#شەرحی_أصول_السنة_ی_پێشەوا_أحمد_بن_حنبل: 28 وكۆتایی 

هەركێ لە ئەهلی قیبلە بە موەحیدی بمرێت نوێژی لەسەر دەكرێت و داوای لێخۆشبوونی بۆ دەكرێت  

پێشەاو أحمد بن حنبل لە خستنەڕووی كۆتا بنەما لەم كۆمەڵە بنەمایانەی ئەهلی سونەت كە لێرەدا باسی كردووە فەرموویەتی: ( وَمَنْ مَاتَ مِنْ أَهْلِ اَلْقِبْلَةِ مُوَحِّدًا يُصَلَّى عَلَيْهِ، وَيُسْتَغْفَرُ لَهُ وَلَا يُحْجَبُ عَنْهُ اَلِاسْتِغْفَارُ، وَلَا تُتْرَكُ اَلصَّلَاةُ عَلَيْهِ لِذَنْبٍ أَذْنَبَهُ صَغِيرًا كَانَ أَوْ كَبِيرًا، أَمْرُهُ إِلَى اَللَّهِ تَعَالَى).  

آخِرُ اَلرِّسَالَةِ وَالْحَمْدُ لِلَّهِ وَحْدَهُ وَصَلَوَاتُهُ عَلَى مُحَمَّدٍ وَآلِهِ وَسَلِّمْ تَسْلِيمًا.) 

مەبەستی پێشەوا أحمد لە ئەهلی قیبلە كەسانێكە كە موەحید بن و ڕوو لە قیبلە بكەن بۆ نوێژكردن، وەكو لە فەرموودەدا هاتووە: ( مَن صلى صلاتَنا ، واسْتَقْبَلَ قِبْلَتَنا ، وأكل ذبيحتَنا ، فذَاكُمُ المسلمُ له ذِمَّةُ اللهِ ، وذِمَّةُ رسولِه ، فلا تُخْفِرُوا اللهَ في ذِمَّتِه) البخاري: ( 391) واتە: هەركێ نوێژی ئێمەی كرد و ڕووی لە قیبلەمان كرد وسەربڕاوو قوربانی ئێمەی خوارد ئەوە موسوڵمانە...هتد. 

واتە مەبەستی پێشەوا احمد هەر ئەوە نییە ڕوو لە قیبلە بكات و نویژی موسوڵمانان بكات و ئیتر ئەوە موسوڵمانێكی تەواو بێت، لەوانەیە كەسێك نوێژیش بكات و ڕۆژوویش بگرێت و حەجیش بكات وخێرو چاكەیش بكات و لەگەڵ ئەوەشدا موسوڵمان نەبێت! لەبەر ئەوەی یەكێك لە هەڵوەشێنەروەكانی ئیسلامیی تێدا بێت، چۆن دەستنوێژ و نوێژ و ڕۆژوو بۆ نموونە بەهەندێك كردار بەتاڵ دەبنەوە، ئیسلامیش بەهەمان شێوە هەندێك كردار هەیە كە زانایان بە (نواقض الشهادتین) دەربڕینی لێ دەكەن هەڵدەوەشێتەوە. 

بەڵكو دەبێت كەسەكە كە نوێژی لەسەر بكریت و داوای لێخۆشبوونی بۆ بكرێت موەحید بێت و لە هەموو جۆرە شیركێك بەری بێت و بەدوور بێت، جا كەسێك ئەوە حاڵی بێت و لە سەر تەوحید و عەقیدەی پاك وپاراو بێت، كاتێك دەمرێت نوێژی لەسەر دەكرێت با تاوانباریش بێت و گوناه و تاوانی ئەنجامدابێت، هەر نوێژی لەسەر دەكرێت. 

بەڵام ئەوەی باس كرا بەو مەعنا نییە ئەنجامدانی هیچ تاوانێك كوفر نەبێت وهیچ تاوانێك نەبێت مرۆڤ لە ئیسلام دەربكات، وا نییە، ڕاڤەكاری العقیدة الطحاوێة لەم بارەوە فەرموویەتی: (ولهذا امتنع كثیر من الأئمة عن إطلاق القول بأنا لا نكفر أحدا بذنب، بل یقال لا نكفرهم بكل ذنب كما یفعله الخوارج...) بڕوانە: شرح العقیدة الطحاویة، ابن أبي العز، 317. واتە ئەهلی سوننە ناڵێن كەس بە تاوان تەكفیر ناكەین، بەڵكو دەڵێن كەس بە هەموو تاوانێك تەكفیر ناكەین، چونكە خەواریجەكان خەڵكی بەهەموو تاوانێك تەكفیر ئەكەن. 

بەواتایەكی ڕوونتر وتەكەی پێشەوا أحمد مەعنای ئەوەیە: هەركێ لە ئەهلی قیبلە بە موەحیدی بمرێت، شایەتی تەوحید بۆ الله بدات و شایەتی پێغەمبەرایەتی بۆ محمد صلی الله علیه و سلم بدات وهیچ هەڵوەشێنەرەوەیەك لەهەڵوەشێنەرەوەكانی ئیسلام ئەنجام نەدات و مافەكانی تەوحید بدات و كردەوەی چاكی هەبێت، ئەوە موسوڵمانە و مافی موسوڵمانێتی هەیە. 

بۆ ئەوەی كەسێك ئەو وەسفەی بەسەردا جێبەجێ بێت و ببێتە موسوڵمانێك بەو شێوەی كە پێشەوا أحمد باسی دەكات، پێویستە ملكەچ بێت بۆ مافەكانی تەوحید و لە هەڵوەشێنەرەوەكانی دوور بكەوێتەوە، چونكە ئەگەر بۆ غەیری الله تعالی سەربڕین و قوربانی بكات دەبێتە موشریك، ئەگەر جنێو بە الله تعالی و پێغەمبەرەكەی بدات كافر دەبێت، ئەگەر نكۆڵی لەهەر مەسەلەیەك لەوانەی كە زانایان بە (معلوم من الدین بالضرورة) دەربڕینی لێ دەكەن لە بازنەی ئیسلام دەردەچێت. 

زۆر شت هەیە تەوحید هەڵدەوەشێنێتەوەو موسوڵمانان ئاگایان لێی نییە، بە كورتی هەركەسێك لە ئەهلی ئیسلام لەسەر تەوحید بمرن و نەزانرابێت كە هەڵوەشێنەرەوەیەك لەوانەی ئیسلام و تەوحید هەڵدەوەشێننەوە ئەنجامی دابێت، ئەوە موسوڵمانە و دروست نییە نوێژی لەسەر نەكرێت، تەنانەت ئەگەر هەندێ تاوانیشی ئەنجام دابێت هەر دەبێت نوێژی لەسەر بكرێت، وەكو الله تعالی فەرموویەتی: ( وَلَا تُصَلِّ عَلَىٰ أَحَدٍ مِّنْهُم مَّاتَ أَبَدًا وَلَا تَقُمْ عَلَىٰ قَبْرِهِ ۖ إِنَّهُمْ كَفَرُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ) التوبة:84. ئایەتەكە هۆكاری نوێژنەكردنی لەسەر ئەو كەسانە بۆ كوفرەكەیان گەڕاندووەتەوە. ئەم ئایەتەش دوای ئەوە دابەزی كە پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم نوێژی لەسەر عبدالله بن أبي بن سلول ی سەری مونافیقان كرد. 

كەواتە هەر موسوڵمانێك كە ئەنجامدەری گوناهەكانی وەكو غەیبەت و گوناهی لەو شێوە بێت، یان كەبائیر و تاوانە گەورەكانی ئەنجام دابێت، مادام موەحید بێت نوێژی لەسەر دكرێت و داوای لێخۆشبوونی بۆ دەكرێت . 

بەڵام لە پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم جێگیر بووە كە نوێژی لەسەر هەندێ لە ئەنجامدەرانی تاوانە گەورەكان نەكردووە وەكو قاتل و ئەو كەسەی كە دەستی دەچێتە خۆی و خۆی دەكوژێت وهەروەها نوێژی لەسەر قەرزاریش نەكردووە و فەرموویەتی من نوێژی لەسەر ناكەم بەڵام ئێوە نویژی لەسەر بكەن. 

نوێژ لەسەر موسوڵمان دەكرێت ئەگەر كوفر و شیرك و جەهل و ستەمی گەورەی نەكردبێت، با گوناهی بچووك و تاوانی گەورەشی ئەنجام دابێت، تاوانی كەبیرە واتە هەموو تاونێك كە حەددێی شەرعی وەكو سزا لەسەر بێت وەكو دزی و داوێن پیسی، یان هەڕەشەی سزای لە ڕۆژی قیامەت لەسەر هاتبێت، یان پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم لێی بەریبووبێت، وەكو بەریبوونی لەوانەی لەكاتی مردنی كەسێكیاندا دەنگ بەرز دەكەنەوەو دەقیژێنن و هاوار دەكەن، یان ئەو ئافرەتەی كە بەهۆی مردنی كەسێكەوە سەری دەتاشێت یان جل لەبەری خۆیدا دەدرێت. 

ابن تیمیة فەرموویەتی: سەلەف و پێشەوایان یەك دەنگ بوونە لەسەر ئەوەی هەندێ لە تاوانبارانی موەحیدەكان لە ئەهلی قیبلە دەبێت بچنە دۆزەخەوە ودوایی لێی دەردەچن، بەڵام ئەو قەولەی كە دەڵێت ئەهلی تەوحید بەهیچ شێوەیەك ناچنە دۆزەخەوە ئەوە نەمانزانیوە قەولی كەسێك بێت لە ئەهلی عیلم. بڕوانە: مجموع الفتاوی: ( 501/7). لە جێگەی تریشدا لە مجموع الفتاوی ئەو واتای دووپات كردووەتەوە و فەرموویەتی: ئەم بوچوون و تێگەیشتنەش هاوەڵان و سەلەف و پێشەوانی لەسەر بووە كە وتوویانە بەیەقین هەندێك لە تاوانبارانی ئەهلی تەوحید دەچنە دۆزەخەوە و هەندێكیشیان الله تعالی لێیان خۆش دەبێت و ناچنە دۆزەخەوە. 

بەمەش پێشەوا أحمد بن حنبل كۆتایی بەو بنەمایانەی ئەهلی سوننەت دەهێنیت كە لەم نامیلكەیەدا خستوویەتیی ڕوو وصلی الله وسلم وبارك علی محمد وعلی آله و صحبه و سلم تسلیما كثیرا. 

#شەرحی_أصول_السنة_ی_پێشەوا_أحمد_بن_حنبل: 27 

بەهەشت و دۆزەخ درووست كراون 

پێشەوا أحمد بن حنبل سەبارەت بەوەی كە ئێستا بەهەشت و دۆزەخیش درووست كراون و بە پێچەوانەی بیروباوەڕی هەندێ لە تاقمە گومڕاكانی وەكو جەهمییە وموعتەزیلەكان دەڵێت: 

(وَالْجَنَّةُ وَالنَّارُ مَخْلُوقَتَانِ قَدْ خُلِقَتَا، كَمَا جَاءَ عَنْ رَسُولِ اَللَّهِ صلی الله علیه و سلم دَخَلْتُ اَلْجَنَّةَ فَرَأَيْتُ قَصْرًا). و (رَأَيْتُ اَلْكَوْثَرَ) وَ(اِطَّلَعْتُ فِي اَلْجَنَّةِ فَرَأَيْتُ أَكْثَرَ أَهْلِهَا) ، وَاِطَّلَعْتُ فِي اَلنَّارِ فَرَأَيْتُ ... كَذَا وَكَذَا). واتە: بەهەشت و دۆزەخ لە ئێستادا درووست كراون و ئینجا هەندێ بەڵگەی لەسەر دەهێنێتەوە، وەكو فەرموودەی: ( دخلتُ الجنَّةَ فَرأيتُ فيها قَصْرًا) البخاري: ( 5226) ومسلم: ( 2394). هەروەها فەرموودەی: (لقد رأیت جهنم یحطم بعضها بعضا) البخاري:(1212). واتە دۆزەخم بینی خۆی خۆی دەخوارد وهەندێكی هەندێكی تری وێران دەكرد.  

یەكێكی تر لەو فەرموودانەی پێشەاو أحمد كردوویەتی بەبەڵگە بۆ ئەم بنەمایە فەرموودەی: ( بَيْنَما أَنا أسيرُ فِي الجنّةِ إِذا أَنا بِنَهَرَ حافَتاهُ قِبابُُ الدُّرِّ المُجَوَّفِ. قُلْتُ: مَا هاذا يَا جِبْرِيلُ؟ قَالَ: هَذَا الكَوْثَر ُ الّذي أعْطاكَ رَبُّكَ، فَإِذا طِينُهُ أوْ طِيبُهُ مِسْكٌ أذْفَرُ) البخاري: ( 6581)ومسلم: ( 2394). واتە پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم بەناو بەهەشتدا گەڕاوە و ڕوبارێكی بینیوە كە لە قەراغەكانیدا كەپری لە مرواری درووستكراوی لێ بووە ولە جیبریلی پرسیە علیه السلام دەربارەی و ئەویش فەرموویەتی ئەوە ڕووباری كەوسەرە. 

هەروەها فەرموودەیەكی تری وەكو بەڵگە لەسەر ئەم بنەمایە هێناوەتەوە ئەویش فەرموودەی: (اطَّلَعْتُ في الجَنَّةِ فَرَأَيْتُ أَكْثَرَ أَهْلِهَا الفُقَرَاءَ، وَاطَّلَعْتُ في النَّارِ فَرَأَيْتُ أَكْثَرَ أَهْلِهَا النِّسَاءَ) البخاري: (3241). واتە: تەماشای ناو بەهەشتم كرد بینیم زۆربەی خەڵكەكەی لە هەژاران بوون،تەماشای ناو دۆزەخیشم كرد بینیم زۆربەی خەڵكەكەی لە ئافرەتان بوون. ئەمەش بەڵگەی لەسەر هەبوونی بەهەشت و درووست بوونی لە ئێستادا. 

دەربارەی ئەم فەرموودە زانایان دەڵێن هۆكاری زۆریی ئافرەتان لەناو دۆزەخدا هەر ئەوەیە كە لە فەرمووەكاندا باس كراوە ئەویش ئەوەیە قسەی خراپ و نابەجێ زۆر بەسەر زاریادا دێت و هەروەها چاكەیان لەبرچاو نییە و نكۆڵی لە چاكەی مێردەكانیان دەكەن و لەگەڵ شتێك ڕوویدا پێێان دەڵێن ئێمە هیچ چاكەیەكمان لە ئێوە نەبینیوە. 

بەڵام لە فەرموودەیەكی تردا هاتووە كە ئافرەتان زۆرینەی ئەهلی بەهەشتن، وەڵامیش بۆ ئەوە بریتییە لەوەی ئەم قسە بە شێوەیەكی گشتی وایە، لەبەر ئەوەی هەموو پیاوێك لە بەهەشتدا ژمارەیەك حۆری خۆی هەیە كە حۆریش ئافرەتە و لەگەڵ ئافرەتە ئادەمیزادە بەهەشتییەكاندا ئەوان دەبنە زۆرینە لەو حاڵەتەدا. بَيْنَما. 

پوختەی باسەكە ئەوەیە بەڵگە لەسەر ئەوەی لە ئێستادا بەهەشت و دۆزەخ درووست كراون زۆرن، پێشەوا ئەحمەد ئاماژەی بۆ چەند فەرموودەیەكیان كرد و فەرموودەی تریش زۆرە بۆ نموونە: (العَبْدُ إذَا وُضِعَ في قَبْرِهِ، وتُوُلِّيَ وذَهَبَ أصْحَابُهُ حتَّى إنَّه لَيَسْمَعُ قَرْعَ نِعَالِهِمْ، أتَاهُ مَلَكَانِ، فأقْعَدَاهُ، فَيَقُولَانِ له: ما كُنْتَ تَقُولُ في هذا الرَّجُلِ مُحَمَّدٍ صَلَّى اللهُ عليه وسلَّمَ؟ فيَقولُ: أشْهَدُ أنَّه عبدُ اللَّهِ ورَسولُهُ، فيُقَالُ: انْظُرْ إلى مَقْعَدِكَ مِنَ النَّارِ أبْدَلَكَ اللَّهُ به مَقْعَدًا مِنَ الجَنَّةِ،) البخاري (1338)، ومسلم (2870). كۆتایی فەرموودەكە كە دوو مەلائیكەتەكە بەو مردووە دەڵێن الله تعالی جێگەی دۆزەخی بە جێگەیەك لە بەهەشتدا بۆ گۆڕیت و تەماشاشی دەكات ئەوە بەڵگەیە لەسەر ئەوەی لەو كاتەدا درووست كراون. 

هەروەها ئەو كەسەی كە دەمرێت دۆزەخی بێت جێگەكەی لە دۆزەخدا پێ پیشان دەدرێت: (إذا ماتَ أحَدُكُمْ عُرِضَ عليه مَقْعَدُهُ، غُدْوَةً وعَشِيًّا، إمَّا النَّارُ وإمَّا الجَنَّةُ، فيُقالُ: هذا مَقْعَدُكَ حتَّى تُبْعَثَ إلَيْهِ.) البخاري: ( 1379). مسلم: (2866). واتە كاتێك كەسێك لە ئێو دەمرێت بەیانان و ئێواران جێگاكەی خۆی پێ نیشان دەدەن، یان دۆزەخە و یان بەهەشت، پێی دەوترێت ئەوە جێگاكەتە تاكو بۆی دەنێردرێیت. 

لە چەندین ئایەتی قورئانی پیرۆزیشدا بەڵگەی درووست بوونی بەهەشت و دۆزەخ لە ئێستادا هاتووە، بۆ نموونە: (أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِينَ) آل عمران:133. (أُعِدَّتۡ لِلۡكَٰفِرِينَ) البقرة:24. هەروەها دەربارەی فیرعەون و خاوخێزانەكەی فەرموویەتی: ( ٱلنَّارُ يُعْرَضُونَ عَلَيْهَا غُدُوًّا وَعَشِيًّا ۖ ) غافر:46.  

سەبارەت بە هەمیشەیی بەهەشت ودۆزەخ و تەواو نەبوونیان بەڵگەی زۆری لە قورئان و لە فەرموودەكاندا لەسەر هاتووە، بۆ نموونە: (لَهُمْ فِيهَا نَعِيمٌ مُقِيمٌ 21 خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا ۚ) التوبة: 21-22. عەقیدەی ئەهلی سوننەت و جەماعەت ئەوەیە كە بەهەشت و دۆزەخیش هەمیشەیین و تەواو بوونیان بۆ نییە. 

فەرموودەیەكی ڕاشكاوانەتریش هەیە لەم بارەوە كە لە موسنەدی ئەحمەدد و أبوداود و لە كتێبی تردا هاتووە : ( لَمَّا خلَق اللهُ الجنَّةَ قال : يا جِبريلُ اذهَبْ فانظُرْ إليها فذهَب فنظَر فقال : يا ربِّ وعِزَّتِكَ لا يسمَعُ بها أحَدٌ إلَّا دخَلها، فحَفَّها بالمكارِهِ ثمَّ قال : اذهَبْ فانظُرْ إليها فذهَب فنظَر إليها فقال : يا ربِّ لقد خشِيتُ ألَّا يدخُلَها أحَدٌ، فلمَّا خلَق اللهُ النَّارَ قال : يا جِبريلُ اذهَبْ فانظُرْ إليها فذهَب فنظَر إليها فقال : يا ربِّ وعِزَّتِكَ لا يسمَعُ بها أحَدٌ فيدخُلُها، فحَفَّها بالشَّهواتِ ثمَّ قال : اذهَبْ فانظُرْ إليها فذهَب فنظَر إليها فقال : يا ربِّ وعِزَّتِكَ لقد خشِيتُ ألَّا يبقى أحَدٌ إلَّا دخَلها) شرح العقیدة الطحاویة، ابن أبي العز:614/2. واتە الله تعالی كاتێك بەهەشتی درووست كردووە بە جیبریلی وتووە علیه السلام بڕۆ تەماشای بكە و ئەویش چووە تەماشای كردووە و فەرموویەتی سوێند عیززەتی تۆ هەركێ هەوالی ئەو بەهەشتە هەوالی ئەو بەهەشتە ببیسێت دەچێتە ناوی...هتد. 

جەهمیە و موعتەزیلەكان هەندێ بەڵگە بۆ خۆیان دەهێننەوە كە بەهەشت و دۆزخ هێشتا درووست نەبوونە ودەڵێن ئەگەر وابێت ئەوە دەبێتە (عبث) و كارێكی بێ كەڵك و الله كاری بێ كەڵك ناكات، هەروەها هەندێ فەرمووەیان هێناوەتەوە لەسەر ئەو بیروباوەڕەیان بۆ نموونە فەرموودەی: (لقيتُ إبراهيمَ ليلةَ أُسْرِيَ بي ، فقال : يا محمَّدُ ! أقرِئ أُمَّتَكَ منِّي السَّلامَ ، وأخبِرْهُم أنَّ الجنَّةَ طَيِّبةُ التُّربَةِ ، عذبَةُ الماءِ ، وأنَّها قِيعانٌ ، وأن غِراسَها : ( سبحانَ اللهِ ، والحمدُ للهِ ، ولا إلهَ إلَّا اللهُ ، واللهُ أكبرُ ) مەبەستیان ئەوەیە بەهەشت هێشتا درووست نەبووە بەبەڵگەی ئەوەی باخ و سەوزاییەكانی بریتین لەو تەسبیحات و عیبادەتانەی كە بەندەكان هێشتا نەیانكردووە. بەڵام ئەهلی سوننەت وەڵامی ئەوانیان بە درێژی داوەتەوە و فەرمووییانە بەهەشت خۆی درووست كراوە بەڵام تەسبیحات و عیبادەتی موسوڵمان دەبێتە هۆكاری درووست بوونی بینا و سەوزایی و باخەكانی. 

بەڵام لە هەندێك لە سەلەفەوە دەگێڕنەوە كە وتوویانە لەپاش سەردەمانێكی گەلێك زۆر دۆزەخ لەناو دەچێت و نامێنیت، هەندێ فەرموودەش بۆ ئەو بۆچوونەیان دەكەنە بەڵگە بەڵام ئەو فەرموودانە وەكو فەرموودەناسان دەڵێن ضعیف ن، بەڵام گرنگ ئەوەیە ئەو بۆچوونەش هەیە. 

سەبارەت بە ابن قیم الجوزیة بەڕەحمەت بێت ئەو لەم بارەوە دوو بۆچوونی هەیە، بۆچوونی یەكەمی كە لە كتێبەكانی (حادي الأرواح) (وشفاء العليل)دا هاتووە مەیلی بەلای ئەوەیە كە دۆزەخ كۆتایی دێت و كاتێكی بەسەردا دێت لەنێو دەچێت، لە كتێبی (الصواعق المرسلة)شدا لەمەسەلەكە دەوەستێت و قسەی تێدا ناكات، قەول و بۆچوونی دووەمیشی كە لە كتێبی (الوابل الصيب) و(طريق الهجرتين).دا هاتووە ئەوەیە كە هاوبۆچوونە لە گەڵ زانایانی ئەهلی سوننەت و دەڵێت دۆزەخ هەمیشەییە و هەتاهەتاییە و تەواو نابێت. 

لە ڕاستیدا باوەڕبوون بە بەهەشت و بە دۆزەخ بەشێكە لە باوەڕبوون بە ڕۆژی دوایی و یەكێكە لە كۆڵەكەكانی ئیمانی موسوڵمان لە دینی ئیسلامدا. عەقیدەی ئەهلی سوننەت و جەماعەتیش باوەڕیان وایە لە ئێستادا درووست بوونە وبوونیان هەیە، نەك وەكو موعتەزیلە و جەهمیە و هەندێ تاقمی گومرا دەڵێن الله لە ڕۆژی قیامەتدا بەهەشت و دۆزخ درووست دەكات و ئێستا درووست نەكراون. 

ئینجا فەرموویەتی: (فَمَنْ زَعَمَ أَنَّهُمَا لَمْ تُخْلَقَا، فَهُوَ مُكَذِّبٌ بِالْقُرْآنِ وَأَحَادِيثِ رَسُولِ اَللَّهِ صلی الله علیه و سلم ، وَلَا أَحْسَبُهُ يُؤْمِنُ بِالْجَنَّةِ وَالنَّارِ.) واتە: هەركێیش بڵێت بەهەشت و دۆزەخ درووست نەكراون ئەو كەسە باوەڕی بە قورئان و فەرموودەكانی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم نییە وبەڕاستی نەزانیون، بەڵكو فەرموویەتی باوەڕ ناكەم كەسێك وا بڵێت لە بنچینەدا باوەڕی بە بەهەشت و دۆزەخیش هەبێت. 

یەكێك لە لادانە گەورەكانی جەهمی كوڕی سەفوان ئەوەیە كە دەیوت بەهەشت و دۆزەخ هەردوكیان هەتا هەتایی نین و لەنێو دەچن ، لەبەر ئەوەو لەبەر كۆمەڵێكی تر لە بیروڕاكانی كە یەكێكیان ئەوە بوو كە دیوت الله بوونێكی ڕەهای هەیە و نە لەناوو نە لە دەرەوەی جیهاندا نییە و وەكو ئەوە بوو بڵێت بوونێكی راستەقینەی نییە ونكۆڵیشی لە هەموو ناوو سیفەتەكانی الله تعالی دەكرد و ئیمانی تەنها بە مەعریفە و ناسینی دڵ پێناسە دەكرد و كە بەو پێناسە بێت فیرعەونیش ئیماندارە وهەروەها بە عەقیدەی جەبر دەناسرا كە هەموو كردارەكانی مرۆڤی دەدایە پاڵ الله تعالی ودەیوت بەندە خۆی هیچ رؤڵ و كاریگەرییەكی نییە لەسەر ئەفعالەكانی خۆی و جگە لەوانەش وەكو ئاماژەمان پێ كرد باوەڕی بەلە نێوچوونی بەهەشت و دۆزەخی هەبوو، هەر بۆیە زیاد لە پێنج سەد زانای ئەهلی سوننەت تەكفیریان كردووە. 

#شەرحی_أصول_السنة_ی_پێشەوا_أحمد_بن_حنبل: 26 

نیفاق ودووڕوویی 

پێشەوای ئەهلی سوننەت أحمد بن حنبل رحمه الله لە پێناسەو باسی نیفاقدا فەرموویەتی: (وَالنِّفَاقُ هُوَ: اَلْكُفْرُ، أَنْ يَكْفُرَ بِاَللَّهِ وَيَعْبُدَ غَيْرَهُ، ويُظْهِرَ اَلْإِسْلَامَ فِي اَلْعَلَانِيَةِ، مِثْلَ اَلْمُنَافِقِينَ اَلَّذِينَ كَانُوا عَلَى عَهْدِ رَسُولِ اَللَّهِ صلی الله علیه و سلم).  

مونافیق ئەو كەسەیە كە دوو ڕووی هەیە، ڕوویەكیان دیارە و وەكو موسوڵمان دەردەكەوێت، ڕووەكەی تری ئەوەیە كە دیار نییە و دەیشارێتەوە كە بریتییە لەوەی كەسێكی بێ باوڕە و پێچەاونەی ئەوەیە كە دەریدەخات، ئەمەش وەكو پێشەوا أحمد فەرموویەتی كوفرە ، چونكە حەقیقەتی حالی ئەو كەسە ئەوەیە باوەڕی بە الله نییە وشەریعەتەكەی ڕەتدەكاتەوە بەڵام لەبەر هۆكاری جیاواز كە لە دیارترینیان ترس و بەرژەوەندی و خۆڵ لەچاوكردنە، دەچێت موسوڵمانێتی خۆی بە درۆ و بەناڕاستی دەردەخات، بۆ نموونە ئەو مونافیقانەی لە سردەمی پێغەمبەردا بوون صلی الله علیه و سلم وەكو عبدالله بن أبي بن سلول وهاوڕێكانی و تاكو ئەم ڕۆژگارەش هەمیشە خەڵكی لەو جۆرە بوونیان هەیە كە بەزاهیر وەكو موسوڵمان دەردەكەون ورەنگە هاتوچۆی مزگەوتیش بكەن و ڕۆژووی ڕەمەزانیش بگرن وبە قسەكانیشیان نەتوانیت لەگەڵ موسوڵمانی راستەقینەی جیای بكەیتەوە لە ڕاستیشدا باوەری بە ئیسلام نییە وبە مەبەستی جێبەجێكردنی بەرنامە وپلانی خۆی كات بەسەر دەبات و وەكو ئەكتەر تەمسیلی غەیری حەقیقەتی خۆی دەكات. 

الله تعالی وەسفی حاڵی ئەو مونافیقانە دەكات و دەفەرموێت: ( إِذَا لَقُواْ ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ قَالُوٓاْ ءَامَنَّا وَإِذَا خَلَوْاْ إِلَىٰ شَيَٰطِينِهِمْ قَالُوٓاْ إِنَّا مَعَكُمْ إِنَّمَا نَحْنُ مُسْتَهْزِءُونَ) البقرة:14. واتە كاتێك بە موسوڵمانان دەگەن دەڵێن ئێمە موسوڵمانین و وەكو ئێوە باوەڕمان بە ئیسلام و شەریعەتەكەی هەیە وكاری پێ ئەكەین و ڕقمان لە بێ باوەڕی و لە بێ باوەڕانە، بەڵام كاتێك دەچنەوە ناو كۆڕو كۆمەڵی خۆیان و بە هاودینەكانی خۆیان دەگەنەوە پێیان دەڵێن ئەو موسوڵمانەمان چاك خەڵەتاندووە و باوەڕیان پێ كردووین كە ئێمەش باوەڕمان بە ئیسلام هەیە. 

نیفاق و دوو ڕوویی لە كاتی بەهێزبوونی ئیسلام و موسوڵماناندا سەرهەڵدەدات، چونكە لێیان دەترسن و بە شاردنەوەی كوفرەكەیان لە سزا و لە ڕووبەڕووبوونەوەی ئەوان ڕزگاریان دەبێت، بەڵام لەم سەردەمەدا كە ئیسلام بەهۆی شوێنكەوتووەكانییەوە كە بەبێ هەڵوێسترین نەوەی ئیسلام لە هەموو میژوودا دەژمێردرێن لەگەڵ ئەوەی كە گۆڕەپانی سیاسەت وحوكم و بوارەكانی تردا كاریگەرییەكانی نەماوە، بەڵام بۆ درێژەدان بەو نەفامی و بێ هەڵوێستییەی موسوڵمانان تێدا دەژین و ئاگایان لە خۆیان نییە، بێ باوەڕان و نەیارانی ئیسلام تاكو ئێستاش هەر ئەو دوو ڕووییە ئەنجام دەدەن وتوانیومانە ملیۆنەها موسوڵمان سادە وتێنەگەیشتوو لە دینەكەی وا حاڵی بكەن كە عەلمانی و لیبرالی وبگرە ماركسی و هەرچی خاوەن ڕێچكەو ڕێبازە لادەرەكان هەیە ئەوانیش هەر موسوڵمانن وبگرە نەفامی و جەهلی موسوڵمانان بە عەقیدەكەیان گەیشتووە بەوەی باوەڕیان وایە یهود و نەساراكانیش هەر دەچنە بەهەشتەوە وبەمەش خراپترین جیل و نەوەی موسوڵمانان لە درێژایی مێژوودا ئێستا لەم سەردەمەدا بوونیان هەیە. 

الله تعالی لەسەرەتای سورەتی البقرة دا باسی سێ جۆر و چینی لە خەڵكی كردووە: 

جۆری یەكەم: ئیماندارن: كە لە چوار ئایەتی سەرەتای سوڕەتەكەدا باسی كردوون. 

جۆری دووەم كافر و بێ باوەڕان كە لە زاهیر و لە باتیندا هەر كافرن و لە دوو ئایەتدا باسی ئەوانی كردووە. 

جۆری سێیەم: مونافیق و دوو ڕووەكان كە لە سیانزە ئایەتدا باسی كردوون و سیفەتەكانی ئەوانی خستووەتەڕوو وەكو: ئەوەی دەیانوت: (ءَامَنَّا بِٱللَّهِ وَبِٱلْيَوْمِ ٱلْءَاخِرِ ) واتە ئێمەش باوەڕمان بە الله و بەڕۆژی دوایی هەیە كە ئەو قسانەیان ڕاست نەبوو وهەولێك بوو بۆ خەڵەتاندنی موسوڵمانان.  

لە قوررئانی پیرۆزدا لە چەندین سوڕەتدا باسی مونافیقەكان كراوە، بۆ نموونە لە سوڕەتی محمد صلی الله علیه و سلم كۆمەڵێك لە وەسفەكانی ئەوان هاتووە و هەروەها لە سوڕەتێكی سەربەخۆدا كە سوڕەتی المنافقون ە ئەوان باسكراون. 

نزیكترین كۆمەڵ لە كۆمەڵی مونافیقان لەم سەردەمەی خۆماندا عەلمانییەكانن، چونكە سەرەڕای ئەوەی بنەماكانی ڕێبازەكەیان ئیسلام و ئاینن بە ڕەهایی ڕەتدەكاتەوە و بە بەشێك لە دواكەوتن و بە پاشماوەی سەدە تاریكەكانی دەژمێرێت وسەرەڕای ئەوەی كە ئەمڕۆ ئەوان لە تەواوی جیهاندا و لەڕێگەی سیاسەت و حوكم و ئابووری و ڕاگەیاندنەوە كە لە هەموو وڵاتێكدا بەدەستی خۆیانە و بەردەوام خەریكی شێواندن و ناشیرین كردنی دینن و سەرقاڵی تێكدانی ڕەوشتن لە كۆمەڵگاكاندا، لەگەڵ ئەوەشدا مەبەستیانە بەرانبەر موسوڵمانە بێ ئاگا و نەفامەكان لە دینەكەی خۆیان كە ئەمڕۆ بوونەتە زۆرینە، خۆیان وا دەربخەن كە ئەوان موسوڵمانن و ڕێگر نین لەوەی خەڵكی بچێتە مزگەوت وحەج بكەن و بەڵكو ڕێگر نین لەوەی ناوەندەكانی فێركردنی تەجویدی قورئان و ئەو جۆرە چالاكییانەش بكرێت و ئاسانكاریشی بۆ دەكەن، بێ ئاگا لەوەی هۆكاری هاوكاری كردنی ئەوان بۆ ئەو جۆرە چالاكی و عیبادەتانە لەبەر ئەوەیە كە ئەوان لە عەقیدەكەیان دوور كەوتوونەتەوەو بنەمای ولاء و براء یان لەبیر كردووە و هیچ شتێك نییە ئەوان بە هەڵوەشێنەرەوەی ئیسلامی بزانن و ئەو قورئانەش كە دەیخوێننەوە تەنها لە ڕواڵەتی خوێندنەوەكەی تێدەگەن و لەبەرنامەو حوكمەكانی زۆر بێ ئاگان. 

هەروەها لەناو سیاسەتمەداراندا - بەدەر لە ئینتیمایان و لە گەل هەندێ جیاوازی - سیفەتی نیفاق گەلێك زۆرە، چونكە سیاسەت لەم ڕۆژگارەدا بە سروشتی خۆی لەسەر درۆ و دوو فاقەیی دامەزراوە، سیاسییەكان بەردەوام پێویستیان بەدرۆكردنە و بەبێ درۆكردن ڕەنگە ئیشی یەك ڕۆژیان ڕێ نەكات، بەڵام نیفاق لە ناو سیاسەتدا ناوەكەی گۆڕاوە و بە زیرەكی و كارامەیی دەژمێردرێت و عەیبەیەكی تێدا نییە. 

بەداخەوە لەناو بەشێك لە چینێكی تریشدا كە وەكو مامۆستای ئایینی و ڕێپیشاندەری خەڵكی بۆ ئیسلام خۆیان دەناسێنن لەناو ئەوانیشدا سیفەتی نیفاق بە شێوەیەكی بەرچاو بوونی هەیە وبە ڕواڵەت باسی قورئان و فەرموودەو شەریعەت ئەكەن و لە واقعیشدا كەسانیكی عەلمانین ولەناو بەرنامەی ناكۆك لەگەڵ ئیسلام و بەرنامەو شەرعەكەیدا كار دەكەن و لە زۆر پرسدا حوكم بە غەیری شەریعەتی ئیسلام دەكەن. 

زانایان دەڵێن كوفری نیفاق كە یەكێكە لە شەش جۆری كوفر جۆری زۆرە و تەنها بریتییە نییە لە یەك جۆر ، لەوانە: 

1- ئیلحاد وباوەڕنەبوون بە الله عزوجل. 

2- بەدرۆ دانان و ڕەتكردنەوەی هەندێك لە حوكمەكانی الله تعالی. 

3- بەدرۆدانان و ڕەتكردنەوەی دین و پەیامی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم. 

4- ڕەتكردنەوەی بەشێك لە دین و شەریعەتی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم. 

5- بێزاری و ڕق لێبوونی الله عزوجل ودینەكەی. 

6- خۆشحاڵ بوون بە لاوازی ئیسلام و موسوڵمانان و خەون بینین بە شكستخواردنی دینی محمد صلی الله علیه و سلم. 

7- قەلس بوون و بێزاربوون بە سەركەوتنی ئیسلام و موسولمانان. 

هەندێكیش لە زانایان بە شێوەیەكی تر مونافیقان پۆلێن دەكەن و دەڵێن جۆرەكانی ئەوان بریتیە لە: باوەڕنەبوون بە الله، باوەڕ نەبوون بە پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم، ڕق لێبوونی الله، ڕق لێبوونی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم، خۆشحاڵ بوون بە لاوازی دینی ئیسلام، خۆشحاڵ بوون بە لاوازی ئیسلام و موسوڵمانان. 

ئەوەی كە زانایان بە (الشِّرْكُ والكُفْرُ الأكْبَرُ) ناویان بردووە بریتییە لەوەی كە لەگەڵ بنچینەو بنەمای دیندا كە تەوحیدە و دەستگرتنە بە تێكڕای شەریعەتەوە تێكدەگیرێت وخاوەنەكەشی لە بازنەی ئیسلام دەردەكات، بەڵام ئەوەی كە بە (الشِّرْكُ والكُفْرُ الأصْغَرُ) ناویان بردووە بریتییە لەو شتانەی كە ناگاتە ئەو حاڵەتە و لەوە بچووكترە و تەوحید هەلناوەشێنیتەوەو لەو جۆرەش نییە كە لە شەرعدا (اللمم)ی پێ دەوترێت كە گوناهی بچووكە، وەكو الله تعالی فەرموویەتی: (إِن تَجْتَنِبُوا كَبَائِرَ مَا تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ وَنُدْخِلْكُم مُّدْخَلًا كَرِيمًا) النساء: 31. 

بنچینەكەش ئەوەیە هەرچی تاوانێك بەبەڵگەی شەرعی سەلمابێت كە شیركە بەڵام خاوەنەكەی لە ئیسلام دەرناكات ئەوە شیركی بچووكە، هەرچی تاوانێكیش بەبەڵگەی شەرعی سەلمابێت كە كوفرە و لەگەڵ ئەوەشدا خاوەنەكەی لە ئیسلام دەرناچێت ئەوە كوفری بچووكە، وەكو ئەوەی لە فەرموودەكاندا هاتووە (لیس منا من فعل كذا وكذا) یان هەندێ جار پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم لێی بەریبووە، یان كەماڵی ئیمانی لێ لابردووە، هەموو ئەوانە زانایان وتوویانە ئەوە كوفری بچووكە وخاوەنەكەی لە ئیسلام دەرناچێت. هەر بۆیە أبو عُبيدٍ القاسِمُ بنُ سَلَّامٍ: دەڵێت (أمَّا الآثارُ المروِيَّاتُ بذِكرِ الكُفْرِ والشِّرْكِ، ووجوبِهما بالمعاصي، فإنَّ معناها عندنا ليست تُثبِت على أهلِها كُفرًا ولا شِركًا يزيلانِ الإيمانَ عن صاحِبِه، إنَّما وجوبُها أنَّها من الأخلاقِ والسُّنَنِ التي عليها الكُفَّارُ والمُشْرِكون) بڕوانە: الإيمن، 43. 

بەڵام پێشەوا أحمد بن حنبل پۆلێنێكی تری بۆ ئەو مەسەلەی كوفری گەورەو بچووكە هەیە و ئەنجامدەری تاوانی گەورەی بە ئیماندار نەزانیوەو تەنها سیفەتی ئیسلامی بۆ جێگیر كردووەو فەرموویەتی: (من أتى هذه الأربعةَ: الزِّنا، والسَّرِقةَ، وشُرْبَ الخَمرِ، والنُّهبةَ التي يرفع النَّاسُ فيها أبصارَهم إليه، أو مِثْلَهنَّ أو فوقهنَّ؛ فهو مُسْلِم، ولا أُسَمِّيه مُؤمِنًا، ومن أتى دون الكبائِرِ نُسَمِّيه مُؤمِنًا ناقِصَ الإيمانِ) بڕوانە: مجموع الفتاوى: (7/352). واتە: هەركێ ئەم چوار تاوانە ئەنجام بدات: زینا و دزی وعارەق خواردن وتاوانی لەوجۆرە ئەو كەسە موسوڵمانە و ناڵێم ئیماندارە، هەركێیش لە كەبائیر كەمتر ئەنجام بدات ئەوە ئیماندارە بەڵام ئیمانەكەی نوقسان و ناتەواوە. 

هۆكاری ئەو وتەیەی ئیمام أحمد یش وەكو محمَّدُ بنُ نَصٍر المَرْوزيُّ دەڵێت ئەوەیە: (صاحِبُ هذا القَوْلِ يقولُ: لَمَّا نفى عنه النبيُّ صلَّى اللهُ عليه وسلَّم الإيمانَ، نَفَيتُه عنه كما نفاه عنه الرَّسولُ صلَّى اللهُ عليه وسلَّم، والرَّسولُ لم يَنْفِه إلَّا عن صاحِبِ كبيرةٍ، وإلا فالمُؤمِنُ الذي يفعل الصَّغيرةَ هي مكفَّرةٌ عنه بفِعْلِه للحَسَناتِ واجتنابِه للكبائِرِ، لكِنَّه ناقِصُ الإيمانِ عَمَّن اجتنب الصَّغائِرَ) بڕوانە: مجموع الفتاوى، ابن تيمية (7/352). واتە: لەبەر ئەوەی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم نفی ئیمانی لەو جۆرە كەسانە كردووە واتە نكۆڵی لێ كردووە، ئێمەش نەفی ئەكەین ونكۆڵی لێ ئەكەین، كە لەڕاستیدا پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم ئیمانی تەنها لەسەر ئەهلی كەبائیر نەفی كردووەو بۆ لەوانە بچووكتر بە كردەوەی چاكە دەسڕێتەوە. 

نموونەی شیركی بچووكیش وەكو ڕوپامایی و ڕیایی كە پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم فەرموویەتی: (من حَلَف بغير الله فقد أشرك). أبو داود (3251)، والترمذي (1535) أحمد (6072). 

دانەر پاش ئەوەی باسی نیفاقی كرد كە كوفری گەورەیە و خاوەنەكەی لە میللەتی ئیسلام دەردەكات، ئینجا هاتە سەر باسكردنی جۆری دووەمی نیفاق كە خاوەنەكەی لە ئیسلام دەرناكات. 

أحمد بەڕەحمەت بێت چەند نموونەیەك بۆ ڕوونكردنەوەی ئەم جۆرە نیفاقە دەهێنیتەوەو دەڵێت: پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم فەرموویەتی: (ثَلَاثٌ مَنْ كُنَّ فِيهِ فَهُوَ مُنَافِقٌ ،هَذَا عَلَى اَلتَّغْلِيظِ، نَرْوِيهَا كَمَا جَاءَتْ، وَلَا نُفَسِّرُهَا) مەبەستی لەو فەرموودە صحیح یە كە پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم فەرموویەتی: (ثلاثٌ من كنَّ فيه فهو منافقٌ وإنْ صام وصلَّى وزعم أنه مسلمٌ إذا حدَّث كذبَ وإذا وعد أخلفَ وإذا ائتمِنَ خانَ) مسلم: (59). واتە ئەم فەرموودەی كە درۆ و ناڕاستی پەیمان و ناپاكی بە مونافیقی داناوە، ئەوە مەبەستی لە نیفاقی گەورە نییە كە خاوەنەكەی لە ئیسلام دەردەكات، بەڵكو مەبەستی لە نیفاقی بچووكە و دەفەرموێت ناونانی بە نیفاق لەبەر گەورەیی تاوانەكان و بۆ ترساندنە، بەڵام دەفەرموێت ئێمە تەفسیری ئەو فەرموودە ناكەین، زانایان فەرموویانە مەبەستی ئەوەیە بە شێوەیەك تەفسیری ناكەین كە بە شێوەیەك لە زاهیری دەری بكات وناڵێین پێی كافر دەبێت، بەڵام زانایان وتوویانە ئەگەر كەسێك هەموو ئەو تاوانەی تێدا بێت بۆ نیفاقی گەورە ڕایدەكێشێت.  

وَقَوْلُهُ صلی الله علیه و سلم: ( لَا تَرْجِعُوا بَعْدِي كُفَّارًا ضُلَّالًا يَضْرِبُ بَعْضُكُمْ رِقَابَ بَعْضٍ) البخاري: العلم (121) , ومسلم: الإيمان (65). وَمِثْلُ: ( إِذَا اِلْتَقَى اَلْمُسْلِمَانِ بِسَيْفَيْهِمَا فَالْقَاتِلُ وَالْمَقْتُولُ فِي اَلنَّارِ ) البخاري: الإيمان (31) , ومسلم: الفتن وأشراط الساعة (2888) وَمِثْلُ: ( سِبَابُ اَلْمُسْلِمِ فُسُوقٌ وَقِتَالُهُ كُفْرٌ ) البخاري: الإيمان (48) , ومسلم: الإيمان (64) وَمِثْلُ: (مَنْ قَالَ لِأَخِيهِ يَا كَافِرُ فَقَدْ بَاءَ بِهَا أَحَدُهُمَا ) البخاري: الأدب (6104) , ومسلم: الإيمان (60) وَمِثْلُ: ( كُفْرٌ بِاَللَّهِ تَبَرُّؤٌ مِنْ نَسَبٍ وَإِنْ دَقَّ ) ابن ماجه: الفرائض (2744) , وأحمد (2/215). وَنَحْوُ هَذِهِ اَلْأَحَادِيثِ مِمَّا قَدْ صَحَّ وحُفِظَ، فَإِنَّا نُسَلِّمُ لَهُ، وَإِنْ لَمْ نَعْلَمْ تَفْسِيرَهَا، وَلَا نَتَكَلَّمْ فِيهَا، وَلَا نُجَادِلْ فِيهَا، وَلَا نُفَسِّرْ هَذِهِ اَلْأَحَادِيثَ إِلَّا مِثْلَ مَا جَاءَتْ، لَا نَرُدُّهَا إِلَّا بِأَحَقَّ مِنْهَا) واتە هەموو ئەو فەرموودە ڕاست و درووستانە كە هەنێ تاوانی بە كوفر و بە نیفاق داناوە ئێمە وەكو خۆی جێگیریان دەكەین و باوەڕمان پێیانە بەڵام لێكدانەوەی بۆ خەڵكی ناكەین و بە پێی زاهیرەكەی دەڕۆین و ناشڵێن ئەنجامدەری ئەو تاوانانە كافرن بە شێوەیەك لە ئیسلام دەربچن. 

ئەهلی سوننەت سەبارەت بەم مەسەلە سیفەتی كوفرو نیفاقیان وەكو لە زاهیری فەرموودەكاندا هاتووە جێگیر كردووە بەڵام وتوویانە ئەمە كوفرێكی بچووكە و خاوەنەكەی لە بازنەی ئیسلام دەرناكات. 

هەر لە ڕۆشنایی ئایەت و فەرموودەكاندا فەرموویانە وەكو چۆن كوفر ونیفاق گەورەو بچووكی هەیە زوڵم و جەهل وفسق یش بە هەمان شێوە دوو جۆریان هەیە، زوڵمی كوفرر و زوڵمی تاوان، جەهلی كوفر وجەهلی تاوان، فیسقی كوفر و فیسقی تاوان. هەموو ئەوانەش بەڵگەی قورئان و فەرموودەیان لەسەرە. 

#شەرحی_أصول_السنة_ی_پێشەوا_أحمد_بن_حنبل: 25 

نیفاق و سووكایەتی كردن بە هاوەڵان 

پێشەوا أحمد بن حنبل سەبارەت بەم بنەما لە بنەماكانی ئەهلی سوننەت وجەماعەت فەرموویەتی: 

(وَمَنْ اِنْتَقَصَ أَحَدًا مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اَللَّهِ صلی الله علیه و سلم ، أَوْ أَبْغَضَهُ بِحَدَثٍ كَانَ مِنْهُ، أَوْ ذَكَرَ مَسَاوِئَهُ كَانَ مُبْتَدِعًا، حَتَّى يَتَرَحَّمَ عَلَيْهِمْ جَمِيعًا، وَيَكُونُ قَلْبُهُ لَهُمْ سَلِيمًا). واتە هەركەسێك سووكایەتی بەیەكێك لە هاوەڵانی پێغەمبەرمان علیه الصلاة و السلام بكات، یان ڕقی لێیان بێت بەهۆی ڕووداوێكەوە كە ئەنجامی داوە، یان بەخراپە باسیان بكات ئەوە كەسێكی موبتەدیعە و لە ئەهلی سوننەت نییە، تاكو نەگەڕێتەوە سەر جادەی حەق و ڕەحمەت بۆ ئەو هاوەڵە ئازیزانە نەنێرێت و دڵ و سینەی بەرانبەریان ساف و سەلامەت نەبێت. 

قسەوتن و بە كەم تەماشاكردن و رخنەگرتن لە دەرەوەی سنووری ڕێزو بە گەورەدانانی ئەوان، ئەوە پیشەی ئەهلی بیدەع و مونافیقانە و نیشانەیەكیشە لە نیشانەكانی مونافیق بوون، لەو سیفەتەش ڕزگاری نابێت تاكو ڕەحمەتیان بۆ نەنێرێت و دڵی پاك وبێگەرد نەبێت بەرانبەریان، بۆیە أبو جعفر الطحاوي لە كتێبە بەناوبانگەكەیدا لەو بارەوە قسەی جوانی كردووەو فەرموویەتی: (ونحب أصحاب رسول الله صلى الله عليه وسلم ولا نفرط في حب أحد منهم، ولا نتبرأ من أحد منهم، ونبغـض من يبغضهـم، وبغير الخير يذكرهم، ولا نذكرهم إلا بخير، وحبهم: دين، وإيمان، وإحسـان، وبغضهم: كفر، ونفاق، وطغيان) واتە ئێمە ئەوانمان خۆشدەوێت و ڕقمان لە هەر كەسێكە ڕقی لێیان بێت و خۆشەویستی ئەوان بە دین و ئیمان وچاكە دەزانین وڕق لێبوونیشیان بە كوفر ونیفاق دەزانین. 

هاوەڵان چاكترین نەوەن لە هەموو مێژووی ئیسلامدا و تاكو ڕۆژی قیامەتیش وتاكو ڕۆژی قیامەتیش ئەو هاوكێشە هەر وا دەمێنێتەوە، پلەو پایەو پێگەیەكیان هەیە كە پێگەو پلەو پایەی كەسی تریان پێ ناگات، ئەوان یەكەمین كۆمەڵ بوون كە باوەڕیان بە الله و بە دینی ئیسلام و بە پێغەمبەرەكەی صلی الله علیه و سلم هێنا، ئەوان هەڵگر و گەیەنەری وەحی و سوننەت بوون، بە هەوڵ و بەجیهادی ئەوان دینی ئیسلام بڵاوبوویەوە. 

لە قورئان و لە فەرمودەی صحیح دا بەڵگەی گەلێك زۆر لەسەر فەزڵ و پێگەی بەرێزی هاوەڵان هاتووە الله لە هەموویان، لەیەك بە یەكیان ڕازی بێت، لەوانە: 

- ئایەتی: (لَقَدْ تَابَ اللَّهُ عَلَى النَّبِيِّ وَالْمُهَاجِرِينَ وَالْأَنْصَارِ الَّذِينَ اتَّبَعُوهُ فِي سَاعَةِ الْعُسْرَةِ ) التوبة:117. 

- ئایەتی: (وَالَّذِينَ جَاءُوا مِنْ بَعْدِهِمْ يَقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا وَلِإِخْوَانِنَا الَّذِينَ سَبَقُونَا بِالْإِيمَانِ وَلَا تَجْعَلْ فِي قُلُوبِنَا غِلًّا لِلَّذِينَ آمَنُوا رَبَّنَا إِنَّكَ رَءُوفٌ رَحِيمٌ) الحشر:10. 

- (لَقَدْ رَضِيَ اللَّهُ عَنِ الْمُؤْمِنِينَ إِذْ يُبَايِعُونَكَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ فَعَلِمَ مَا فِي قُلُوبِهِمْ فَأَنْزَلَ السَّكِينَةَ عَلَيْهِمْ وَأَثَابَهُمْ فَتْحاً قَرِيباً) الفتح:18. 

- (وَالسَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ وَالْأَنْصَارِ وَالَّذِينَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسَانٍ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ وَأَعَدَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي تَحْتَهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَداً ذَلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ) التوبة:100. 

- (وَاعْلَمُوا أَنَّ فِيكُمْ رَسُولَ اللَّهِ لَوْ يُطِيعُكُمْ فِي كَثِيرٍ مِنَ الْأَمْرِ لَعَنِتُّمْ وَلَكِنَّ اللَّهَ حَبَّبَ إِلَيْكُمُ الْإِيمَانَ وَزَيَّنَهُ فِي قُلُوبِكُمْ وَكَرَّهَ إِلَيْكُمُ الْكُفْرَ وَالْفُسُوقَ وَالْعِصْيَانَ أُولَئِكَ هُمُ الرَّاشِدُونَ) الحجرات:7. 

- الله عزوجل فەرمویەتی: ( مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ ۚ وَالَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَمَاءُ بَيْنَهُمْ ۖ تَرَاهُمْ رُكَّعًا سُجَّدًا يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَرِضْوَانًا ۖ سِيمَاهُمْ فِي وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ ۚ ذَٰلِكَ مَثَلُهُمْ فِي التَّوْرَاةِ ۚ وَمَثَلُهُمْ فِي الْإِنْجِيلِ كَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْأَهُ فَآزَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوَىٰ عَلَىٰ سُوقِهِ يُعْجِبُ الزُّرَّاعَ لِيَغِيظَ بِهِمُ الْكُفَّارَ ۗ وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ مِنْهُمْ مَغْفِرَةً وَأَجْرًا عَظِيمًا) الفتح: 29. لەم ئایەتەدا وزۆر ئایەتی تریش كە هەندێكیمان باس كرد، الله عزوجل ستایشی هاوەڵان دەكات ودەفەرمویت ئەوانە توند و بەهێزن لە دژی بێباوەڕان و لە نێوان خۆیاندا بەڕەحم و بەسۆزن، هەروەها ستایشی عیبادەتەكانیان دەكات و ئەوەمان بۆ باس دەكات كە نیشانەو ڕوناكی عیبادەت لە نێوچەوانیاندا دیارە و لە كۆتایی وسف و ستایشێكی زۆر فەرموویەتی: (يُعْجِبُ الزُّرَّاعَ لِيَغِيظَ بِهِمُ الْكُفَّارَ ۗ) كە ئەوەی لێ وەردەگیرێت هەركێ ڕقی لە هاوەڵان بێت وبوغزی بەرانبەریان هەبێت ئەوە موسوڵمان نییە. 

- لە فەرموودەكانی پێغەمبەر یشدا صلی الله علیه و سلم چەندین فەرموودە هاتووە لێرەدا هەندێكیان دەخەینەروو، لەوانە: 

- ( لا تَسُبُّوا أصْحابِي، لا تَسُبُّوا أصْحابِي، فَوالذي نَفْسِي بيَدِهِ لو أنَّ أحَدَكُمْ أنْفَقَ مِثْلَ أُحُدٍ ذَهَبًا، ما أدْرَكَ مُدَّ أحَدِهِمْ، ولا نَصِيفَهُ) البخاري: (3673). مسلم: (2541). ئەگەر هەر كەسێك لە غەیری هاوەڵان الله لێیان ڕازی بێت بە ئەندازەی شاخێك زێڕ ببەخشێت لە پێناو الله عزوجل ناگاتە گوێلێك بەڵكو نیو ئەوەندی بەخشینی ئەوان. 

- (النُّجومُ أَمَنةُ السَّماءِ، فإذا ذَهَبَتِ النُّجومُ أتى السَّماءَ ما تُوعَدُ، وأنا أَمَنةٌ لِأصحابي فإذا ذَهَبْتُ أتى أصحابي ما يُوعَدونَ، وأصحابي أَمَنةٌ لِأُمَّتي فإذا ذَهَبَ أصحابي أتى أمَّتِي ما يُوعَدونَ) رواه مسلم (2531). النووي فەرموویەتی: واتای فەرمودەكە ئەوەیە تاكو ئەستێرەكان مابن ئاسمانیش دەمێنێت، تاكو منیش مابم هاوەڵانم لە شەڕو فیتنە سەلامەت دەبن و خەڵكی لەهەڵگەڕانەوە لە دین سەلامەت دەبن، تاكو هاوەڵانیشم مابن بیدعە و ڕووداو وفیتنە و شاخی شەیتان و سووكایەتی كردن بە مەدینە وزۆر كارەساتی تر ڕوو نادەن ودەرناكەون. شرح مسلم: (16/ 83). 

- هەروەها لە فەرموودەی صحیح دا هاتووە:(يَأتي عَلى النَّاسِ زَمانٌ يَغزو فِئامٌ مِنَ النَّاسِ فيقالُ لهم: فيكم من رَأى رَسولَ اللهِ صلَّى اللهُ عليه وسلَّم؟ فيَقولونَ: نَعَم، فيُفتَحُ لهم، ثُمَّ يَغزو فِئامٌ مِنَ النَّاسِ فيُقالُ لهم: فيكم من رَأى مَن صَحِبَ رَسولَ اللهِ صلَّى اللهُ عليه وسلَّم؟ فيَقولونَ: نَعَم، فيُفتَحُ لهم، ثُمَّ يَغزو فِئامٌ مِنَ النَّاسِ فيُقال لهم: هَل فيكم من رَأى من صَحِبَ مَن صَحِبَ رَسولَ اللهِ صلَّى اللهُ عليه وسلَّم؟ فيَقولونَ: نَعَم، فيُفتَحُ لهم). البخاري (2897)، ومسلم (2532).  

ابنُ بطَّال فەرموویەتی: (يُفتَحُ لهم لِفَضلِهِم، ثُمَّ يُفتَحُ لِلتَّابِعينَ لِفَضلِهِم، ثُمَّ يُفتَحُ لِتابِعيهِم لِفَضلِهِم، وأوجَبَ الفَضلَ لِثَلاثةِ القُرونِ، ولَم يَذكُرِ الرَّابِعَ، ولَم يَذكُرْ فَضلًا، فالنَّصرُ فيهِم أقَلُّ) شرح صحيح البخاري: (5/ 91). واتە فەتح بۆ ئەو سێ سەدە دەكرێت كە باسی سەدەی چوارەم ناكات لەبەر فەزڵ و پلەو پایەیان. 

- رسول الله صلی الله علیه و سلم ەرموویەتی: (قَرْني، ثُمَّ الَّذينَ يَلُونَهم، ثُمَّ الَّذينَ يَلُونَهم، ثُمَّ يَجيءُ قَومٌ تَبدُرُ شَهادةُ أحَدِهِم يَمينَهُ، وتَبْدُرُ يَمينُهُ شَهادَتَه) البخاري (3651)، ومسلم (2533). 

ابنُ هُبَيرة فەرموویەتی: (في هَذا الحَديثِ دَليلٌ عَلى أنَّ خَيرَ النَّاسِ الَّذينَ صَحِبوا رَسولَ اللهِ صلَّى اللهُ عليه وسلَّم ورَأوهُ، ثُمَّ التَّابِعونَ لهم بإحسانٍ، كما قال عَزَّ وجَلَّ: والَّذِينَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسَانٍ) بڕوانە: الإفصاح، (2/ 49). واتە: ئەم فەرموودە بەڵگەیە لەسەر ئەوەی چاكترین كەسانێك ئەوانەن كە هاوڕێتی پێغەمبەریان كردووە صلی الله علیه و سلم و ئەویان بینیوە. 

لە پێشەوا أحمد بن حنبل دەگێڕنەوە كە فەرموویەتی: هەركێ جنێو و سووكایەتی بە هەردوو سەرگەوەری موسوڵمانان أبوبكر و عمر بكات الله لێیان ڕازی بێت لە ئیسلام دەردەچێت. بڕوانە: المسائل والرسائل المرویة عن الإمام أحمد في العقیدة(363/2). 

ئەهلی سوننەت هەموو هاوەڵانیان خۆش دەوێت وداوای لێخۆشبوون و ڕەزامەندی پەروەردگاریان بۆ دەكەن، لە هەموو كەس و لایەنێكیش كە ڕقی لەوان بێت یان سووكایەتییان پێ بكات یان بەكافریان بزانێت بەرائەتی خۆیان دەدەبڕن و حاشایان لێ دەكەن، هاوكات لە هەموو ئەوانەش سنووری شەرعی و ئەدەب بەرانبەر بە ئالوبەیتی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم دەشكێنن وڕێزی پێویستیان لێ ناگرن بەرین و بەوەش ڕازی نابن وەكو چۆن بە جنێودان بە سەحابەكان ڕازی نابن. 

سەبارەت بەو شەڕو ئاشووبەی لە نێوان هاوەڵاندا ڕوویداوە ئەهلی سوننەت زمانی خۆیان لە قسە كردن لەسەر ئەو مەسەلە دەگرن و داوای لێخۆشبوون و ڕەزامەندی الله بۆ هەموویان دەكەن، ئینجا وەكو شیخ الإسلام ابن تیمیة لە العقیدة الواسطیة دا فەرموویەتی ئەو شتانەی كە دەربارەی هاوەڵان دەوترێت وسەبارەت بەو جەنگانەی لە نێوانیاندا درووست بووە هەمووی ڕاست نییە، بەڵكو هەندێكی هەر لە بنچینەوە ڕاست نییە و هەڵبەستراوە، هەندێكیشی ڕاستە و بنەمایەكی لە ڕاستیدا هەیە بەڵام دەستكاری كراوەو بۆی زیاد كراوە، ئەوەشی كە ڕاستە و لە نێوان هاوەڵاندا ڕوویداوە ئیجتیهاد بووە و لەبەر ئەوەی هاوەڵان معصوم نەبوونە هەندێكیان لە ئیجتیهادەكەیاندا ڕاستییان نەپێكاوە وهەڵە بوونە، لەگەڵ ئەوەشدا چونكە مەبەستیان حەق بووە یەك پاداشت وەردەگرن و ئەوانەشی ڕاستیان پێكاوە دوو پاداشت وەردەگرن. 

لەم بارەشەوە بۆ ئەوەی موسوڵمان تووشی هەڵە و تاوان نەبێت و قسەیەك نەكات سنووری ئەدەب و بەگەورەزانینی ئەوان نەبەزێنیت، پێویستە كتێبەكانی عەقیدەو ئەهلی سوننەت بخوێنیتەوە بەتایبەتی لەوانەی كە باسی هاوەڵانی بە تایبەت تێدایە بۆ نموونە كتێبی العقیدة الواسطیة ی پێشەوا ابن تیمیة و كتێبی العواصم من القواصم ابن العربي ش كتێبێكی چاكە دەربارەی هاوەڵان و هەروەها مختصر السیرة النبویة ی شێخ محمد بن عبدالوهاب. پێش ئەمانەش لە كتێبە سەرەكییەكانی عەقیدەدا بنەمای خۆشویستنی هاوەڵان و حوكمی سوكایەتی پێكردنیان هاتووە بۆ نموون لە كتێبی الشریعة ی الآجري و الإبانة ی ابن بطة و بگرە لە زۆربەی كتێبەكانی عەقیدەدا ئەو مەسەلە وەكو بنەمایەكی سەرەكی لە بنەماكانی عەقیدە لەلای ئەهلی سوننەت باس كراوە. 

لەم بارەشەوە دەبێت موسوڵمانی موەحید وریای ئەوانە بێت كە بەناو ئیسلامەوە جارێك وەكو بانگخواز و جارێك وەكو سەركردەی حیزبی ویان بە ناوو سیفەتی ترەوە سنووری ئەدەب بەرانبەر هاوەڵە مەزنەكاننی پێغەمبەر مان صلی الله علیه و سلم دەبەزێنن و قسە بەهاوەڵان دەلێن وبەناڕاستەوخۆ سووكایەتییان پێ دەكەن، كە زۆر جار ئەو كارەیان شفرە و پەیامی ناڕاستەوخۆیە بۆ لایەن و كەسانی دیاریكراو كە لەپاڵ ئەو سووكایەتی كردنەیان بە هاوەڵان پارەو بەرژەوەندی حیزبی و كەسێتی خۆیانی پێ دەستەبەر دەكەن. 

زۆرن ئەوانەی لەناو عەرەبی بەناو سوننە لە وڵاتە عەرەبییەكاندا قسە بە هاوەڵان دەڵێن و سووكایەتییان پێ دەكەن، یەكێك لەوانەی كە بەو كارە ناشیرینە ناسراوە عدنان إبراهیم و طارق السویدان و زۆری تر، هەروەها لەلای خۆیشمان هەندێك هەن ماوەی جارێك قسە بە سەرگەورەمان معاویة و باوكی وبگرە بە زۆرێك لە هاوەڵان دەڵێن الله لە یەك بەیەكیان ڕازی بێت، بەو كارەیان دەیانەوێت دەستكەوت و ئیمتیازاتیان دەست بكەوێت. 

بۆیە موسوڵمانان دەبێت وریابن و لەسەر هاوەڵان بەغیرەت بن و ئامۆژگاری خێری ئەو جۆرە كەسانە بكەن و تێیان بگەیەنن كە سەحابەكان سەرگەورە و شانازی ئێمەن و خۆشەویستییان بەدین و ئیمان وعیبادەت دەزانین وسووكایەتی پێكردنیان بە هێڵی سوور و بە گومڕایی دەزانین. موسوڵمان چەند ئامادەیە لە بوك ودایك و كەسوكارە نزیكەكانی بەرگری بكات، بەهەمان شیوە پێویستە بەرگری لە هاوەڵان بكات و خۆشەویستی خۆی بۆ ئەوان بسەلمێنێت. 

هاوەڵان الله لێێان ڕازی بێت وەكو ابن الصلاح لە المقدمة كەیدا دەڵێت: (للصَّحابةِ بأسْرِهم خَصيصةٌ، وهي أنَّه لا يُسألُ عن عدالةِ أحَدٍ منهم، بل ذلك أمـرٌ مَفروغٌ منه؛ لكونِهم على الإطلاقِ مُعَدَّلين بنُصوصِ الكِتابِ والسُّنَّةِ، وإجماعِ من يُعتَدُّ به في الإجماعِ من الأُمَّةِ) مقدمة ابن الصلاح،397. 

واتە: هاوەڵان تایبەتمەندییەكیان هەیە كەسی تر جگە لەوان ئەو تایبەتمەندییەی نییە، ئەویش ئەوەیە دەربارەی دادگەرییان پرسیار لەكەس ناكرێت، چونكە مەسەلەی دادگەری و پلەو پێگەی ئەوان مەسەلەیەكە لە قورئان و لە سوننەتی پێغەمبەردا صلی الله علیه و سلم بڕاوەتەوە وئوممەتیش لەسەری یەك دەنگن. 

النَّووي فەرموویەتی: (وكُلُّهـم عُدولٌ رَضِيَ اللهُ عنهم، ومتأوِّلون في حُروبِهم وغَيرِها، ولم يُخرِجْ شَيءٌ من ذلك أحدًا منهم عن العدالةِ،… ولهذا اتَّفَق أهلُ الحَقِّ ومن يُعتَدُّ به في الإجماعِ على قَبولِ شَهاداتِهم ورواياتِهم، وكَمالِ عَدالتِهم رَضِيَ اللهُ عنهم أجمعين) شرح مسلم، (15/149). واتە هەموو هاوەڵان ڕاستگۆ و دادگەرن و بۆ ئەو شەڕانەی كە كردوویانە تأویل یان كردووە، بۆیە ئەممەتی ئیسلام لەسەر ئەوەی ڕیوایەت و فەرموودەو شایەتییان وەرگیراوە و لەسەر ئەوە كۆك و یەك دنگن. 

لە ڕاستیدا ئەگەرچی قسە وتن بەهاوەڵان و جنێودان پێیان - وەكو زانایان دەڵێن - هەمووی یەك ئاست نییە و لە حوكمەكەیدا جیاوازی هەیە، بەلام بەشێوەیەكی گشتی سنوور بەزاندن بەرانبەریان و جنێوپێدانیان پێیان بۆی هەیە ببێتە هەڵوەشێنەرەوەیەك لە هەڵوەشێنەرەوەكانی ئیسلام، لەبەر زۆر هۆكار لەوانە: 

1- جنێودان بە هاوەڵان جۆرێكە لە ڕەتكردنەوەو بەدرۆدانانی قورئانی پیرۆز، چونكە قورئانی پیرۆز ئەوانی بەدادگەر ناساندووە و تەزكییە وستایشی كردوون، بەڵكو وەكو ابن تیمیة فەرموویەتی الله تعالی بە شێوەیەكی ڕەها لەوان ڕازی بووە وفەرموویەتی: (وَالسَّابِقُونَ الأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ وَالأَنصَارِ وَالَّذِينَ اتَّبَعُوهُم بِإِحْسَانٍ رَّضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ) التوبة:107. الله تعالی لە كەسێك ڕازی نابێت تاكو نەزانێت كە هۆكارەكانی ڕەزامەندی خۆی تێدا كۆنەبووەتەوە. 

2- هەركێ جنێو بە هاوەڵە ئازیزەكان بدات و لەشانیان كەم بكاتەوە و تۆمەتی فیسق و كوفر بداتە پاڵیان، لە ڕاستیدا ئەو كەسە سووكایەتی بە پێغەمبەر كردووە داوە صلی الله علیه و سلم و ئازاری جەنابیانی داوە، چونكە ئەوانە لە ژێر چاودێری مامۆستاكەیاندا پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم پەروەردە بوون و لادانی ئەوان لە دین و فا. 

أبو زُرعةَ فەرموویەتی: (إذا رأيتَ الرَّجُلَ ينتَقِصُ أحدًا من أصحابِ رَسولِ اللهِ صلَّى اللهُ عليه وسلَّم فاعلَمْ أنَّه زِنْديقٌ، وذلك أنَّ الرَّسولَ صلَّى اللهُ عليه وسلَّم عندنا حَقٌّ، والقُرآنَ حَقٌّ، وإنَّما أدَّى إلينا هذا القُرآنَ والسُّنَنَ أصحابُ رَسولِ اللهِ صلَّى اللهُ عليه وسلَّم، وإنَّما يريدون أن يَجرُحوا شُهودَنا لِيُبطِلوا الكِتابَ والسُّنَّةَ، والجَرحُ بهم أَولى، وهم زنادِقةٌ) الكفاية في علم الرواية، الخطيب البغدادي (لاپەڕە: 49). 

3- جنێودان بە سەحابە و تانەدان لە دینیان تانەدانە لە ئیسلام و پووچەڵكردنەوەیە بۆ شەریعەتەكەی، چونكە شەریعەت و ئیسلام بەگشتی ئەوان بۆ ئێمەیان گواستووەتەوە. 

4- جنێودان و سووكایەتی كردن بە هاوەڵان، بەگومرا دانانی تێكرای ئوممەتی موحەممەدە صلی الله علیه و سلم، واتای ئەوەش دەگەیەنیت ئەم ئوممەت بە پێچەاونەی ئەوەی لە قورئاندا باس كراوە خراپترین ئوممەتن. 

ابن عثیمین دەبارەی حوكمی جنێودان بەهاوەڵان دەڵێت ئەو كارە دەبێتە سێ بەشەوە: 

یەكەم/ جنێودان و قسەكردنەكە بەشێوەیەك بێت واتای ئەوە بگەیەنێت كە هەموویان یان زۆربەیان تەكفیر بكات، ئەوە دەبێتە كوفر دەرچوون لە ئیسلام، چونكە ئەوە بەدرۆدانان و نكۆڵی كردنە لە ڕاستیتی قسەی الله تعالی و پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم كە ستایشی هاوەڵانیان كردووە و لێیان ڕازی بوونە، بەڵكو گومان كردن لە كوفری ئەو جۆرە كەسانە بۆ خۆی دەبێتە كوفر، چونكە ئیسلام بە شیوەیەكی گشتی لە ڕێگەی ئەوانەوە پێمان گەیشتووە. 

دووەم/ ئەگەر جنیودانەكە تەكفیركردن نەبێت بۆیان بەڵكو ناشیرین كردن و سووكایەتی پێكردنیان بێت، ئەوەش زانایان دوو بۆچوونیان هەیە لەسەری یەكێكان دەڵێت پێی كافر دەبێت و ئەو بۆچوونەكە دەڵێت پێی كافر نابێت بەڵام دەبێت زیندان بكرێت تا ئەو كاتەی واز لەو كارەی دەهێنێت. 

سێیەم/ ئەگەر جنێودانەكە بە شێوەیەك بێت كە تانە نەبێت لە دینەكەیان، بۆ نموونە بە یەكێك لە هاوەڵان بڵێت ترسنۆك بووە، یان چرووك بووە، ئەوە تەنها تەعزیر ئەكرێت بۆ ئەوەی ببێتە تەمبێیەك بۆی و فێر ببێت چۆن دەربارەی ئەو كەڵە پیاوانە قسە دەكات. 

#شەرحی_أصول_السنة_ی_پێشەوا_أحمد_بن_حنبل: 24 

ڕەجم كردن بۆ ژنێكی خاوەن مێرد یان پیاوێكی ژندار حەقە 

پێشەوا أحمد بن حنبل لە درێژەی ڕوونكردنەوەی بنەماكانی ئەهلی سوننەتدا دەفەرموێت: (وَالرَّجْمُ حَقٌّ عَلَى مَنْ زَنَا وَقَدْ أَحْصَنَ إِذَا اِعْتَرَفَ أَوْ قَامَتْ عَلَيْهِ بَيِّنَةٌ، وَقَدْ رَجَمَ رَسُولُ اَللَّهِ صلی الله علیه و سلم وَقَدْ رَجَمَتْ اَلْأَئِمَّةُ اَلرَّاشِدُونَ).  

الرجم: مەبەست لە بەردباران كردنە تاكو مردن. 

المحصن: پیاوی (محصن) مەبەست لە پیاوێكی ئازادە مارەی ژنی بە شێوەیەكی شەرعی درووست بڕیبێت و چووبێتە لای و سەرجیی لەگەڵدا كردبێت، بۆ ئافرەتیش بەهەمان شێوە ئافرەتێكی ئازادە و مارەی برابێت و مێردی لە نیكاحێكی ڕاست ودرووستدا هاتبێتە لای و سەرجێی لەگەڵدا كردبێت بەو پێناسە ئیتر پێیان دەوترێت محصن، بەتەنها مارە بڕینیش نە پیاو و نە ژن نابنە (محصن) بەڵكو دەبێت گواستنەوەی تێدا بێت، مەرجیش نییە ئەو ژن و پیاوە لە ژیانی هاوسەریدا پێكەوە بن تاكو ئەو سیفەتە وەربگرن، بەڵكو ئافرەتی تەڵاقدار و ئەوەی كە مێردەكەی مردووە، یان پیاوێك ژنی تەڵاق دابێت یان ژنی مردبێت هەموو ئەوانە حیسابی (محصن ) یان بۆ دەكرێت. جا ئەگەر (محصن)ی پیاو یان ژن زینا و داوێن پێسی ئەنجام بدەن سزایان لە ئیسلامدا ڕەجم و بەردەباران كردنە تاكو دەمرن. 

بەڵگەكانی ڕەجم كردن لە شەرعدا زۆرن، لەوانە: (خُذُوا عنِّي خُذُوا عنِّي ، قدْ جعل اللهُ لهنَّ سَبِيلًا ، البِكرُ بالبِكرِ ؛ جَلدُ مِائةٍ ، و نَفْيُ سَنةٍ ، و الثَّيِّبُ بالثَّيِّبِ ، جَلدُ مائةٍ و الرَّجْمُ) مسلم: (1690). واتە لە منەوە فێر بن و دینەكەتان لە منەوە وەربگرن، چونكە الله تعالی ڕێگەیەكی بۆ ئەوانەی كە زینا دەكەن داناوە، كوڕو كچ كە پێشتر هاوسەرگیرییان نەكردوە ئەگەر زینا بكەن سەد جەڵدەیان لێ دەدرێت و بۆ دەرەوەی شوێنی نیشتنەجێبوونی خۆیان بۆ ماوەی ساڵێك شاربەدەر دەكرێن، ئەو ژن و پیاوەش كە لە ژیانی هاوسەرگیریدان یان پێشتر ژیانی هاوسەرییان پێكەوە ناوە ئەگەر زینا بكەن سەد جەڵدەیان لێ دەدرێت و دوای ئەوەش ڕەجم وبەردباران دكرێن. 

بەڵگەی تریش زۆرە لەسەر مەشروعییەتی ڕەجم كردن لەوانە: 

- (لا يحِلُّ دمُ امرءٍ مسلمٍ إلَّا بإحدَى ثلاثٍ , الزِّنَى , والنَّفسُ بالنَّفسِ , والتَّاركُ لدينِه المفارقُ للجماعةِ) مسلم (1676). لەم فەرموودەیەدا خوینی زیناكاری محصن حەڵاڵ كراوە وەكو سزایەكی شەرعی. 

بەڵگەی تریش لەسەر ئەوەی رسول الله صلی الله علیه وسلم و خەلیفەكانی دوای خۆی ڕەجمی ئەو جۆرە كەسانەیان كردووە زۆرن و لە هەردوو صحیح ی بوخاری و موسلیمدا گەیشتوونەتە ئاستی متواتر، لەوانە: 

- (قالَ عُمَرُ بنُ الخَطَّابِ وَهو جَالِسٌ علَى مِنْبَرِ رَسولِ اللهِ صَلَّى اللَّهُ عليه وسلَّمَ: إنَّ اللَّهَ قدْ بَعَثَ مُحَمَّدًا صَلَّى اللَّهُ عليه وسلَّمَ بالحَقِّ، وَأَنْزَلَ عليه الكِتَابَ، فَكانَ ممَّا أُنْزِلَ عليه آيَةُ الرَّجْمِ، قَرَأْنَاهَا وَوَعَيْنَاهَا وَعَقَلْنَاهَا، فَرَجَمَ رَسولُ اللهِ صَلَّى اللَّهُ عليه وسلَّمَ، وَرَجَمْنَا بَعْدَهُ، فأخْشَى إنْ طَالَ بالنَّاسِ زَمَانٌ أَنْ يَقُولَ قَائِلٌ: ما نَجِدُ الرَّجْمَ في كِتَابِ اللهِ فَيَضِلُّوا بتَرْكِ فَرِيضَةٍ أَنْزَلَهَا اللَّهُ، وإنَّ الرَّجْمَ في كِتَابِ اللهِ حَقٌّ علَى مَن زَنَى إذَا أَحْصَنَ مِنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَاءِ، إذَا قَامَتِ البَيِّنَةُ، أَوْ كانَ الحَبَلُ، أَوِ الاعْتِرَافُ.ا) البخاري: ( 7323)صحیح مسلم: (1691). عمر الله لێی ڕازی بێت لەم فەرموودە سەحیحەدا فەرموویەتی لەوانەیە كەسانێك لە داهاتوودا نكۆڵی لە ڕەجم كردن بكەن، فەرموویەتی ڕەجم كردن لە قورئاندا بووە لەسەر ژنان و پیاوانی زیناكار، بەمەجێك بەڵگە هەبێت یان دوو گیانی لە ئافرەتەكەی دەربكەوێت یان ئیعتیراف بە تاوانەكەیان بكەن. 

هەروەها علي بن أبي طالب الله لێی ڕازی بێت ئافرەتێكی لە ڕۆژی هەینیدا رەجم كرد و فەرمووی (قد رجمتها بسنة رسول الله صلی الله علیه و سلم) البخاري: (6812). هەروەها فەرموودەكەی (ماعز) لە بوخاریدا كاتێك چوار جار شایەتی لەسەر خۆیدا كە زینای كردووە، پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم فەرمانی كرد و ڕەجم كرا. البخاري: (6815) مسلم:( 1691) (16). هەروەها ئەو ئافرەتەی كە بە (الغامدیة) ناسرا ئەویش لەلایەن پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم فەرمانی ڕەجم كردنی دەرچوو. مسلم: (1695). هەروەها ئەو ژن وپیاوە جولەكەی كە دانیان بە زیناكردنەكەیاندانا ڕەجم كران وەكو لە سەحیحی بوخاری و موسلیمدا هاتووە. 

هەدندێ لە تاقمە گومڕاكانی وەكو خەواریج، ڕەجمی زانی محصن یان ڕەتكردووەتەوە و وتوویانە ئێمە تەنها بەوە كار دەكەین كە لە قورئاندا هاتووەو ڕەجمیش لە قورئاندا نەهاتووە، لە ڕاستیشدا حوكمی ڕجم لە قورئانیشدا هاتووە بەو شێوەی كە لە فەرموودكەی عومەردا هاتووە الله لێی رازی بێت بەڵام لەفزەكەی كە لە سوڕەتی الأحزاب دا بووە: (الشيخ والشيخة إذا زنيا فارجموهما البتة نكالا من الله والله عزيز حكيم) نەسخ بووەو حوكمەكەی هەر ماوە، هەروەها لە سوننەتیشدا بە شێوەیەكی ڕاست و درووست و بە صحیح ی هاتووە، بۆ ئەو ئافرەتەی كە چوار شایەت لەسەر زیناكەی هەبێت یان خۆی دان بەكارەكەیدا بنێت و تا كاتی جێبەجێكردنی سزاكە لەسەر دانپێدانانەكەی بمێنیتەوە وپەشیمان نەبێتەوە. 

بەڵام بۆ جێبەجێ كردنی سزای ڕەجم ئەگەر بە ئیعتیراف و دانپێدانانی بكەرەكان نەبێت، پێویستە چوار شایەت شایەتی بدەن وبلێن بەچاوی خۆمان كرداری زیناكەمان بینیوە، ئەگەر سێ كەس شاییەتی بدەن و چوارەمیان نەبێت ئەو سێ كەسە بە تۆمەتی بوختان كردن جەڵدەیان لێ دەدرێت.  

بۆ جێبەجێكردنی سزای ڕەجم زانایان فەرموویانە پێویستی بە جێبەجێبوونی سێ مەرجە: 

یەكەم: الشهادة: واتە شایەتیدان لە لایەن چوار كەسەوە زیناكردنەكەیان بەچاوی خۆیان بینیبێت، وەكو الله تعالی فەرموویەتی: (وَٱلَّٰتِى يَأْتِينَ ٱلْفَٰحِشَةَ مِن نِّسَآئِكُمْ فَٱسْتَشْهِدُواْ عَلَيْهِنَّ أَرْبَعَةً مِّنكُمْ) النساء:15. هەروەها لە سوننەتیشدا بەڵگەی شایەتیدان لەسەر زینا هاتووە، بۆ نموونە ئەوەی كە لە سەحیحی موسلیمدا هاتووە كاتێك ئەو پیاوەی بە پێغەمبەری وت صلی الله علیه و سلم ئەگەر پیاوێك لەگەڵ خێزانەكەی خۆمدا ببینم مۆڵەتی بدەم تاكو چوار شایەتی لەسەر ئەگرم فەرمووی بەڵێ. 

دووەم: الإقرار: واتە دانپێدانانی بكەری زیناكە، وەكو لە فەرموودەكاندا هاتووە، بۆ نموونە ئیقراری ئەو كەسەی ناوی (ماعز) بوو، هەروەها ئەو ئافرەتەی كە زینای كرد و بە ( الغامدیة) دەناسرا.  

هەندێ لە زانایان و لە مەزاهیبە ئیسلامییەكان لە ڕۆشنایی بەڵگەكاندا فەرموویانە دەبێت چوار جار ئیعتیراف بكات لەسەر زیناكەی خۆی نەك یەك جار، هەروەها دەبێت دانپێدانانەكە بە شیكراوەیی و بەباسكردنی وردەكاری كارەكە بێت، چونكە حوكمێكی قورسی لەسەر جێبەجێ دەبێت و پێویستە هەموو شتێك ڕوون ببێتەوە. 

سێیەم: القرائن: واتە بەڵگەی تر بۆ نموونە سكپڕبوونی ئافرەتەكە كە زینای كردووە، ئەوە بەڵگەو قەرینەیە لەسەر زینا، بەڵام زانایان لەم بارەوە قسەیان هەیە و مەرج نییە هەموو دوو گیانییەك مەعنای زینا كردن بێت بە هۆی ئەگەری (وطء الشبهة) و (الإكراه)و شیكردنەوەی ئەو بابەتە لە كتێبەكانی فیقها هاتووە. 

هەروەها هەندێ لە زانایان دەڵێن (لعان) یش دەبێتە قەرینەیەك لەسەر زینا كردن، بۆ نموونە پیاوەكە لیعانی كرد و ئافرەتەكەی نكۆڵی كرد لەوەی لیعان بكات ئەوە بەڵگەیە لەسەر ئەوەی كە زینای كردووە، بەڵام ئەم مەسەلەش بەهەمان شیوە جێگەی خیلافە لە نێوان زانایاندا قسەو شیكردنەوەی زۆری تێدایە. مەسەلەی (اللعان) بە شیكراوەیی لە كتێبەكانی فیقهدا باس كراوە و ئێرە جێگەی شیكردنەوەەی نییە. 

درێژەی ئەم باسە بۆ كەسێك بیەوێت بە وردەكاری و بەڵگەكانەوە بیزانێت لە كتێبەكانی تەفسیر بە تایبەت لە سوڕەتی النور و هەروەها لە كتێبەكانی فەرموودەدا لە بابەتەكانی الحدود و الاعتصام بالكتاب و السنة و لە كتێبەكانی الفقه دا لە بابی النكاح دا باس كراون. 

لە ئەگەری ئەوەی ڕەخنە بگیرێت یان تێبینی ئەوە بكرێت بۆچی پێشەوا أحمد لە كتێبێكی وەها تایبەت بە عەقیدە، باسی حوكمی دز و ڕێگر و ڕەجم كردنی زیناكاری كردووە كە ئەم باسانە دەچنە بواری فیقهەوە، لە كاتێكدا باسی ناوو سیفەتەكانی الله عزوجل ی نەكردووە كە بەشێكی گرنگە لە كرۆكی عەقیدە، شێخ عبدالله بن جبرین بەرەحمەت بێت دەڵێت هۆكاری بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە پێشەوا أحمد لەسەرەتای ئەم كتێبەدا جەختی لەسەر دەستگرتن بە عەقیدەی كیتاب و سوننەت كردووەتەوە و ئەوەش حوكمێكی گشتییە و باسەكانی ئیمان و ئەسمائوسیفات وباسی هاوشێوەی لەخۆ دەگرێت، وەكو ئەوەی ئەم كتێبەی بۆ مەسەلە دیار و ڕوونەكان تەرخان كردبێت كە زیاتر دەچێتە چوارچێوەی كردەوەكانەوە و ڕەنگە هۆكارێكی تریش ئەوە بێت ئەم جۆرە مەسەلانە لەسەردەمی ئەودا باو بووە قسەی لەسەر بكرێت و لەبەر هۆكاری تایبەت ئەو كاتە كێشەو گرفتی لەلای خەلكی درووست كردووە، بۆیە ئەویش بەتایبەت و لە كتێبێكی عەقیدەدا باسی لی كردووە. 

#شەرحی_أصول_السنة_ی_پێشەوا_أحمد_بن_حنبل: 23 

شایەتی چوونە بەهەشت ودۆزخ بۆ كەس لە ئەهلی قیبلە مەدە لەسەر كردەوەیەك كردوویەتی 

پێشەوا أحمد بن حنبل لە بەشێكی تری كتێبی (أصول السنة ) دا فەرموویەتی: (وَلَا نَشْهَدُ عَلَى أَحَدٍ مِنْ أَهْلِ اَلْقِبْلَةِ بِعَمَلٍ يَعْمَلُهُ بِجَنَّةٍ وَلَا نَارٍ نَرْجُو لِلصَّالِحِ وَنَخَافُ عَلَيْهِ، وَنَخَافُ عَلَى اَلْمُسِيءِ اَلْمُذْنِبِ، وَنَرْجُو لَهُ رَحْمَةَ اَللَّهِ.  

وَمَنْ لَقِيَ اَللَّهَ بِذَنْبٍ يَجِبُ لَهُ بِهِ اَلنَّارُ تَائِبًا غَيْرَ مُصِـرٍّ عَلَيْهِ فَإِنَّ اَللَّهَ يَتُوبُ عَلَيْهِ، وَيَقْبَلُ اَلتَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ، وَيَعْفُو عَنْ اَلسَّيِّئَاتِ، وَمَنْ لَقِيَهُ وَقَدْ أُقِيمَ عَلَيْهِ حَدُّ ذَلِكَ اَلذَّنْبِ فِي اَلدُّنْيَا، فَهُوَ كَفَّارَتُهُ، كَمَا جَاءَ فِي اَلْخَبَرِ عَنْ رَسُولِ اَللَّهِ r، وَمَنْ لَقِيَهُ مُصِـرًّا غَيْرَ تَائِبٍ مِنْ اَلذُّنُوبِ اَلَّتِي قَدْ اِسْتَوْجَبَ بِهَا اَلْعُقُوبَةَ فَأَمْرُهُ إِلَى اَللَّهِ، إِنْ شَاءَ عَذَّبَهُ، وَإِنْ شَاءَ غَفَرَ لَهُ، وَمِنْ لَقِيَهُ وَهُوَ كَافِرٌ عَذَّبَهُ وَلَمْ يَغْفِرْ لَهُ). 

(وَلَا نَشْهَدُ عَلَى أَحَدٍ مِنْ أَهْلِ اَلْقِبْلَةِ بِعَمَلٍ يَعْمَلُهُ بِجَنَّةٍ وَلَا نَارٍ نَرْجُو لِلصَّالِحِ وَنَخَافُ عَلَيْهِ، وَنَخَافُ عَلَى اَلْمُسِيءِ اَلْمُذْنِبِ، وَنَرْجُو لَهُ رَحْمَةَ اَللَّهِ). عەقیدەی ئەهلی سوننەت ئەوەیە، بە دڵنیایی و بەشێوەیەكی كۆتایی شایەتی بەهەشت یان دۆزخ بۆ هیچ كەسێك نادەن. ئەو فەرموودانەش كە هەڕەشەی چوونە دۆزەخی لە كەسانێكی دیاری كراو تێدایە، یان بەلێنی چوونە بەهەشتی بە كەسانێك داوە، دەڵێین الله بە حاڵی ئەوان زاناترە وبڕیار و چارەنووسی ئەوان لەلای پەروەردگاریانە 

بۆ نموونە رسول الله صلی الله علیه و سلم فەرموویەتی: (إنَّ اللَّهَ قدْ حَرَّمَ علَى النَّارِ مَن قالَ: لا إلَهَ إلَّا اللَّهُ، يَبْتَغِي بذلكَ وجْهَ اللَّهِ). البخاري: (425). واتە: الله عزوجل جەستەی ئەو كەسەی لە دۆزخ حەرام كردووە كە بڵێت لا إله إلا الله و مەبەستی ڕەزامەندی الله بێت. ئێستا هەركێ ببینین دەڵێت  

(لا إله إلا الله) ناتوانین شایەتی چوونە بەهەشتی بو بدەین، چونكە ئێمە نازانین حاڵی چۆنە، لەبەر ئەوەی مەسەلەی ڕاستگۆیی و ئیخلاس مەسەلەیەكە لەناو دڵی مرۆڤەكاندایە. 

یان فەرموودەی رسول الله صلی الله علیه و سلم: (لا يدخلُ الجنَّةَ من كانَ في قلبِه مثقالُ ذرَّةٍ مِن كِبرِ) مسلم: (91). واتە: كەسێك ناچێتە بەهەشتەوە كە بە ئەندازەی گەردیلەیەك لە خۆباییبوونی تێدا هەبێت. یان فەرموودەی: ( لا يَدْخُلُ الجَنَّةَ قَتّاتٌ) البخاري: (6056). واتە: ئەو كەسەی خەریكی قسەهێنان و قسەبردن بێت ناچێتە بەهەشتەوە. ناڵێین ئەوانە ناچنەوە بەهەشتەوەو بەهەشتیان لێ قەدەغەیە، چونكە ئێمە نازانین دڵی ئەوان چی تێدایە، بەڵام ئەهلی سوننەت دەڵێن: ئەو جۆرە كەسانەی كە ئەو دەقانەیان لەسەر هاتووە، كەسانێكی تاوانبارن، چارەنووسی ئەوان لای پەروەردگاریانە، بیەوێت سزایان دەدات و بیەوێت لێیان خۆش دەبێت. 

ئەوانەشی كە بەلێنی پاداشت و لێخۆشبوونیان لە دەقەكاندا بۆ هاتووە، بەهەمان شێوە دەلێین چارەنووسی ئەوان لەلای پەروەردگاریانە، بیەوێت بەسۆزو میهرەبانی خۆی دەیانخاتە بەهەشت، یان بیەوێت لەسەر كردارە خراپەكانیان سزایان دەدات وخۆیشی زانایە و بە شێوازی ئەو سزایەی كە دەیاندات. 

ئەمەیە واتای ئەوەی كە ئەهلی سوننەت شایەتی بۆ كەسی دیاری كراو، وەكو ئەوەی بڵێی فڵانە كەس (بە دیاریكردنی ناو ) دەچێتە بەهەشت یان دۆزەخ، بەڵكو دەڵێن الله زاناترە بە حاڵی ئەوان. 

بەلام هەركێ پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم شایەتی چوونە بەهەشتی بۆ دابێت ئێمەش شایەتی بۆ ددەین، وەكو دە هاوەڵە مژدەپێدراوەكان بەبەهەشت كە بریتین لە: ( أبوبكر، عمر، عثمان، علي، الزبیر بن العوام، سعد بن ابي وقاص، عبدالرحمن بن عوف، أبو عبیدة بن الجراح، طلحة بن عبیدالله، سعید بن زید) جگە لەمانەش هەركێی تر لەلایەن پێغەمبەرەوە صلی الله علیه و سلم ئێمەش شایەتی بۆ دەدەین، بۆ نموونە: حسن وحسین، ثابت بن قیس، عكاشة بن حصن، عبدالله بن سلام، عمار بن یاسر، وزۆر هاوەڵی تریش كە پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم شایەتی چوونە بەهەشتی بۆ داون. 

هەروەها هەركێ الله تعالی و پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم شایەتی چوونە ناو دۆزەخی بۆ داون ئێمەش هەمان شایەتیان بۆ دەدەین، بۆ نموونە: أبو لهب كە لە ئایەتی قورئاندا باسی هاتووە: (سَیَصۡلَىٰ نَارࣰا ذَاتَ لَهَبࣲ)مسد:3. 

یەكێك لە زانایان نموونەیەك لەسەر ئەم باسە دەهێنیتەوەو دەڵێت: ئەگەر گوێمان لە مرۆڤێك بێت وشەیەكی كوفر بەدەمیدا بێت، پێویستە لەوە دڵنیا بین ئەم كەسە لەسەر خۆیەتی و عەقڵی لەسەریایەتی؟ ئایا ناتەواو وسەرخۆش نییە، ئینجا دڵنیا دەبینەوە بزانە تێكەڵبوون و خراپ حاڵی بوون لەمەسەلەكەدا نییە، ئایا زۆری لێ نەكراوە و بەزۆر ولە ژێر هەڕەشەدا ئەو كوفرەی پێ نەكراوە، پێویستە پێش ئەوەی حوكم بە هەڵگەڕانەوەی ئەو كەسەل لە ئیسلام بدرێت لەو مەسەلانە حاڵی ببین. 

پوختەی ئەم باسە ئەوەیە كە ئەهلی سوننەت شایەتی بەهەشت و دۆزەخ بۆ كەسی (معین) و دیاریكراو نادەن، تەنها بۆ ئەوانە نەبێت كە دەقەكان دیارییان كردووە، هەركەسێكیش هەڵوەشێنەرەوەیەك لە هەڵوەشێنەرەوەكانی ئیسلام ئەنجام بدات كە مەرجەكانی لە ئیسلام دەرچوونی تێدا بێت و ڕێگرێك لە رێگرەكانی ئەو حوكمە بوونی نەبێت، بەوە دەبێتە ئەهلی دۆزەخ ولە بازنەی ئیسلام دەردەچێت. 

سەبارەت بە تەكفیركردنی كەسی (معین) دیاریكراو، هەندێ لە ئەهلی عیلم، بە مەبەستی ڕێكخستنی ئەو بابەتە لە ڕووی زانستییەوە، كۆمەڵە بنچینەیەكیان لە قورئان و سوننەت و قسەی زانایان هەڵێنجاوە، لەوانە: 

1- تەكفیركردنی بەناحەق حەڕامە و بیانوویەكە بۆی هەیە سەر لە كوشتنی بەناحەقەوە دەر بكات، پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم فەرموویەتی: (أيُّما رَجُلٍ قال لأخيه: يا كافِرُ، فقد باء بها أحدُهما؛ إن كان كما قال، وإلَّا رجَعَت عليه) البخاري (6103). هەروەها فەرموویەتی: ( إذا قال الرجلُ لِأَخِيهِ : يا كَافِرُ فهوَ كَقَتْلِه ، و لَعْنُ المُؤْمِنِ كَقَتْلِه) صحیح الجامع ( 6047 ) واتە: هەركەسێك بەبراكەی بڵێت كافر وەكو ئەوەیە كوشتبێتی، بە لەعنەت كردنی ئیمانداریش وەكو كوشتنی وایە. 

2- پێویستە زۆر بە وردی لە مەسەلەی تەكفیر كردنی (معین) بڕوانرێت ومامەڵەی لەگەڵدا بكرێت، و بەبێ لێكۆڵینەوەو دڵنیابوون نابێت مەسەلەیەكی وا گەورە ببردێتەوە و كەسەكێك لەسەر بنەمای گومان تەكفیر بكرێت، الله تعالی فەرموویەتی: (يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا أَنْ تُصِيبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَى مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِينَ) الحجرات: 6. 

شێخ محمَّدِ بنِ عبدِ الوهَّاب فەرموویەتی: (لا نُكَفِّرُ مَن لا نعرِفُ منه الكُفرَ؛ بسَبَبِ ناقِضٍ ذُكِرَ عنه ونحن لم نتحَقَّقْه). واتە: كەسێك كوفری لێ نەبینرابێت و نەبیسترابێت، تەنها بە گێڕانەوەی ئەوە لێی كە هەڵوەشێنەرەوەیەكی ئیسلامی ئەنجام داوە تاكو دڵنیانەبین و لە مەسەلەكە نەكۆڵینەوە بەكافری دانانەین. 

3- هەروەها دەبێت لەوەش بكۆڵڕیتەوە كە ئەو كوفرەی ئەو كەسە دیاریكراوە ئەنجامی داوە لەو جۆرەیە كە زانایان بە كوفریان دانابێت لە ڕۆشنایی قورئان و سوننەتدا، بۆ نموونە تەكفیركردن بە تاوان درووست نییە، یان بە ئەنجامدانی شتێك لە هەندێك حاڵەتدا كوفر بێت و لە هەندێ حاڵەتی تردا كوفر نەبێت، بۆ ئەوەی بزانرێت ئەو كوفرە لەكام بەشەدا پۆلێن دەكرێت. بنچینەی (مَن لم يُكَفِّرِ الكافِرَ فهو كافِرٌ)یش قاعیدەیەكی شەرعییە و ڕاستە و بەڵگەی كیتاب و سوننەت و سەی زانایانی لەسەرە، 

النووي فەرموویەتی: (مَنْ لَمْ يُكَفِّرْ مَنْ دَانَ بِغَيْرِ الْإِسْلَامِ كَالنَّصَارَى، أَوْ شَكَّ فِي تَكْفِيرِهِمْ، أَوْ صَحَّحَ مَذْهَبَهُمْ، فَهُوَ كَافِرٌ، وَإِنْ أَظْهَرَ مَعَ ذَلِكَ الْإِسْلَامَ وَاعْتَقَدَهُ) بەڵام بێگومان بۆ ئەو حاڵەتانەیە كە الله تعالی و پێغەمبەرەكەی صلی الله علیه و سلم كەسێكیان بە كافر دانابێت و كەسێك ئەوە ڕەتبكاتەوە، ئەوە ڕەتكردنەوەیە بۆ قورئان و بۆ سوننەت، واتە ئەو بنچینەیە بۆ حاڵەتێكە كوفرێكی ڕوون و ئاشكرا هەبێت و كەسێك نكۆڵی لێ بكات، بۆ نموونە الله تعالی لە قورئاندا جولەكەو گاورەكانی بە كافر داناوە كەسێك بڵێت من ئەوان بەكافر نازانم و بەبرای خۆمیان دەزانم، ئەم كەسە حوكم وقسەی الله ی ڕەتكردووەتەوە كەسێكی گومانی لە دەرچوونی لە ئیسلام هەبیت ئەویش وەكو ئەوە، بەڵام بۆ هەموو حاڵەتێك ئەم حوكمە جێبەجێ ناكرێت وزانایان شیكردنەوەو ڕوونكردنەوەی زۆریان لەسەر ئەو بنچینە هەیە. 

4- تەكفیری (معین) پێویستی بە جێبەجێكردنی مەرجەكانە و وڕواندنەوەو نەهێشتنی ڕێگرەكانە، هەندێ جار مانع و ڕێگر هەیە لەوەی كەسێك تەكفیر بكرێت با كوفریشی لێ ببیسترێت بۆ نموونە لە ژێر هەڕەشەی كوشتندا ئەو قسەی پێ كرابێت، یان هۆشی بەخۆی نەبێت وشتی لەو جۆرە. 

5- كوفر كردن گاڵتەو سوعبەتی تێدا نییە، ئەگەر كەسێك كوفر بە گاڵتە و بۆ خۆشی بكات، یان بڵێت مەبەستم ئەوە نەبوو لە كاتێكدا بە ڕاشكایش ئەو كارەی كردبێت، ئەوە نابێتە ڕێگر و مانع لە تەكفیر كردنی، چونكە الله تعالی لە قورئاندا فەرموویەتی: (وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ لَيَقُولُنَّ إِنَّمَا كُنَّا نَخُوضُ وَنَلْعَبُ قُلْ أَبِاللَّهِ وَآيَاتِهِ وَرَسُولِهِ كُنْتُمْ تَسْتَهْزِئُونَ * لَا تَعْتَذِرُوا قَدْ كَفَرْتُمْ بَعْدَ إِيمَانِكُمْ إِنْ نَعْفُ عَنْ طَائِفَةٍ مِنْكُمْ نُعَذِّبْ طَائِفَةً بِأَنَّهُمْ كَانُوا مُجْرِمِينَ) التوبة: 65، 66. 

6- ئەگەر كەسێك هەڵوەشێنەرەوەی ئیسلامی بە شێوەیەكی كردەیی تێدا هەبوو، ناقیزێك لە نەواقیزی ئیسلامی تێدا هەبوو، شایەتمان و نوێژ و عیبادەتەكان سوودیان نییە بۆی و ئەو كارەساتەی لە عەقیدەكەیدا بۆ چارەسەر ناكەن و ئەنجامدانی ئەو هەڵوەشێنەرەوە لە بازنەی ئیسلام دەری دەكات. الله عزوجل فەرموویەتی: (وَلَقَدْ أُوحِيَ إِلَيْكَ وَإِلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكَ لَئِنْ أَشْرَكْتَ لَيَحْبَطَنَّ عَمَلُكَ وَلَتَكُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِينَ ) الزمر: 65. 

7- ئەگەر لە ڕۆشنایی بەڵگەی قورئان و فەرموودەو سوننەتدا ناكۆكی هەبوو لەسەر تەكفیر كردن و نەكردنی كەسێك و كوفرەكەی ڕوون و ئاشكرا نەبوو وبە پێی بنەماكانی قورئان وسوننەت بواری قسەكردن لەمەسەلەكەدا هەبوو، ئەو كەسە دیاریكراوە نابێت تەكفیر بكرێت ودەبێت زیاتر لە حاڵی بكۆڵرێتەوە، چونكە تەكفیر كردنی كەسێك وەكو لە فەرموودەی صحیح دا هاتووە وەكو كوشتنی وایە. 

8- تەكفیر كردنی معین وكەسێكی دیاریكراو، لەتوانای كەسانی زانا و بەتوانایە كە لە تێگەیشتنی قورئان و سوننەتدا پێگەیشتبن، نەك كەسانی كەم شارەزا و پێنەگەیشتوو و جێگیر نەبوو لە زانستە شەرعییە ئیسلامییەكاندا كە ئەهلییەتی قسەكردن بە بەڵگەی قورئان و سوننتی پێ ببەخشێت، شارەزا بوونی تەواو لە لە زمانی عەرەبی و لە ئوسوڵەكان و لە تەفسیر و لە كتێبەكانی عەقیدە و لە بەرهەم و كتێبەكانی سەلەف و ئەوانەی لەسەر ڕێبازی ئەوان بوونە لە عەقیدەو شەریعەتدا هەندیكە لەو ئامرازانەی پێویستە بۆ ئەوانەی لە مەسەلە مەزنەكانی ئیسلامدا قسە ئەكەن، پەلە كردن لە تەكفیر كردن بەبێ دڵنیابوون و بەبێ وردبونەوە لە جێبەجێ بوونی مەرەجەكان و نەمانی ڕێگرەكان وتەكفیر كردنی پێشەوایانی ئیسلام و چجای عەوامەكان ئەوە نیشانەی زانست نییە بەڵكو نیشانەی جەهل و دین لاوازییە! 

9- هەركێ موسوڵمان بوونی بە یەقین و بەبێ هیچ گومانێك چەسپا و جێگیر بوو، ئیتر لە ئیسلام ناچێتە دەرەوە بە هەلوەشێنەرەوەیەك یان كوفرێكی ڕوون و ئاشكراو دیار نەبێت، ناكرێت بەگومان و قسەو بۆچوونێكی نەچەسپاو و بەبێ لێكولینەوە پەلە بكرێت لە تەكفیر كردنی كەسی دیاریكراودا. 

شیخ الإسلام ابن تیمیة فەرموویەتی: (وليس لأحَدٍ أن يُكَفِّرَ أحدًا مِنَ المُسلِمينَ وإن أخطَأَ وغَلِطَ، حتى تُقامَ عليه الحُجَّةُ، وتُبَيَّنَ له المَحَجَّةُ، ومَن ثَبَت إسلامُه بيَقينٍ لم يَزُلْ ذلك عنه بالشَّكِّ، بل لا يزولُ إلَّا بعد إقامةِ الحُجَّةِ وإزالةِ الشُّبهةِ). مجموع الفتاوى" (12/ 466). واتە كەس بۆی نییە موسوڵمانێك تەكفیر بكات با هەڵەشی هەبێت، تاكو ئیقامە حوججەی لەسەر ئەكرێت و بەڵگەكانی بۆ ڕوون دەكرێتەوە، چونكە كەسێك موسوڵمان بوونی بە یەقین جیگر بووبێت بە گومانێك لە بازنەی ئیسلام ناچێتە دەرەوە، بەڵكو پێویستە سەرەتا ئەو گومانەی كە هەیەتی بۆ لاببرێت و ئینجا ئەو حوكمەی بەسەردا بدرێت. 

بەڵام ئەم بنچینانەی كە باس كران دەربارەی تەكفیری كەسی دیاریكراو، بۆ حاڵەتێك نییە كەوا كەسەكە بە ئاشكرا و بەڕوونی سنورەكانی بیروباوەڕ لە قورئان و سونەتدا ببەزێنێت و لەو شتانەی كە زانایان پێی دەڵێن (معلوم من الدین بالضرورة) واتە وەكو ڕۆژی ڕوناك دیارە وكەس نییە نەیزانێت بچێت ئەو شتانە ئەنجام بدات و سەرەڕای ئەوەش بوترێت با ئیقامە حوججەی لەسەر بكرێت، بۆ نموونە كەسێك سووكایەتی و جنێو بە الله عزوجل و بە پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم بكات ، یان كاری لەو جۆرە ئەو حاڵەتانە ناچێتە ژێر ئەو بنچینانەی كە باس كران لەبەر ئەوەی مەسەلەیەكی مەعلومە و ناشارێتەوە، لە الدرر السنیة دا دەڵێت: (لكِنَّ الشَّخصَ المعَيَّنَ إذا قال ذلك ما يُوجِبُ الكُفرَ فإنَّه لا يُحكَمُ بكُفرِه حتى تقومَ عليه الحُجَّةُ التي يَكفُرُ تارِكُها، وهذا في المَسائِلِ الخَفِيَّةِ التي قد يخفى دليلُها على بَعضِ النَّاسِ،... وأمَّا ما يقَعُ منهم في المَسائِلِ الظَّاهِرةِ الجَليَّةِ، أو ما يُعلَمُ مِنَ الدِّينِ بالضَّرورةِ، فهذا لا يُتوقَّفُ في كُفرِ قائِلِه) يُنظر: الدرر السنية" (10/433). 

هەركەسیكیش لە بازنەی ئیسلام دەرچوو تەماشاكردن بە دەرچوو لە ئیسلام حوكمێكی شەرعییە ونابێت موسوڵمان خۆی لێ بدزێتەوە یان پینەوپەڕۆ بكات، بەڵام مەرجیش نییە ئەو حوكمە ئیعلان بكات و بەهەموان بلێت حوكمی ئەو كەسە دیاریكراوە ئەوەیە، بەسە كە لەلای خۆی و لە ناخی دڵیدا بەو حوكمە بزانێت و بە زاهیر و بەباتن حوكمی الله تعالی لە قورئاندا و پێغەمبەر صلی الله علیه سلم لە سوننەتدا قبوڵ بكات و بیخاتە سەر سەرو سەرچاوی، وەكو الله فەرموویەتی: (وَمَا كَانَ لِمُؤْمِنٍۢ وَلَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى ٱللَّهُ وَرَسُولُهُۥٓ أَمْرًا أَن يَكُونَ لَهُمُ ٱلْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ ۗ وَمَن يَعْصِ ٱللَّهَ وَرَسُولَهُۥ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَٰلًا مُّبِينًا) الاحزاب:36. بەڵام وەكو سزاو حوكمی دەرچوونی كەسی دیاریكراو لە ئیسلام لای بەندەكان نییە لە دونیادا، بەڵكو لەلای الله تعالی خۆیەتی و لە ڕۆژی قیامەتدا - ئەگەر ئەو كەسە تەوبە نەكات و نەگەڕێتەوە بازنەی ئیسلام - بەهەمیشەیی دەیخاتە دۆزەخەوە. 

#شەرحی_أصول_السنة_ی_پێشەوا_أحمد_بن_حنبل: 22 

شەڕكردن لە دژی دز وڕێگرەكان 

پێشەوا أحمد بن حنبل بەڕەحمەت بێت بنەمایەكی تر لە بنەماكانی ئەهلی سوننەت وجەماعەت دەخاتەڕوو و دەفەرموێت: (وَقِتَالُ اَللُّصُوصِ وَالْخَوَارِجِ جَائِزٌ إِذَا عَرَضُوا لِلرَّجُلِ فِي نَفْسِهِ وَمَالِهِ، فَلَهُ أَنْ يُقَاتِلَ عَنْ نَفْسِهِ وَمَالِهِ، وَيَدْفَعُ عَنْهَا بِكُلِّ مَا يَقْدِرُ، وَلَيْسَ لَهُ إِذَا فَارَقُوهُ أَوْ تَرَكُوهُ أَنْ يَطْلُبَهُمْ، وَلَا يَتْبَعَ آثَارَهُمْ، لَيْسَ لِأَحَدٍ إِلَّا اَلْإِمَامَ أَوْ وُلَاةَ اَلْمُسْلِمِينَ، إِنَّمَا لَهُ أَنْ يَدْفَعَ عَنْ نَفْسِهِ فِي مَقَامِهِ ذَلِكَ، وَيَنْوِيَ بِجُهْدِهِ أَنْ لَا يَقْتُلَ أَحَدًا، فَإِنْ مَاتَ عَلَى يَدَيْهِ فِي دَفْعِهِ عَنْ نَفْسِهِ فِي اَلْمَعْرَكَةِ فَأَبْعَدَ اَللَّهُ اَلْمَقْتُولَ، وَإِنْ قُتِلَ هَذَا فِي تِلْكَ اَلْحَالِ وَهُوَ يَدْفَعُ عَنْ نَفْسِهِ وَمَالِهِ، رَجَوْتُ لَهُ اَلشَّهَادَةَ، كَمَا جَاءَ فِي اَلْأَحَادِيثِ وَجَمِيعِ اَلْآثَارِ فِي هَذَا إِنَّمَا أُمِرَ بِقِتَالِهِ، وَلَمْ يُؤْمَرْ بِقَتْلِهِ وَلَا اِتِّبَاعِهِ، وَلَا يُجْهِزُ عَلَيْهِ إِنْ صُرِعَ أَوْ كَانَ جَرِيحًا، وَإِنْ أَخَذَهُ أَسِيرًا فَلَيْسَ لَهُ أَنْ يَقْتُلَهُ، وَلَا يُقِيمَ عَلَيْهِ اَلْحَدَّ، وَلَكِنْ يَرْفَعُ أَمْرَهُ إِلَى مَنْ وَلَّاهُ اَللَّهُ، فَيَحْكُمُ فِيهِ). 

(وَقِتَالُ اَللُّصُوصِ وَالْخَوَارِجِ جَائِزٌ إِذَا عَرَضُوا لِلرَّجُلِ فِي نَفْسِهِ وَمَالِهِ، فَلَهُ أَنْ يُقَاتِلَ عَنْ نَفْسِهِ وَمَالِهِ، وَيَدْفَعُ عَنْهَا بِكُلِّ مَا يَقْدِرُ،) واتە بەگژداچوون و شەڕكردن لە دژی دز و یاخیبواندا درووستە، ئەگەر بچنە سەر كەسێك و ماڵ و ژیانی بخەتە ژێر مەترسییەوە، ئەو كەسەی كە دزو جەردە دەچنە سەری، مافی خۆیەتی كە بەرگری لە خۆی وماڵ و سامانی بكات وبەهەر شێوەیەك كە لەتوانایدا هەبێت بۆی هەیە بەرگری بكات و پارێزگاری لە خۆی و لە ماڵ وخێزانی خۆی بكات. 

(وَلَيْسَ لَهُ إِذَا فَارَقُوهُ أَوْ تَرَكُوهُ أَنْ يَطْلُبَهُمْ، وَلَا يَتْبَعَ آثَارَهُمْ، لَيْسَ لِأَحَدٍ إِلَّا اَلْإِمَامَ أَوْ وُلَاةَ اَلْمُسْلِمِينَ، إِنَّمَا لَهُ أَنْ يَدْفَعَ عَنْ نَفْسِهِ فِي مَقَامِهِ ذَلِكَ، وَيَنْوِيَ بِجُهْدِهِ أَنْ لَا يَقْتُلَ أَحَدًا، فَإِنْ مَاتَ عَلَى يَدَيْهِ فِي دَفْعِهِ عَنْ نَفْسِهِ فِي اَلْمَعْرَكَةِ فَأَبْعَدَ اَللَّهُ اَلْمَقْتُولَ، وَإِنْ قُتِلَ هَذَا فِي تِلْكَ اَلْحَالِ وَهُوَ يَدْفَعُ عَنْ نَفْسِهِ وَمَالِهِ، رَجَوْتُ لَهُ اَلشَّهَادَةَ، كَمَا جَاءَ فِي اَلْأَحَادِيثِ وَجَمِيعِ اَلْآثَارِ فِي هَذَا إِنَّمَا أُمِرَ بِقِتَالِهِ، وَلَمْ يُؤْمَرْ بِقَتْلِهِ وَلَا اِتِّبَاعِهِ، وَلَا يُجْهِزُ عَلَيْهِ إِنْ صُرِعَ أَوْ كَانَ جَرِيحًا، وَإِنْ أَخَذَهُ أَسِيرًا فَلَيْسَ لَهُ أَنْ يَقْتُلَهُ، وَلَا يُقِيمَ عَلَيْهِ اَلْحَدَّ، وَلَكِنْ يَرْفَعُ أَمْرَهُ إِلَى مَنْ وَلَّاهُ اَللَّهُ، فَيَحْكُمُ فِيهِ). 

دز وهەروەها ڕێگر وجەردە ئەوانەن كە دەستدرێژی دەكەنە سەر ماڵ و موڵك و ژیانی خەڵكیدا، ئەوانەش وا دەردەكەوێت موسوڵمانن مەگەر هەڵوەشێنەرەویەكی ئیمان و ئیسلامیان تێدا بێت، یان شیرك و كوفرێكیان هەبێت، ئەگینا لەبەر دزییەكەی كافر نابێت، بەڵام ئەگەر چەكیان بەكارهێنا ولەگەڵ دژی وراوڕوتدا خەڵكیشیان تۆقاند و دەستیان بۆ كوشتن و بڕین برد، ئەو كات پێویستە جەنگیان لەگەڵدا بكرێت، الله عزوجل باسی حاڵی ئەو جۆرە كەسانەی لە قورئاندا بۆ كردووین كە فەرموویەتی: ( إِنَّمَا جَزَاءُ الَّذِينَ يُحَارِبُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَيَسْعَوْنَ فِي الْأَرْضِ فَسَادًا أَنْ يُقَتَّلُوا أَوْ يُصَلَّبُوا أَوْ تُقَطَّعَ أَيْدِيهِمْ وَأَرْجُلُهُمْ مِنْ خِلَافٍ أَوْ يُنْفَوْا مِنَ الْأَرْضِ ۚ ذَٰلِكَ لَهُمْ خِزْيٌ فِي الدُّنْيَا ۖ وَلَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذَابٌ عَظِيمٌ) المائدة: 33. 

زانایان فەرموویانە ئەگەر ئەو كەسەی دەستدرێژی دەكرێتە سەر ماڵ و حاڵی، تاكو پێی بكرێت بە كوتەك و بەدار بەرگری لەخۆی بكات، نابێت ڕاستەوخۆ پەنا بۆ چەك ببات، ئەگەر ئەوە سوودی نەبوو، ئینجا بە چەقۆ پێش ئەوەی پەنا بۆ شمشێر ببات، یان زمانی ئەم سەردەمە بڵێین پەنا بۆ چەك و بۆ تفەگ و دەمانچە و ئەو جۆرە ئامرازانە ببات، جا ئەگەر دەست درێژی ئەو دەست درێژكارانە بەمەبەستی كوشتنی بێت یان بەمەبەستی دزینی ماڵی بێت یان دەستدرێژیكردنە سەر ئەندامانی خێزانی بێت بەهەر حاڵ ئەوانە هەر حیسابی (لصوص) و دز و جەردەیان بۆ دەكرێت و ئەویش مافی خۆیەتی بەرگری لە خۆی بكات. 

ئینجا دەڵێت: (وَلَيْسَ لَهُ إِذَا فَارَقُوهُ أَوْ تَرَكُوهُ أَنْ يَطْلُبَهُمْ، وَلَا يَتْبَعَ آثَارَهُمْ، لَيْسَ لِأَحَدٍ إِلَّا اَلْإِمَامَ أَوْ وُلَاةَ اَلْمُسْلِمِينَ، إِنَّمَا لَهُ أَنْ يَدْفَعَ عَنْ نَفْسِهِ فِي مَقَامِهِ ذَلِكَ،) واتە: ئەگەر دزەكان و ئەوانەی هاتبوونە سەری هەڵهاتن و وازیان لێی هێنا، بۆی نییە بەدوایاندا بڕوات و شوێنیان بكەوێت، ئەو كارە تەنها مافی پێشەواو كاربەدەست و والییە موسوڵمانەكانە، بەڵأم بۆی هەیە لەو كاتەی كەدێنەسەری بەرگری لەخۆی بكات. 

لە كاتی بەرگری كردنی ئەو كەسەش لە خۆی، دەبێت نیەتی ئەوە نەبێت كەس بكوژێت، ئەگەر خۆیشی لەو حاڵەتەدا كوژرا ئومێدی شەهیدی بۆ دەكرێت، هەموو ئەو فەرموودانەش لەم بارەوە هاتووەن مافی ئەوەی بەو كەسە داوە كە بجەنگێت بۆ بەرگریكردن لە خۆی نەك بكوژێت، ئەگەر دز و ڕێگرەكەش بریندار بوو بۆی نییە بچێتە سەری و بیكوژێت، بەڵكو دەبێت وازی لێ بهێنیت، ئەگەریش بەدیلی كەوتە بەردەستی بۆی نییە بیكوژێت. ئەم مەسەلە لەلایەن زانایانەوە بە (دفع الصائل) دەربڕینی لێ دەكرێت. 

هەموو ئەمانەی كە لەسەرەوە باسكران بەڵگەیان لەسوننەتی ڕاست و درووستدا هەیە، پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم فەرموویەتی : ( مَنْ قُتِلَ دُونَ مالِهِ فهوَ شَهيدٌ . ومَنْ قُتِلَ دُونَ دِينِهِ فهوَ شَهيدٌ . ومَنْ قُتِلَ دُونَ دَمِهِ فهوَ شَهيدٌ ، ومَنْ قُتِلَ دُونَ أهلِهِ فهوَ شَهيدٌ).سنن الترمذي: (1421). واتە: ئەو كەسەی لە پێناو ماڵەكەیدا بكوژرێت شەهیدە، ئەو كەسەی لە پێناو دینەكەیدا بكوژرێت شەهیدە، هەركێ لە پێناو بەرگریكردن لە خۆی بكوژرێت شەهیدە، هەركی لە پێناو خێزان و كەسوكارەكەیدا بكوژرێت شەهیدە. 

هەروەها فەرموویەتی: (من قاتل دون مالِه، فقُتل فهو شهيدٌ، ومن قاتل دونَ دمِه، فهو شهيدٌ، ومن قاتل دونَ أهلِه، فهو شهيدٌ) صحيح النسائي: (4105). واتە: هەركێ لە پێناو ماڵەكەیدا بجەنگێ ئەوە شەهیدە، هەركێ لە كاتی بەرگریكردن لە خۆی بكوژرێت شەهیدە، هەركێ لە پێناو بەەرگریكردن لە كەسوكاروخانەوادەكەی بكوژرێت شەهیدە. 

لە صحیح ی موسلیمدا هاتووە: ( جاءَ رَجُلٌ إلى رَسولِ اللهِ صَلَّى اللَّهُ عليه وسلَّمَ، فقالَ: يا رَسولَ اللهِ، أرَأَيْتَ إنْ جاءَ رَجُلٌ يُرِيدُ أخْذَ مالِي؟ قالَ: فلا تُعْطِهِ مالَكَ قالَ: أرَأَيْتَ إنْ قاتَلَنِي؟ قالَ: قاتِلْهُ قالَ: أرَأَيْتَ إنْ قَتَلَنِي؟ قالَ: فأنْتَ شَهِيدٌ، قالَ: أرَأَيْتَ إنْ قَتَلْتُهُ؟ قالَ: هو في النَّارِ.) مسلم: (140). واتە: كەسێك پرسیاری لە پێغەمبەر كرد صلی الله علیه و سلم و وتی: ئەگەر پیاوێك ویستی ماڵەكەم لێ زەوت بكات چی بكەم؟ پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم پێی فەرموو: ماڵی خۆتی پێ مەدە! وتی ئەگەر كوشتمی؟ فەرمووی: لەو حاڵەتەدا تۆ شەهیدی، وتی ئەگەر من ئەوم كوشت، فەرمووی ئەو دۆزەخدایە. 

لە كۆتایی ئەم بەشەدا پێشەوا أحمد فەرموویەتی: (وَإِنْ أَخَذَهُ أَسِيرًا فَلَيْسَ لَهُ أَنْ يَقْتُلَهُ، وَلَا يُقِيمَ عَلَيْهِ اَلْحَدَّ، وَلَكِنْ يَرْفَعُ أَمْرَهُ إِلَى مَنْ وَلَّاهُ اَللَّهُ، فَيَحْكُمُ فِيهِ). واتە ئەگەر ئەو دزەی بە دیلی كەوتە ژێر دەست بۆی نییە بیكوژێت یان سزای دەست بڕینی لەسەر جێبەجێ بكات، بەڵكو ڕادەستی دەسەڵاتی موسوڵمانی دەكات بۆ ئەوەی حوكمی الله تعالی لەسەری جێبەجێ بكەن. 

#شەرحی_أصول_السنة_ی_پێشەوا_أحمد_بن_حنبل: 21

أبو بكر و عمر و عثمان الله لێیان ڕازی بێت چاكترینی ئەم ئوممەتەن لەپاش پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم 

پێشەوا أحمد بن حنبل لە ڕوونكردنەوەی بنەمایەكی تر لە بنەماكانی ئەهلی سوننەتدا، عەقیدەی ئەهلی سوننەت دەربارەی هاوەڵان باس دەكات و دەفەرموێت: (وَخَيْرُ هَذِهِ اَلْأُمَّةِ بَعْدَ نَبِيِّهَا أَبُو بَكْرٍ اَلصِّدِّيقُ، ثُمَّ عُمَرُ بْنُ اَلْخَطَّابِ، ثُمَّ عُثْمَانُ بْنُ عَفَّانَ نُقَدِّمُ هَؤُلَاءِ اَلثَّلَاثَةَ كَمَا قَدَّمَهُمْ أَصْحَابُ رَسُولِ اَللَّهِ صلی الله علیه و سلم، لَمْ يَخْتَلِفُوا فِي ذَلِكَ) مەسەلەی پێش خستنی ئەو سێ هاوەڵە بەڕێزە لەسەر هەموو هاوەڵانی تر لەلای ئەهلی سوننەت مەسەلەیەكی بڕاوەیە و پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم خۆی ئەو بنەمایەیەی دامەزراندووە و أبو بكر الله لێی ڕازی بێت چاكترین كەسەو باشترینی ئەم ئوممەتەیە لە دوای پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم. بەڵام هەندێ لە زانایان دەڵێن لەبەر ئەوەی لە كۆتایی دونیادا عیسی علیه السلام دادەبەزێت و ئەویش دەبێتە یەكێك لە ئوممەتی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم لەو حاڵەتەدا دەبێت بوترێت چاكترین كەس لە ئوممەتی ئیسلام لە پاش رسول الله صلی الله علیه وسلم عیسای كوڕی مەڕیەمە علیهما السلام وبەدوای ئەودا ئەبوبەكرە الله لێی ڕازی بێت. 

كەواتە چۆن هاوەڵانی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم ئەو سێ هاوەڵەیان پێشخستە سەر هەموو هاوەڵاندا الله لێیان ڕازی بێت، بەهەمان شێوە دەبێت ئێمەش ئەو كارە بكەین. 

لە دوای ئەوە پێشەوا فەرموویەتی: (ثُمَّ بَعْدَ هَؤُلَاءِ اَلثَّلَاثَةِ أَصْحَابُ اَلشُّورَى اَلْخَمْسَةُ: عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ، وَطَلْحَةُ، وَالزُّبَيْرُ، وَعَبْدُ اَلرَّحْمَنِ بْنُ عَوْفٍ، وَسَعْدٌ، كُلُّهُمْ يَصْلُحُ لِلْخِلَافَةِ، وَكُلُّهُمْ إِمَامٌ،) واتە دوای پێشخستنی أبو بكر و عمر وعثمان الله لێیان ڕازی بێت، ئینجا ئەوانەی پێیان دەوترێت أصحاب الشوری پێش دەخەین كە یەكەمیان عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِب و ئینجا طَلْحَةُ، وَالزُّبَيْرُ، وَعَبْدُ اَلرَّحْمَنِ بْنُ عَوْفٍ، وَسَعْدٌ، الله لە هەموویان ڕازی بێت، هەموو ئەوانەش وەكو پێشەوا أحمد دەفەرموێت شیاو بوون بۆ وەرگرتنی خیلافەت وهەموو یەكێك لەوانە پێشەوایەكە لە پێشەوایانی ئیسلام و موسوڵمانان. 

پاشان فەرمووی: (وَنَذْهَبُ فِي ذَلِكَ إِلَى حَدِيثِ اِبْنِ عُمَرَ: "كُنَّا نَعُدُّ وَرَسُولُ اَللَّهِ صلی الله علیه و سلم حَيٌّ وَأَصْحَابُهُ مُتَوَافِرُونَ أَبُو بَكْرٍ ثُمَّ َعُمَرُ ثُمَّ َعُثْمَانُ ثُمَّ نَسْكُتُ") البخاري (3655)، أحمد (14/2). واتە: لەم بنەمایەدا پشت بەو فەرموودەی ابن عمر دەبەستین ك فەرموویەتی لەو كاتەی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم لە ژیاندا بوو دەمانوت أبو بكر و عمر وعثمان و ئیتر بێ دەنگ دەبووین وناوی كەسی ترمان لەگەڵ ئەو سێ كەسە نەدەبرد. 

لە پاش ئاماژە كردن بۆ ناوی ئەو سێ هاوەڵە و هێنانەوەی فەرموودەكەی ابن عمر الله لێی ڕازی بێت لەو بارەوە ئینجا فەرمووی: (ثُمَّ مِنْ بَعْدِ أَصْحَابِ اَلشُّورَى أَهْلُ بَدْرٍ مِنْ اَلْمُهَاجِرِينَ، ثُمَّ أَهْلُ بَدْرٍ مِنْ اَلْأَنْصَارِ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اَللَّهِ صلی الله علیه و سلم عَلَى قَدْرِ اَلْهِجْرَةِ وَالسَّابِقَةِ، أَوَّلًا فَأَوَّلًا،) واتە لە پاش ئەو سێ هاوەڵە بەڕێزە ئینجا ئەهلی شورامان بە باشترین دەزانی كە یەكەمیان عەلی بوو الله لێی ڕازی بێت، وەكو ابن تیمیة فەرموویەتی بەڕەحمەت بێت (یثلثون بعثمان ویربعون بعلي) الفتاوی (153/3) واتە عثمان یان دەكردە سێیەم لە دوای أو بكر و عمر و عەلییان دەكردە چوارەم الله لە هەموویان ڕازی بێت. 

سەلەف هەندێ جیاوازی لە نێوانیاندا بووە سەبارەت بە پێشخستنی عثمان لەسەر علي، بەڵام ئەوە لە ڕووی فەزیلەت و چاكەوە بووە نەك لە ڕووی خیلافەتەوە، لەمەسەلەی شیاوی بۆ خیلافەت هەموویان عثمان یان پێش علي خستووە الله لێیان ڕازی بێت، بەڵكو زۆربەیان و جومهوریان لە فەزیلەت و چاكیشدا هەر عثمان یان پێشخستووە. 

ئینجا هەركێ عەلی پێش عثمان خستبێت بە ضال و بە گومڕایان زانیوە، وەكو ابن تیمیة فەرموویەتی: (وقال أيوبُ السَّختيانيُّ: من لم يُقَدِّمْ عُثمانَ عَلى عليٍّ فقد أزرى بالمُهاجِرينَ والأنصارِ. وهَكَذا قال أحمَدُ والدَّارقُطنيُّ وغَيرُهما: أنَّهم اتَّفَقوا عَلى تَقديمِ عُثمانَ) منهاج السنة، (8/225). واتە هەركێ عەلی پێش عثمان بخات ئەوە سووكایەتی بە ڕاوبۆچوونی موهاجیرین كردووە. 

ئەتوانین بڵێین ئوممەتی ئیسلام تەنانەت زۆرێك لە تاقمەكانی كەلام و گروپە لادەرەكانیش یەك دەنگ بوونە لەسەر چوار خەلیفەكە بەو تەرتیبەی كە هەیە، واتە: أبو بكر ئینجا عمر ئینجا عثمان ئینجا علي الله لە هەموویان ڕازی بێت. 

پێشەوا النووي دەڵێت: : (اتَّفَقَ أهلُ السُّنَّةِ عَلى أنَّ أفضَلَهم أبو بَكْرٍ ثُمَّ عُمرُ، وقال جُمهورُهم: ثُمَّ عُثمانُ، ثُمَّ عليٌّ) شرح مسلم، (15/148). واتە ئەهلی سونەت یەك دەنگ بوونە لەسەر پێشخستن و بەچاكتر زانینی أبو بكر و ئینجا عمر و زۆربەیان وتوویانە عثمان ئینجا علي. 

پێشەوا ابنُ تيميَّةَ فەرموویەتی: (أمَّا تَفضيلُ أبي بَكْرٍ ثُمَّ عُمرَ عَلى عُثمانَ وعَليٍّ فهَذا مُتَّفَقٌ عليه بَينَ أئِمَّةِ المُسْلِمينَ المَشهورين بالإمامةِ في العِلمِ والدِّينِ مِنَ الصَّحابةِ والتَّابِعين وتابِعَيهِم، وهوَ مَذهَبُ مالِكٍ وأهْلِ المَدينةِ، واللَّيثِ بنِ سَعدٍ وأهْلِ مِصرَ، والأوزاعيِّ وأهلِ الشَّامِ، وسُفيانَ الثَّوريِّ، وأبي حَنيفةَ، وحَمَّادِ بنِ زَيدٍ، وحَمَّادِ بنِ سَلَمةَ وأمثالِهم من أهلِ العِراقِ، وهوَ مَذهَبُ الشَّافِعيِّ، وأحمَدَ، وإسحاقَ، وأبي عُبَيدٍ، وغَيرِ هَؤُلاءِ مِنَ الأئِمَّةِ) منهاج السنة، (8/225). واتە پێشخستنی ئەو چوار هاوەڵە بەو تەرتیبە ئەوە یەكدەنگی زانایانی لەسەرە. 

ئەمەش ناوی هەندێ لە زانایانی ئیسلامە بە پێی بەدواداچوونی هەندێ لە ئەهلی عیلم لەم بارەوە كە هەموویان دەڵێن كۆدەنگی ئوممەت لەسەر ئەوەیە خیلافەت پاش پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم بۆ أبو بكر و عمر وعثمان و علي یە الله لێیان ڕازی بێت بەو شێوازەی كە هەیە وهەموویان ئەم واتایە دوو پات دەكەنەوە: 

1- أبو حَنيفة : (نُقِرُّ بأنَّ أفضَلَ هَذِه الأمَّةِ بَعدَ نَبِيِّنا مُحَمَّدٍ صلَّى اللهُ عليه وسلَّم: أبو بَكرٍ الصِّدِّيقُ، ثُمَّ عُمرُ، ثُمَّ عُثمانُ، ثُمَّ عليٌّ، رِضوانُ اللهِ عليهِم أجمَعينَ؛ لِقَولِه تعالى: وَالسَّابِقُونَ السَّابِقُونَ * أُولَئِكَ الْمُقَرَّبُونَ * فِي جَنَّاتِ النَّعِيمِ [الواقعة: 10-12] ، وكُلُّ مَن كانَ أسبَقَ فهوَ أفضَلُ، ويُحِبُّهم كُلُّ مُؤمِنٍ تَقِيٍّ، ويُبغِضُهم كُلُّ مُنافِقٍ شَقِيٍّ) شرح وصية الإمام أبي حنيفة للبابرتي (ص 143). 

2- الشَّافِعيُّ: (أفْضَلُ النَّاسِ بَعدَ رَسولِ اللهِ صلَّى اللهُ عليه وسلَّم: أبو بَكْرٍ، ثُمَّ عُمرُ، ثُمَّ عُثمانُ، ثُمَّ عليٌّ، رِضوانُ اللهِ عليهِم) مناقب الشافعي للبيهقي، (1/433). 

3- عَبدُ اللهِ بنُ أحمَدَ بنِ حَنبَلٍ: (سَمِعتُ أبي يَقولُ: أمَّا التَّفضيلُ فأقولُ: أبو بَكْرٍ، ثُمَّ عُمرُ، ثُمَّ عُثمانُ، ثُمَّ عَليٌّ) السنة، (2/573). 

4- المُزَنيُّ: (يُقالُ بفَضلِ خَليفةِ رَسولِ اللهِ صلَّى اللهُ عليه وسلَّم أبي بَكرٍ الصِّدِّيقِ رَضِيَ اللهُ عنه؛ فهوَ أفضَلُ الخَلقِ وأخيرُهم بَعدَ النَّبيِّ صلَّى اللهُ عليه وسلَّم، ونُثَنِّي بَعدَهُ بالفاروقِ، وهوَ عُمرُ بنُ الخَطَّابِ رَضِيَ اللهُ عنه، فهُما وزيرَا رَسولِ اللهِ صلَّى اللهُ عليه وسلَّم، وضَجيعاهُ في قَبرِه، وجَلِيساهُ في الجَنَّةِ، ونُثَلِّثُ بَذي النُّورَينِ عُثمانَ بنِ عَفَّانَ رَضِيَ اللهُ عنه، ثُمَّ بِذِي الفَضلِ والتُّقى عَليِّ بنِ أبي طالِبٍ، رَضِيَ اللهُ عنهم أجمَعينَ، ثُمَّ الباقينَ مِنَ العَشَرةِ الَّذينَ أوجَب لهم رَسولُ اللهِ صلَّى اللهُ عليه وسلَّم الجَنَّةَ، ونُخلِصُ لِكُلِّ رَجُلٍ مِنهم مِنَ المَحَبَّةِ بقَدْرِ الَّذي أوجَبَ لهم رَسولُ اللهِ صلَّى اللهُ عليه وسلَّم مِنَ التَّفضيلِ، ثُمَّ لِسائِرِ أصحابِه مِن بَعدِهِم، رَضِيَ اللهُ عنهم أجمَعينَ)شرح السنة، (ص 85). 

5- حَربٌ الكَرْمانيُّ: (خَيرُ هَذِه الأمَّةِ بَعدَ النَّبيِّ صلَّى اللهُ عليه وسلَّم أبو بَكْرٍ، وخَيرُهم بَعدَ أبي بَكرٍ عُمرُ، وخَيرُهم بَعدَ عُمرَ عُثمانُ. وقال قَومٌ من أهلِ العِلمِ وأهلِ السُّنَّةِ: وخَيرُهم بَعدَ عُثمانَ عَليٍّ. ووَقفَ قَومٌ عَلى عُثمانَ، وهم خُلفاءُ راشِدون مَهْديُّونَ) إجماع السلف في الاعتقاد، (ص 70). 

6- أبو الحَسَنِ الأشعَريُّ كاتێك باسی عەقیدەی سەلەفی كردووە دەڵێت:: (ويُقَدِّمونَ أبا بَكْرٍ، ثُمَّ عُمرَ، ثُمَّ عُثمانَ، ثُمَّ عَلِيًّا، رِضوانُ اللهِ عليهِم، ويُقِرُّونَ أنَّهمُ الخُلفاءُ الرَّاشِدونَ المَهْدِيُّونَ، أفْضَلُ النَّاسِ كُلِّهِم بَعدَ النَّبيِّ صلَّى اللهُ عليه وسلَّم) مقالات الإسلاميين، (1/228). 

7- ابنُ أبي زَيدٍ القَيروانيُّ: (أفْضَلُ الأمَّةِ بَعدَ نَبيِّها أبو بَكْرٍ، ثُمَّ عُمرُ، ثُمَّ عُثمانُ، ثُمَّ عليٌّ) الجامع في السنن والآداب والمغازي والتاريخ، (ص 115). 

8- أبو عَمْرٍو الدَّاني: (أفْضَلُ الأربَعةُ: أبو بَكْرٍ ثُمَّ عُمرُ ثُمَّ عُثمانُ ثُمَّ عليٌّ رَحمةُ اللهِ عليهِم أجمَعينَ) الرسالة الوافية، (ص 239). 

9- عِياضٌ: (المَشهورُ عن مالِكٍ وسُفيانَ، وكافَّةِ أئِمَّةِ الحَديثِ والفُقَهاءِ، وكَثيرٍ مِنَ المُتَكَلِّمينَ: تَرتيبُ الأربَعةِ في الفَضلِ حَسَبَ تَرتيبِهِم في الخِلافةِ) إكمال المعلم، (7/ 382). 

10- يَحيى العمرانيُّ: (مَراتِبُ الخِلافةِ في الصَّحابةِ رَضِيَ اللهُ عنهم كما وقَعَت: أبو بَكْرٍ ثُمَّ عُمرُ ثُمَّ عُثمانُ ثُمَّ عليٌّ رَضِيَ اللهُ عنهم... وأنَّ مَراتِبَهم في الفَضْلِ كمَراتِبِهم في الخِلافةِ) الانتصار في الرد على المعتزلة القدرية الأشرار، (1/101). 

11- عَبدُ الغَنيِّ المَقدِسيُّ: (نَعتَقِدُ أنَّ خَيرَ هَذِه الأمَّةِ وأفضَلَها بَعدَ رَسولِ اللهِ صلَّى اللهُ عليه وسلَّم صاحِبُه الأخَصُّ، وأخوهُ في الإسلامِ، ورَفيقُهُ في الهِجْرةِ والغارِ: أبو بَكرٍ الصِّدِّيقُ، وزيرُهُ في حَياتِه، وخَليفَتُهُ بَعدَ وفاتِه، عَبدُ اللهِ بنُ عُثمانَ عَتيقُ بنُ أبي قُحافةَ، ثُمَّ بَعدَهُ الفاروقُ أبو حَفصٍ عُمرُ بنُ الخَطَّابِ، الَّذي أعَزَّ اللهُ به، وأظهَرَ الدِّينَ. ثُمَّ بَعدَهُ ذو النَّورَينِ أبو عَبْدِ اللهِ عُثمانُ بنُ عَفَّانَ، الَّذي جَمَعَ القُرآنَ، وأظهَرَ العَدْلَ والإحسانَ، ثُمَّ ابنُ عَمِّ رَسولِ اللهِ صلَّى اللهُ عليه وسلَّم وخَتَنُهُ عليُّ بنُ أبي طالِبٍ، رِضوانُ اللهِ عليهِم، فهَؤُلاءِ الخُلفاءُ الرَّاشِدونَ والأئِمَّةُ المَهْدِيُّونَ) الاقتصاد في الاعتقاد، (ص 198). 

12- ابنُ الصَّلاحِ: (أفضَلُهم عَلى الإطلاقِ: أبو بَكْرٍ ثُمَّ عُمرُ، ثُمَّ إنَّ جُمهورَ السَّلَفِ عَلى تَقديمِ عُثمانَ عَلى عَليٍّ) مقدمة ابن الصلاح، (ص: 401). 

13- ابنُ تيميَّةَ: (أمَّا جُمهورُ النَّاسِ ففَضَّلوا عُثمانَ، وعليه استَقَرَّ أمرُ أهلِ السُّنَّةِ، وهوَ مَذهَبُ أهلِ الحَديثِ ومَشايِخِ الزُّهدِ والتَّصَوُّفِ وأئِمَّةِ الفُقَهاءِ؛ كالشَّافِعيِّ وأصحابِه، وأحمَدَ وأصحابِه، وأبي حَنيفةَ وأصحابِه، وإحدى الرِّوايَتينِ عن مالِكٍ وعليها أصحابُه... وهوَ أيضًا مَذهَبُ جَماهيرِ أهلِ الكَلامِ: الكَرَّاميَّةُ والكُلَّابيَّةُ والأشعَريَّةُ والمُعتَزِلةُ. وقال أيوبُ السَّختيانيُّ: من لم يُقَدِّمْ عُثمانَ عَلى عليٍّ فقد أزرى بالمُهاجِرينَ والأنصارِ. وهَكَذا قال أحمَدُ والدَّارقُطنيُّ وغَيرُهما: أنَّهم اتَّفَقوا عَلى تَقديمِ عُثمانَ) يُنظر: منهاج السنة، (8/225). 

14- ابنُ كثيرٍ (هَذا رَأيُ المُهاجِرينَ والأنصارِ. حينَ جَعل عُمرَ الأمرَ من بَعْدِه شورى بَينَ سِتَّةٍ، فانحَصَرَ في عُثمانَ وعَليٍّ، واجتَهَدَ فيهِما عَبدُ الرَّحمَنِ بنُ عَوفٍ ثَلاثةَ أيَّامٍ بلياليها، حَتَّى سَألَ النِّساءَ في خُدورِهِنَّ، والصِّبيانَ في المَكاتِبِ، فلَم يَرهُم يَعدِلونَ بعُثمانَ أحَدًا، فقَدَّمَهُ عَلى عَليٍّ، ووَلَّاهُ الأمرَ قَبْلَهُ؛ ولِهَذا قال الدَّارقُطنيُّ: من قَدَّمَ عَلِيًّا عَلى عُثمانَ فقد أزرى بالمُهاجِرينَ والأنصارِ. وصَدَقَ رَضِيَ اللهُ عنه) اختصار علوم الحديث، (ص: 183). 

هەروەها فەرموویەتی: (أفْضَلُ الصَّحابةِ، بَل أفْضَلُ الخَلْقِ بَعدَ الأنبياءِ عليهِمُ السَّلامُ: أبو بَكْرٍ... ثُمَّ من بَعدِه عُمرُ بنُ الخَطَّابِ ثُمَّ عُثمانُ بنُ عَفَّانَ ثُمَّ عليُّ بنُ أبي طالِبٍ) يُنظر: شرح الطحاوية، (2/ 727). 

15- ابنُ أبي العِزِّ: (تَرتيبُ الخُلَفاءِ الرَّاشِدينَ رَضِيَ اللهُ عنهم أجمَعينَ في الفَضلِ كتَرتيبِهم في الخِلافةِ) فتح الباري، (7/34). 

16- قال ابنُ حَجَرٍ: (قَد سَبَقَ بَيانُ الِاختِلافِ في أيِّ الرَّجُلين أفضَلُ بَعدَ أبي بَكْرٍ وعُمرَ: عُثمانُ أو عَليٌّ؟ وأنَّ الإجماعَ انعَقَدَ بأُخَرة بَينَ أهلِ السُّنَّةِ أنَّ تَرتيبَهم في الفَضلِ كتَرتيبِهم في الخِلافةِ، رَضِيَ اللهُ عنهم أجمَعينَ). 

ئەمەی كە لەسەرەوە زانایان ئاماژەیان پێ كردووە كۆدەنگ و كۆك بوونی ئوممەتی ئیسلامە لەسەر خەلیفە راشیدەكان یەك بەدوای یەكدا بەو شێوە وكەس ناكۆك نەبووە لەم مەسەلەدا جگە لە ڕافیزە نەبێت، ڕای ئەوانیش بۆ ئێمەی ئەهلی سوننەت ئاوڕی لی نادرێتەوە چونكە بەڕاشكاوی پێچەوانەی قورئان و سوننەت و سیرەی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم هاوەڵانە الله لێیان رازی بێت. 

ئەوەی پێشەوا أحمد لەم بەشەی بنەماكاندا باسی كردووە ئەوەیە: لە پلەی یەكەمدا سێ هاوەڵەكەی داناوە: أبو بكر و عمر وعثمان. لە دوای ئەوان ئەوەی دەمێنیتەوە لە دە هاوەڵە مژدە پێدراوەكان بەبەهەشتی باس كردووە. لە دوای ئەوان ئەهلی بەدەر لە موهاجیرین و ئەهلی بەدر لە ئەنسارەكان و ئینجا هاوەڵانی تر الله لە هەموویان ڕازی بێت. 

ئەهلی سوننەت یەك دەنگن كە هاوەڵان خەڵكێكی تایبەتن و پلەو پایەی بەرزیان لە هاوەڵێتی پێغەمبەرەكەیانەوە صلی الله علیه و سلم وەرگرتووە و ئەوان بەختەوەرترین كەسانێكن بە شەفاعەتی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم و هەروەها یەك دەنگن لەسەر ئەوەی قسە نەكرێت دەربارەی ئەو فیتنەو شەڕەی كە لە نێوانیاندا درووست بووە ودەبێت لەو بارەوە بێ دەنگ بین. 

هەروەها لە قسەكانی ئیمام ئەحمەد بە ڕەحمەت بێت ئەوە وەردەگیرێت كە هاوەڵێتی بە دانیشتنی ساتێكی كەمی ئەو كەسە بە ئیماندارییەوە لە گەڵ پێغەمبەردا صلی الله علیه و سلم درووست دەبێت ودادەمەزرێت. 

هەروەها ئەوەش وەردەگیرێت لە قسەكانی كە كام لە هاوەڵان كەمترین پلەوپایەی هەبێت بەراورد بەوانی تر، بەو حاڵەشەوە هەر پلەوپایەی بەرزەو لە وانەی دوای خۆیان باشترە لە تابیعین ئەگەر هەرچەند كاری چاكەشی زۆر ئەنجام دابێت ئەو تابیعییە. چونكە شەرەف و پلەوپایەی بەرزی هاوەڵێتی هیچ شەرەف و پلەو پایەوپێگەیەكی تری پێناگات، لەوانەشە هەندێك لە تابیعین هەبن لە ڕووی زانستەوە لە متأخرین هاوەڵان زاناتر بن بەڵام ئەوە پلەیان بۆ ئاستی ئەوان هەرگیز بەرز ناكاتەوە. 

پێشەوا أحمد دوای ئەوەی ئەو بنەمایانەی وەكو عەقیدەی ئەهلی سوننەت و جەماعەت دەربارەی هاوەڵان و خەلیفەكان بەتایبەت خستەروو، ئینجا فەرموویەتی: (ثُمَّ أَفْضَلُ اَلنَّاسِ بَعْدَ هَؤُلَاءِ أَصْحَابُ رَسُولِ اَللَّهِ صلی الله علیه و سلم ، اَلْقَرْنُ اَلَّذِي بُعِثَ فِيهِمْ. ) مەبەستی لە دە هاوەڵەكان و ئەوانەیە كە ئامادەی جەنگی بەدر و الحدیبیة بوون. 

پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم فەرموویەتی: (لا تَسُبُّوا أصْحابِي؛ فلوْ أنَّ أحَدَكُمْ أنْفَقَ مِثْلَ أُحُدٍ ذَهَبًا، ما بَلَغَ مُدَّ أحَدِهِمْ ولا نَصِيفَهُ) البخاري (3673). واتە: جنیو وسوكایەتی بە هاوەڵانم مەكەن، چونكە ئەگەر بە ئەندازەی كیوی ئوحود زێڕ ببەخشن بە خێرو پاداشتی مشتێك لەوەی هاوەڵانم دەیبەخشن ناگەن. چونكە ئەوان پێشكەوتن و پشتگیری و هاوەڵێتی پێغەمبەریان كرد صلی الله علیه و سلم بۆیە هەرگیز كەس بە فەزڵ و پلەو پایەو پێگەی ئەواندا ناگات. 

هەروەها فەرموویەتی: (وَكُلُّ مَنْ صَحِبَهُ سَنَةً أَوْ شَهْرًا أَوْ يَوْمًا أَوْ سَاعَةً، أَوْ رَآهُ فَهُوَ مِنْ أَصْحَابِهِ، لَهُ مِنْ اَلصُّحْبَةِ عَلَى قَدْرِ مَا صَحِبَهُ، وَكَانَتْ سَابِقَتُهُ مَعَهُ، وَسَمِعَ مِنْهُ، وَنَظَرَ إِلَيْهِ نَظْرَةً) واتە هەركەسێك جگە لەوانەی پێشتر ئاماژەی بۆ كردن، هەر كەسێكی تر ئەگەر هاوەڵێتی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم ی كردبێت بۆ ماوەی شەش مانگ، یان یان مانگێك یان ڕۆژێك یان بۆ ساتێك و ماوەیەكی زۆر كەم، هەموو ئەوانە هاوەڵی ئەون و پلەو پایەی هاوەڵێتیان بەدەست هێناوە، بە پێی ماوەی هاوەڵێتی و گوێگرتنیان بۆ فەرموودكانی و تەماشاكردنیان بۆ پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم. ئەمانە ئەگەرچی پلەو پایەیان لەوانەی سەرەتا باسی كردن كەمترە، بەڵام تەنها بەوەی كە هاوەڵی پێغەمبەر بوونە صلی الله علیه و سلم پلەو پایەو سەرفرازی دونیا و دواڕۆژیان بەدەست هێناوە. ئەمەش واتای ئەوەیە كە فەرموویەتی: (فَأَدْنَاهُمْ صُحْبَةً هُوَ أَفْضَلُ مِنْ اَلْقَرْنِ اَلَّذِينَ لَمْ يَرَوْهُ، وَلَوْ لَقُوا اَللَّهَ بِجَمِيعِ اَلْأَعْمَالِ، كَانَ هَؤُلَاءِ اَلَّذِينَ صَحِبُوا اَلنَّبِيَّ صلی الله علیه و سلم وَرَأَوْهُ وَسَمِعُوا مِنْهُ، وَمَنْ رَآهُ بِعَيْنِهِ وَآمَنَ بِهِ وَلَوْ سَاعَةً، أَفْضَلُ لِصُحْبَتِهِ مِنْ اَلتَّابِعِينَ، وَلَوْ عَمِلُوا كُلَّ أَعْمَالِ اَلْخَيْرِ). 

#شەرحی_أصول_السنة_ی_پێشەوا_أحمد_بن_حنبل: 20

نوێژنەكەر لەبازنەی ئیسلامدا نییە 

پێشەوا أحمد بن حنبل بنەمایەكی تر لە بنەماكانی سوننەت ڕوون دەكاتەوەو دەفەرموێت: (وَمَنْ تَرَكَ اَلصَّلَاةَ فَقَدْ كَفَرَ وَلَيْسَ مِنْ اَلْأَعْمَالِ شَيْءٌ تَرْكُهُ كُفْرٌ إِلَّا اَلصَّلَاةُ، مَنْ تَرَكَهَا فَهُوَ كَافِرٌ، وَقَدْ أَحَلَّ اَللَّهُ قَتْلَهُ).  

(وَمَنْ تَرَكَ اَلصَّلَاةَ فَقَدْ كَفَرَ ) ئاشكرایە كە پێشەوا أحمد نوێژنەكەری بەكافر زانیوە بەبێ كاركردن بەو شیكردنەوەی ك هەندێك لە زانایان دەیكەن كە جیاوازییان كردووە لە نێوان ئەوەی نویژنەكەر نكۆڵی لە فەرزبوونی بكات یان بەتەمەڵی نەیكات و باوەڕی بە فەرزبوونی هەبێت، ئەو یەكسەر فەرموویەتی هەركەسێك نوێژ تەرك بكات ئیتر لە بازنەی ئیسلام دەچێتە دەرەوە. 

هۆكاری ئەوەی كە پێشەوا أحمد بە كافردانانی نوێژنەكەری كردووەتە بنچینەیەك لە بنچینەكانی ئەهلی سوننەت ئەوەیە فەرموودەیەكی صحیح ی زۆر هاتووە كە ئەو حوكمە بەسەر نوێژنەكەردا دەدات، جگە لە چەندین ئایەتیش كە ڕواڵەتەكانیان یان ئەو حوكمەی كە لێیان وەردەگیردرێت دەربارەی نوێژنەكەر هەمان حوكمە، بۆ نموونە: 

- (فَإِن تَابُواْ وَأَقَامُواْ ٱلصَّلَوٰةَ وَءَاتَوُاْ ٱلزَّكَوٰةَ فَإِخۡوَٰنُكُمۡ فِي ٱلدِّينِۗ ) التوبة:11. واتە برایەتی ئیسلام لەسەر نوێژكردن ڕاوەستاوە كەسێك نوێژ نەكات برای دینیت نییە، ئەوەش حوكمە بە دەرچوونی نوێژنەكەر لە ئیسلام. 

- (فَإِن تَابُوا وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ فَخَلُّوا سَبِيلَهُمْ ۚ) التوبة:5. ئەمەش هەمان حوكمی ئایەتی پێشتری لێ وەردەگیردرێت. 

- پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم فەرموویەتی: (بينَ الرجلِ وبينَ الشركِ والكفرِ تركُ الصلاةِ) مسلم: (82). واتە لە نێوان كەسێك و كافربوونی یان موشریك بوونیدا ئەوەیە كە واز لە نوێژكردن بهێنێت. 

- پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم فەرموویەتی: (العهدُ الذي بينَنا وبينَهم الصلاةُ، فمَن تركَها فقد كفرَ) الترمذي (2621)، والنسائي (463)، وابن ماجه (1079)، وأحمد (22987). واتای فەرموودەكە ڕوونە كە پەیمانی نێوان موسوڵمانان و بێباوەڕان نوێژە هەركەسێك واز لە نوێژ بهێنێت ئەو پەیمانەی شكادووە. 

- عبد الله بن شقيق العقيلي فەرموویەتی:: (كان أصحاب محمد صلى الله عليه وسلم لا يرون شيئا من الأعمال تركه كفر غير الصلاة) الترمذي (2624). واتە: هاوەڵانی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم نەكردنی هیچ كردەوەیەكیان بە كوفر نەدەزانی جگە لە نوێژ نەبێت، واتە هەركەسێك نوێژی نەكردایە بە موسوڵمانیان نەدەزانی. 

پێشەوا البغوي لە كتێبی شرح السنة (179/1) دا فەرموویەتی: زانایان جیاوازییان لە نێواندا هەیە سەبارەت بە حوكمی نوێژنەكەر ، زۆرێك لە زانایان و لە هاوەڵانیش بە راشكاوی نوێژنەكەریان بە كافر زانیوە، بەڵام هەندێ زانای تریش نوێژنەكەریان لە حاڵەتێكدا بە كافر زانیوە ئەگەر نكۆڵی لێ بكات و(جحود)ی فەرزبوونی بكات، ئەگینا ئەگەر باوەڕی بەفەرزبوونی هەبێت و لە تەمەڵی نەیكات ئەوە پێی كافر نابێت، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا لەو كاتەی ئیسلام حوكمی كردووە نوێژنەكەر بەتەمەڵیش نوێژی نەكردبێت حوكمی زۆر قورسی لەسەر دەركراوە لەلایەن زانایانەوە كە ئەگەر بەردەوام بوایە لەسەر نەكردنی حوكمەكەی - ئەگەر تەنها لە ڕووی نەزەریشەوە بوایە- دەگەشتە كوشتن. بەڵام بەهەر حاڵ نكۆڵی لەوە ناكریت ئەم مەسەلە مەسەلەیەكی خیلافییە لە نێوان زانایاندا و لەسەر ئاستی كەسانی وەكو شافیعی و ئەحمەد قسەوباس و مشتومڕی زانستی لەسەر كراوە. 

پوختەی خیلافەكەش ئەوەیە كە هەندێ لە گەورە زانایانی ئیسلام فەرموویانە ئەگەر ئەو كەسەی نوێژی تەرك كردووە باوەڕی بەواجب بوونی هەبێت و بڵێت من شایانی سزام لەسەر ئەم نوێژنەكردنەم، بەڵام من لەبەر تەمەڵی نایكەم، لەو حاڵەتەدا پێی كافر نابێت، بەڵام پێشەوا أحمد بن حنبل بەڕەحمەت وەكو لێرەدا لە قسەكەیدا دەردەكەوێت لەو حاڵەتەشدا نوێژنەكەری هەر بە كافر داناوە، هەروەها وا دەردەكەوێت كۆدەنگی هاوەڵانیش لەسەر ئەوەیە وەكو لە كتێبی (تعظیم قدر الصلاة)ی المروزی دا هاتووە. 

شایانی باسیشە كە زۆرێك لە زانایانی (متأخرین) لە ئەهلی مەزاهیبەكان نوێژنەكەریان بە كافر نەزانیوە ئەگەر بە هۆكاری تەمەڵی نەیكات وكوفرەكەیان بە كوفری بچووك داناوە، بەڵام - وەكو هەندێ لە زانایان فەرموویانە - كاتێك كە لەو مەسەلە دەكۆڵیتەوەو دەچیتە سەر بەڵگەكانی كیتاب و سوننەت دەبینی بۆچوونی یەكەم كە جیاوازی نەكردووە لە هۆكاری نوێژنەكردنەكە و بەڕەهایی نوێنەكەری لە بازنەی ئیسلام دەركردووە بەهێزترە و الله اعلم ئەوەیان ڕاستترە و زیاتر لەگەڵ بەڵگەكانی كیتاب و سوننەتدا دێتەوە و پێشەوا أحمد یش ئەو بۆچوونەی هەڵبژاردووە. نكۆڵیش لەوە ناكرێت كە ئەو خیلافە لە نێوان زانایاندا لەسەر ئەو باسە بوونی هەیە، بەڵام من وەکو خۆم ئەو خیلافە بە خیلافێکی موعتەبەر نازانم وشافیعی وهەموو ئەوانەی کە تارک الصلاة یان تەکفیر نەکردووە ئەگەر بە تەمەڵی نەیکات بە هەڵە دەزانم ودەڵێم ڕاستیان نەپێکاوە چونکە بەڵگەکان بە ئایەت وفەرموودەکاندا لەو بارەوە ڕوون وئاشکران کە نوێژنەکەر لە بازنەی ئیسلام دەردەچێت بەدەر لەوەی بە جحود یان تەمەڵی نەیکردووە. 

#شەرحی_أصول_السنة_ی_پێشەوا_أحمد_بن_حنبل: 19

ئیمان گوفتار و كردارە، زیادو كەم دەكات 

پێشەوا أحمد بن حنبل بنەمایەكی تر لە بنەماكانی سوننەت ڕوون دەكاتەوەو دەفەرموێت: (وَالْإِيمَانُ قَوْلٌ وَعَمَلٌ، يَزِيدُ وَيَنْقُصُ كَمَا جَاءَ فِي اَلْخَبَرِ: أَكْمَلُ اَلْمُؤْمِنِينَ إِيمَانًا أَحْسَنُهُمْ خُلُقًا ) . 

(وَالْإِيمَانُ قَوْلٌ وَعَمَلٌ، يَزِيدُ وَيَنْقُصُ كَمَا جَاءَ فِي اَلْخَبَرِ): واتە: ئیمان بریتییە لە گوفتار و لە كرداریش، بە عیبادەت وبە كاری چاكە زیاد دەكات و بە تاوان و بە كاری خراپە كەم دەكات، وەكو لە دەقەكانی قورئان و سوننەتدا هاتووە. 

ئیمانی شەرعی لەلای ئەهلی سوننەت بە شێوەیەكی گشتی بریتییە لە بیروباوەڕی دڵ و وتنی زمان و كردەوەی ئەندامەكان، لەسەر ئەمە هەموو زانايان ى ئةهلى سوننةت یەك دەنگن، ئەگەرچی لە دەربڕیندا هەندێ جیاوازییان لە نێواندا هەیە: 

پێشەوا البغوي لە (شرح السنة) دا دەلێت: (اتفقت الصحابة، والتابعون، فمن بعدهم من علماء السنة على أن الأعمال من الإيمان... وقالوا: إن الإيمان قول، وعمل، وعقيدة). شرح السنة (1/39). واتە: هاوەڵان و تابیعییەكان و ئەوانەی دوای ئەوان هاتوون لە زانایانی ئەهلی سوننەت یەكدەنگ وكۆكن لەسەر ئەوەی كە كردە بەشێكە لە ئیمان، فەرموویانە: ئیمان قەول و گوفتارە، عەمەل و كردارە، عەقیدەو بیروباوەڕە ولە یەكتر جیانابنەوە، 

پێشەاو الشَّافعيُّ بە ڕەحمەت بێت فەرموویەتی: (كان الإجماعُ من الصَّحابةِ والتابعينَ مِن بَعْدِهم ومَن أدرَكْناهم، يقولون: الإيمانُ قَولٌ وعَمَلٌ ونِيَّةٌ، لا يجزئُ واحِدٌ من الثَّلاثِ إلَّا بالآخَرِ) كتاب الإیمان، ابن تیمیة، (ل: 166). واتە: كۆدەنگى هاوەڵان و تابیعییەكان و ئەوانەی ئێمە بە دیداریان گەیشتین ئەوە بوو كە دەیانفەرموو: ئیمان گوفتارە و كردارەو نیەتە، یەكێ لەمانە بەبێ ئەوانی تر درووست نییە. 

پێشەوا البُخاريُّ بە ڕەحمەت بێت فەرموویەتی: (لَقِيتُ أكثَرَ مِن ألفِ رَجُلٍ من العُلَماءِ بالأمصارِ، فما رأيتُ أحدًا منهم يختَلِفُ في أنَّ الدِّينَ قَولٌ وعَمَلٌ) شرح أصول اعتقاد أهل السنة والجماعة، لللالكائي (1/195). واتە: زیاتر لە هەزار زانای شارو شوێنەكانم بینیوە، یەكێكیان لەوە ناكۆك نەبوو كە دین بریتییە لە گوفتارو لە كردار پێكەوە. 

پێشەوا ابنُ عبدِ البَرِّ بە ڕەحمەت بێت فەرموویەتی: (أجمع أهُل الفِقهِ والحديثِ أنَّ الإيمانَ قَولٌ وعَمَلٌ، ولا عَمَل إلَّا بنيَّةٍ، والإيمانُ عِندَهم يزيدُ بالطَّاعةِ ويَنقُصُ بالمعصيةِ، والطَّاعاتُ كُلُّها عندهم إيمانٌ) التمهيد، (9/238). واتە زانایانی فیقهو فەرموودە یەكدەنگن و ناكۆكی لە نێوانیاندا نییە كە ئیمان گوفتارەو كردارە، كرداریش وەرگیراو نییە ئەگەر نیەتی دڵی لەگەڵدا نەبێت، ئیمانیش بە تاعەت و چاكە زیاد دەكات و بە تاوان و خراپە كەم دەكات، تاعەت و عیبادەتەكانیش هەمووی بەلایانەوە ئیمان بوو. 

شیخ الإسلام ابنُ تيميَّةَ بەڕەحمەت بێت فەرموویەتی: (أجمع السَّلَفُ أنَّ الإيمانَ قَولٌ وعَمَلٌ، يزيدُ ويَنقُصُ، ومعنى ذلك أنَّه قَولُ القَلبِ وعَمَلُ القَلبِ، ثمَّ قَولُ اللِّسانِ وعَمَلُ الجوارحِ، فأمَّا قَولُ القَلبِ: فهو التصديقُ الجازمُ باللهِ وملائِكَتِه وكُتُبِه ورُسُلِه واليومِ الآخِرِ، ويدخُلُ فيه الإيمانُ بكُلِّ ما جاء به الرَّسولُ صلَّى اللهُ عليه وسلَّم) مجموع الفتاوى)،(7/672). واتە: زانایانی سەلەف یەكدەنگن لەسەر ئەوەی ئیمان قەول و عەمەلە زیاد و كەمیش دەكات، لە قەول مەبەستیان قەولی دڵ و كردەوەی دڵە، ئینجا قەولی زمان و كردەوەی ئەندامەكان. قەولی دڵ بریتییە لە باوەڕهێنانی پتەو بە الله و مەلائیكەتەكان و ئەو كتێبانەی الله دایبەزاندووە و باوەڕ بە پێغەمبەران و بە ڕۆژی دوایی، ئیمان و باوەڕیش بە هەموو ئەوەی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم فەرموویەتی بەشێكە لە ئیمان. 

البربهاري بە ڕەحمەت بێت فەرموویەتی: (الإيمانُ قَولٌ وعَمَلٌ، وعَمَلٌ وقَولٌ، ونِيَّةٌ وإصابةٌ، يَزيدُ ويَنقُصُ، يزيدُ ما شاء اللهُ، ويَنقُصُ حتى لا يبقى منه شيءٌ) ((شرح السنة)) (ص: 52). ئیمان قەول و كردەوەیە، كردەوەو قەولە، نیەت و پێكانە، زیاد و كەم دەكات، زیاد دەكات ئەوەندەی الله ویستی لەسەر بێت، كەمیش دەكات تاكو هیچی لێ نامێنێت. 

ابنُ أبي زيدٍ القَيرواني بە ڕەحمەت بێت دەڵێت: (الإيمانُ قَولٌ باللِّسانِ، وإخلاصٌ بالقَلْبِ، وعَمَلٌ بالجوارحِ، يَزيدُ بزيادةِ الأعمالِ، ويَنقُصُ بنَقْصِها، فيكونُ فيها النَّقصُ وبها الزِّيادةُ، ولا يَكمُلُ قَولُ الإيمانِ إلَّا بالعَمَلِ، ولا قَولٌ وعَمَلٌ إلَّا بنِيَّةٍ، ولا قَولٌ وعَمَلٌ ونِيَّةٌ إلَّا بموافقةِ السُّنَّةِ)((عقيدة السلف – مقدمة ابن أبي زيد القيرواني لكتابه الرسالة)) (ص: 60). ئەمەش هەمان وتەی زانایانی پێشینانە كە ئاماژەمان بۆ كرد. 

ابنُ بطَّة العُكبَري بە رەحمەت بێت : (إنَّ أهلَ الإثباتِ مِن أهلِ السُّنَّةِ يُجِمعون على الإقرارِ بالتوحيدِ وبالرِّسالةِ بأنَّ الإيمانَ قَولٌ وعَمَلٌ ونِيَّةٌ) الإبانة الكبرى، (2/557). ئەم زانا گەورەیەی ئەهلی سوننەتیش بەهەمان شێوە جەختی لەسەر ئەوە كردووەتەوە كە ئیمان گوفتارە و كردارە و نیازی دڵە و ئەم شتانە لەیەكتر جودا نابنەوە. 

ابنُ تيميَّةَ بە ڕحمەت بێت فەرموویەتی: (إنَّ من قال من السَّلَف: الإيمانُ قَولٌ وعَمَلٌ، أراد قَولَ القَلبِ واللِّسانِ، وعَمَلَ القَلبِ والجوارحِ) مجموع الفتاوى، (7/171). واتە: زانایانی سەلەف ئەوانەی كە فەرموویانە ئیمان قەول و عەمەلە، مەبەستیان قەولی دڵ و زمانە، كردەوەی دڵ و ئەندامەكانە. 

مەبەست لە زیاد كردن و كەم كردنی ئیمان ئەوەیە خەڵكی بە پێی زۆر و كەمی كردەوەو عیبادەتەكانیان و بە نیەتی دڵەكانیان لە یەكتر باشتر دەبن، بۆ نموونە كەسێك ئەگەر كارێكی چاكەی كرد وەكو سەدەقە و زیكر و جیهاد كردن ئیمانی بەوە زیاد دەكات. 

ئەگەر یش خراپەو تاوانێكی ئەنجامدا وەكو خۆبەزلزانین ودزی وهەركارێكی خراپەی تر بەوە ئیمانی كەم دەكات. 

تاقمی مورجیئەكان لەم مەسەلەدا ڕایان جیاوازەو و لەگەڵ ئەهلی سوننەتدا ناكۆكن، ئەوان دەڵێن: ئیمان نە قەولە و نە عەمەلە، زیاد و كەمیش ناكات، ئیمان بە پێی تێگەیشتنی ئەوان تەنها لە دڵدایە. گروپێكیش لە مورجیئە ڕایان وایە ئیمان تەنها لە زماندایە.  

مورجیئەكان دەبنە چەند تاقم وكۆمەڵێكەوە:  

1- تاقمی جەهمییەكان: ئەوان دەڵێن ئیمان تەنها زانین و ناسینە، واتە كەسێك تەنها بەدڵ الله بناسێت ئیتر ئەو بەسیەتی و كەسە ئیماندارە، كوفرییش ئەوەیە ئەو كەسە بەدڵی الله نەناسێت، واتە ئیماندار لەلای جەهمی كوڕی سەفوان كەسێكە بەدڵ پەروەردگاری خۆی ناسیبێت و كافریش كەسێكە بەدڵی پەورەدگاری نەناسیبێت، بەو تێگەیشتنەی جەهم بێت فیرعەونیش ئیماندارە، چونكە الله تعالی لە قورئاندا فەرموویەتی: (وَجَحَدُوا بِهَا وَاسْتَيْقَنَتْهَا أَنفُسُهُمْ ظُلْمًا وَعُلُوًّا ۚ فَانظُرْ كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُفْسِدِينَ) النمل:14. بۆیە لە پێناسەی ئیماندا كەس نییە لە جەهم خراپتر و ناشیرنتر پێناسەی كردبێت. 

2- تاقمی الكرامیة: ئەمانە شوێنكەوتووی (محمد بن كرام) ن، دلێن: ئیمان ئەوەیە كەسێك بە زمانی بڵێت ئیماندارم، یان بڵێت بە زمانی بڵێت (لا إله إلا الله)، ئیتر با لە دڵیشەوە بێ باوەڕ بێت، سەیریش ئەوەیە كە لە هەمان كاتدا دەڵێن: ئەگەر بەدڵی باوەڕی بەوە نەبێت كە بەزمانی دەیڵێت ئەوە بە هەمیشەیی لە دۆزەخدا دەمێنیتەوە. 

3- كۆمەڵی ماتریدیة و أشاعرة: ئەمانەش لە بنچینەدا لە عەقیدەكەیاندا بەشێكن لە تاقمی مورجیئە، ئەوان دەڵێن ئیمان تصدیق و باوەڕهێنانە بەدڵ وكردەوە بەشێك نییە لە ئیمان، هەمان ئەم بیروباوەڕە وەكو قەولێك لە (ابو حنیفة) ش دەگێڕنەوە كە ئەویش باوەڕی وا بووە ئیمان ئەوەیە كە لە ناو دڵدا جێگیر دەبێت، بەدەر لە وتنی زمان، بەهۆی ئەم بۆچوونەوە ابن تیمیة پێی وایە كە ئەوە جۆرێكە لە پشتگیریكردن و هاوڕابوون لە گەڵ ڕێڕەوەكەی (الجهم بن صفوان) دا. 

4- مرجئة الفقهاء: ئەم كۆمەڵەش هەر بەبەشێك لە تاقمی مورجئیة دەژمێردرێت، دەڵێن ئیمان دوو شتە: باوەڕە بەدڵ وتنە بە زمان، بەڵام عیبادەت و كردەوەكان بەشێك نین لە ئیمان، كە ئەمەش قەولێكی ترە و لە (أبو حنیفة) دەگیڕدرێتەوەو زۆربەی شوێنكەوتوو و قوتابییەكانی لەسەر ئەوەن. 

ئەم چوار بەشەی زانایان ئاماژەیان پێ دەكەن، هەموویان دەڵێن كردەوە بەشێك نییە لە ئیمان و ئیمانیش یەك شتە و زیاد و كەم ناكات، گومان و شوبهەكەشیان لەوەدایە كە دەڵێن ئیمان ڕاستییەكی ئاوێتەیە و ناكرێت دابەش ببێت، واتە یان هەیە و یان نییە، ئەوەش وتەیەكی هەڵەی بێ مەعنایە، بۆ نموونە مرۆڤیش ڕاستیەكی ئاوێتەیە، ئایا ئەگەر كەسێك ئەندامێكی لەدەستدا درووستە بوترێت هەموو مرۆڤكە بوونی نەما؟ 

بەڵام ئەهلی سوننەت و جەماوەری زانایان و سێ پێشەوا گەورەكانی ئیسلام شافیعی و مالیك و ئەحمەد بە ڕەحمەت بن، دەڵێن ئیمان قەول و عەمەلە، قەولی دڵ و قەولی زمان، كردەوەی دڵ و كردەوەی ئەندامەكان، زیاد و كەم دەكات و بەهێزی و لاوازی بەخۆیەوە دەبینێت. بەڵگەش لەسەر ئەو بیروباوەڕە گەلێك زۆرە ، بۆ نموونە:  

- (إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ إِذَا ذُكِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَإِذَا تُلِيَتْ عَلَيْهِمْ آيَاتُهُ زَادَتْهُمْ إِيمَانًا وَعَلَىٰ رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ . الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ . أُولَٰئِكَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا ۚ لَهُمْ دَرَجَاتٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَمَغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ كَرِيمٌ ) الأنفال 2-4. ئەم ئایەتە وەك ئاشكرایە ئەو كردەوانەی وەكو نوێژو زەكات بە بەشێك لە ئیمان داناوە و ترسی دڵیشی بە بەشێك لە ئیمان داناوە كە ئەوە كردەوەی دڵە. 

- (فَلَا وَرَبِّكَ لَا يُؤْمِنُونَ حَتَّىٰ يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لَا يَجِدُوا فِي أَنْفُسِهِمْ حَرَجًا مِمَّا قَضَيْتَ وَيُسَلِّمُوا تَسْلِيمًا) النساء: 65. ئەم ئایەتە گەڕانەوەی بۆ حوكمی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم بەبەشێك لە ئیمان داناوە. 

- (إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ ثُمَّ لَمْ يَرْتَابُوا وَجَاهَدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ ۚ أُولَٰئِكَ هُمُ الصَّادِقُونَ) الحجرات:15. لەم ئایەتەدا جیهاد كە كردەوە وعیبادەتە بە بەشێك لە ئیمان دانراوە و لە ئیمان جیانەكراوەتەوە. 

- پیغەمبەر صلی الله علیه و سلم فەرموویەتی: (الإيمانُ بضعٌ وسبعون شعبةً ، أعلاها قولُ لا إله إلا اللهُ ، وأدناها إماطةُ الأذى عن الطريقِ) مسلم (35) البخاري لە الأدب المفرد بە ژمارە (598) و لە كتێبی تریشدا ڕیوایەت كراوە. وەك دەردەكەوێت بەئاشكرا ئیمان كراوەتە زیاتر لە حەفتا بەشەوە كە بەرزترینیان وتنی لا إله إلا الله یە و نزمترینیان لابردنی شتێكە لەسەر ڕێگای خەڵكی كە دەبێتە مایەی ئازاریان، هەموو ئەو كاروكردەوانەی لە فەرموودەكەدا بە ئیمان دانراوە. 

- (آمُرُكُمْ بأَرْبَعٍ، وأَنْهَاكُمْ عن أرْبَعٍ: الإيمَانِ باللَّهِ شَهَادَةِ أنْ لا إلَهَ إلَّا اللَّهُ، وإقَامِ الصَّلَاةِ، وإيتَاءِ الزَّكَاةِ، وأَنْ تُؤَدُّوا إلى اللَّهِ خُمْسَ ما غَنِمْتُمْ، وأَنْهَاكُمْ عَنِ الدُّبَّاءِ، والحَنْتَمِ والنَّقِيرِ، والمُزَفَّتِ) البخاري (3510) واللفظ له، ومسلم (17). لەم فەرموودەشدا بەهەمان شیوە ئیمان بە عەمەل تەفسیر كراوە. 

موعتەزیلە و خەواریج لە پێناسەی ئیماندا هەمان پێناسەی ئەهلی سوننەت و جەماعەتیان هەیە، دەڵێن ئیمان قەولە بە زمان و كردەوەیە بەدڵ و بە ئەندامەكان، بەڵام جیاوازییەكی گەورەیان لەگەڵ ئەهلی سوننەتدا ئەوەیە كە ئەهلی سوننەت دەڵێن ئیمان زیاد و كەم دەكات و لاواز و بەهێز دەبێت، ئەوان دەڵێن نەخێر ئیمان بە ئەنجامدانی تاوانی گەورە لەنێو دەچێت و كەسەكە لە بازنەی ئیمان دەردەچێت، چونكە ئەوان دەڵێن ئیمان بەش بەش نابێت و یەك ڕاستییە. 

هەندێ لە زانایان بەرگری لە مورجیئەی فوقەها دەكەن و دەڵێن ئەوان جیاوازن لە تاقمەكانی تر و ناكۆكی ئەوان لەگەڵ ئەهلی سوننەتدا ناكۆكییەكی ڕواڵەتییە و ئەگەر لە مەزهەبەكەیان وردبیتەوە دەبینیت جیاوازییەكی ئەوتویان لەگەڵ ئەهلی سوننەتدا نییە. چونكە ئەوان دەڵێن كردەوە عیبادەتەكان ئەگەر چی بەشێك نییە لە ئیمان بەڵام دەبێت بكرێت، بەهەمان شێوە دووركەوتنەوە لە حەرام و قەدەغەكراوەكان ئەویش هەر دەبێت موسوڵمان ئەنجامی بدات و لە حەرامەكان بەدوور بێت، كێشەیان ئەوەیە كە عیبادەتەكان ناونانێن ئیمان. 

بەڵام بەهەر حاڵ مورجیئەی فوقەها ڕێڕەوەكەیان ئەگەر لادانی لەوانی تریش كەمتر بێت، یان خیلافەكەیان لەگەڵ ئەهلی سوننەتدا خیلافێكی لەفزیش بێت وەكو دەوترێت، بەڵام دواجار هیچ نەبێت لەو مەسەلەدا لە ئەهلی سوننەت جیادەبنەوەو نابێت مەزهەبەكەیان بەڕاست بزانرێت، یان پۆزشی بۆ بهێنرێتەوە. بەڵكو ئەوانەی كە تەحقیقیان لەم مەسەلە كردووە دەڵێن نەخێر خیلافەكە لەفزی نییە و جەوهەری و سەرەكییە، چونكە: 

1- جومهوری ئەهلی سوننەت لە لەفزو ڕواڵەت، لە واتا و ناوەڕۆكدا لەسەر كیتاب و سوننەتن، بەڵام مورجیئەی فوقەها لە واتاو ناوەڕۆكدا بەو شێوەن و لە ڕاڵەت و دەربڕیندا جیاوازن. موسوڵمانیش دەبێت ئەدەبی لەگەڵ دەقەكاندا هەبێت و بەڕواڵەت و بە ناوەڕۆك لێیان لانەدات. 

2- لە ڕاستیدا (مرجئة الفقهاء) بەو كارەیان دەرگایان لەسەر پشت بۆ مورجیئە پەتییەكان كردەوەو ڕێیان بۆ خۆشكردن، كاتێك كە وتیان عەمەل بەشێك نییە لە ئیمان هەرچی مورجیئەی تەواو وجەهمییەكان هەیە بەو بۆچوونە شادبوون و پشتیان پێی بەست. 

3- ئەوان دەرگایان بۆ هەرچی فاسق و كەسی خراپەكار هەیە كردەوە و بەهانەیان پێدان كە بڵێن ئێمە عارەق خۆر و خراپەكارین و ئیمانیشمان بەهێزەو و وەكو هەر ئیماندارێكی ترین، بەڵكو بەپێی بۆچوونە نامۆكەی مورجیئەكان بیت ئیمان كەسێكی عارەق خۆر و ئیمانی أبو بكر و عمر الله لێیان ڕازی بێت جیاوازی نییە، چونكە بەلای ئەوانەوە ئیمان هەر ئیمانە، یان هەیە، یان نییە. 

4- مورجیئەی فوقەها دەڵێن درووست نییە بڵێی من (إن شاء الله) ئیماندارم، دەبێت بڵێی ئیماندارم بێ ئەوەی بڵێی( إن شاء الله)، ئەمەی كە لە كتێبەكانی عەقیددا بە مەسەلەی ( الإستثناء في الإیمان) دەربڕینی لێ دەكرێت، چونكە بەلای ئەوانەوە وبەبەهانەی ئەوان، نابێت گومانت لە ئیمانی خۆت هەبێت. 

بەڵام ئەهلی سوننەت لەم مەسەلەدا شیكردنەوەیان هەیە، دەڵێن لەلایەكەوە ئەبێت وابڵێین و لەلایەكەوە نابێت، ئەگەر مەبەستی ئەو كەسە گومان بێت لە ئەسڵی ئیمانەكەیدا، ئەوە درووست نییە بڵێت (إن شاء الله) ئیماندارم. بەڵام ئەگەر مەبەستی ئەوە بێت ئیمان خۆی چەندین بەشە و بۆی هەیە ئەو كەسە لە بەشێك لە بەشەكانی ئیمانەكەیدا لاوازی ڕووی تێكردبێت لەو حاڵەتەدا درووستە بلێت إن شاء الله ئیماندارم، لە هەندێ حاڵەتی تریشدا درووستە (استثناء) لە ئیماندا بكرێت. زانایان دەڵێن ئەمە یەكێكە لە بەروبوومەكانی جیاوازی لە نێوان ئەهلی سوننەت و مورجیئەی فوقەهادا. 

تەنها قورئان و سوننەت مەعسومن 

تەنها قورئان وسوننەتی (صحیح) مەعسومن وبەبێ هیچ ڕەخنەو مشتومڕ ێك واجبە وەربگیرێن و ئیشیان پێ بكرێت، تەنها ئەو دوو سەرچاوە كرۆك وبنچینەی سەرەكی دینن، جگە لەوە قسەی هەركەسێكی تر نابێت وەكو قسەیەكی مەعسوم تەماشا بكرێت ، بەڵكو پێویستە لە ڕوانگەی كیتاب و سوننەت و لە ڕۆشنایی ئەواندا وەربگیرێن یان ڕەتبكرێنەوە . 

پێگە وپلەو پایەی هاوەڵانیش پێگەیەكی تایبەتە و خۆشەویستییان دین و ئیمانە، پلەی هاوەڵێتی پلەیەكی گەلێك بەرزە و كەسیش تاكو ڕۆژی قیامەت هەرچی بكات وئەگەر بەقەد چیاكان ئاڵتون لە پێناو الله تعالی ببەخشێت ناتوانێت بگاتە پێگە وئاست وپلەو پایەی ئەواندا چونكە ئەوان سەرخەری دین و هاوەڵ و خۆشەویستی پێغەمبەرەكەمان بوون صلی الله علیه و سلم. نە تابیعین و نە هیچ زانایەكی سەردەمانی دوای ئەوان ، تایبەتمەندی وگەورەیی و پێگەی هاوەڵانیان نییە، لەگەڵ ئەوەشدا ئەوانیش - چجای زانایانی دوای ئەوان - مەعسوم نین بڵێی هەرچی لە زاری كەسێكیانەوە دەربچێت حەقی ڕەها بێت. 

قسەو تێگەیشتن و بۆچوونی مەزاهیبەكان وزانایانی سەلەف زیاتر لەوانەی دوای خۆیان پێویستە ڕێزیان لێ بگیردرێت و دەبێت بخرێنە سەر سەر و سەرچاو، بەڵام ئەوە مەرجدارە بەوەی لەگەڵ كیتاب و سوننەتدا ناكۆك نەبن وقسەكەیان بەڵگەدار بێت وپاڵپشتی ئایەت و فەرموودەی هەبێت، ئەگەرنا خاوەنەكەی هەركێ بێت لێی وەرناگیرێت وناوبانگ و شوهرەتی زانستی بۆ خۆی بەس نییە قسەی كەسێك بەچاونووقاوی وەربگرین، ئەوانەشی دوای سەلەف هاتوون بە هەمان شێوە و زیاتریش پێویستە لە وتەكانیان وردببینەوە ولەگەڵ كیتاب و سوننەت و بنەماكانی ئەهلی سوننەتدا دا بەراورد بكرێن ولە ڕۆشنایی ئەو دوو سەرچاوەدا وەربگیرێن نەك وەكو سەرچاوەیەكی سەربەخۆ تەماشا بكرێن، چونكە ئەوان بە هیچ شێوەیەك سەرچاوەیەكی سەربەخۆ نین ودرووست بوونی ئەو قەناعەتە كارەسات و تێكدانە بۆ بنەماكانی وەرگرتن لە ئیسلامدا. 

پوختەی ئەم چەند وتە كورتە و بنەما وبنچینەی هەرە گرنگ كە پێویستە هەموو فێرخوازێكی زانست وموسوڵمانێكی بەرچاوڕوون بەبەڵگەی شەرعی بیزانێت و نە بەڕاستەوخۆ و نە ناڕاستەوخۆ پێچەوانەكەی ئەنجام نەدات ئەوەیە:  

قسەی زانایان خۆی لە خۆیدا بەڵگە و حوججە نییە، بەڵكو قسەی هەر زانایەك پێویستی بەوەیە حوججەو بەڵگەی كیتاب و سوونەتی بۆ بهێنرێتەوە تاكو بەهێزی بكات و شەرعییەتی كارپێكردنی لێ وەربگرێت. ڕەحمەتیش لە زانایانی ڕەببانی كە خۆیان فەرموویانە: (أقوال العلماء يُحتجّ لها بالأدلة الشرعية ولا يُحتجّ بها على الأدلة الشرعية). 

إحسان برهان الدین 

5 ذو القعدة 1444 

#شەرحی_أصول_السنة_ی_پێشەوا_أحمد_بن_حنبل: 18 

باوەڕهێنان بە مەسیحی دەججال 

پێشەوا أحمد بن حنبل فەرموویەتی: (وَالْإِيمَانُ أَنَّ اَلْمَسِيحَ اَلدَّجَّالَ خَارِجٌ، مَكْتُوبٌ بَيْنَ عَيْنَيْهِ كَافِرٌ وَالْأَحَادِيثُ اَلَّتِي جَاءَتْ فِيهِ، وَالْإِيمَانُ بِأَنَّ ذَلِكَ كَائِنٌ، وَأَنَّ عِيسَى اِبْن مَرْيَمَ عَلَيْهِ اَلسَّلَامُ يَنْزِلُ فَيَقْتُلُهُ بِبَابِ لُـدٍّ.). 

(وَالْإِيمَانُ أَنَّ اَلْمَسِيحَ اَلدَّجَّالَ خَارِجٌ): واتە باوەڕهێنان بەوەی كە مەسیحی دەججال دەردەچێت و سەر هەڵدەدات. بەڵام لێرەدا پێویستە ئەوە بزانین كە دوو مەسیح هەیە: 

یەكەمیان مەسیحی پێغەمبەرە كە ناوی عیسایی كوڕی مەڕیەمە علیهما السلام وهۆكاری ناونانیشی بە مەسیح لەبەر ئەوەیە كە ژێر پێی تەخت بووەو چاڵایی تێدا نەبووە، یان لەبەر ئەوەیە كە ئەو بەسەر زەویدا گەشتی كردووە و بەگەشتەكانی مەسحی سەر زەوی كردووە. 

دوومیان كە لێرەدا مەبەستەكە ئەوە، مەسیحی درۆزنە، ناسراو بە دەجال، پیاوێكە و مرۆڤێكە لە مرۆڤەكان، بانگەشەی پەروەردگارێتی دەكات، لە خوراسانی ڕۆژهەڵاتەوە سەرهەڵدەدات، ئینجا دەست بەگەڕان دەكات و جێگە نامێنێت سەری پێدا نەكات، جگە لە مزگەوتی القدس و الطور ومەككە و مەدینە نەبێت ناتوانێت داخلیان ببێت چونكە مەلائیكەت پاسەوانی دەكات. 

دەرچوونی دەججال فیتنەو تاقیكرنەوەو بەڵایەكی زۆر گەورەیە، لە فەرمودەی صحیح دا هاتووە كە دۆزەخیك و بەهەشتێكی لەگەڵدایە، بەڵام دۆزەخەكەی بەهەشتە و بەهەشتەكەی دۆزەخە! نان و ئازووقەی زۆر و ڕوباری ئاوی پێیە، فەرمان بە ئاسمان دەكات و باران دەبارێت، فەرمان بە زەوی دەكات و سەوزی دەڕوێنێت و گەنجینەی زۆری سەرزوی لە ژێر دەستیدایە، مەوداكان بە خێراییەكی زۆر دەبڕێت وەكو بارانێك بای بەدوادا بێت. 

پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم لە فەرموودەكاندا دەربارەی دەججال وریایی پێداوین و خەسڵەت و سیفەتەكانی ئەوی بۆ باسكردووین بۆ ئەوەی خۆمانی لێ بپارێزین، ڕوونی كردووەتەوە كە پیاوێكی لاوی سوورەیە وچاوێكی كوێرە و مناڵیشی نابێت، لە نێوان هەردوو چاویدا نووسراوە ( ك ف ر ) یان (كافر) هەموو كەسێك توانای خوێندنەوەی ئەو نووسینەی هەیە. 

لە فەرموودەیەكدا هەندێك لەو وەسف و خەسڵەتانەی باسكراوە: (إنِّي قد حذَّرتُكُمُ الدَّجَّالَ حتَّى قد خشيتُ أن لا تعقِلوا أنَّ المسيحَ الدَّجَّالَ رجلٌ قصيرٌ أفحَجُ أدعَجُ أعورُ ممسوحُ العينِ ليسَ بناتئةٍ ولا حُجرًا فإن أُلبسَ عليكُم فاعلَموا أنَّ ربَّكم تباركَ وتعالى ليسَ بأعورَ وأنَّكُم لن تَرَوا ربَّكم حتَّى تَموتوا) أحمد (23144)، أبو داود (4320). 

پێشەوا أحمد : دەبارەی دەججال فەرموویەتی(مَكْتُوبٌ بَيْنَ عَيْنَيْهِ كَافِرٌ وَالْأَحَادِيثُ اَلَّتِي جَاءَتْ فِيهِ) واتە: لە نێوچەوانیدا نووسراوە كافر. ئاماژە بۆ فەرمودە سەحیحەكان لەو بارەوە دەكات وەكو: (ما بعث الله من نبي إلا أنذر قومه الأعور الكذاب، إنه أعور، وإن ربكم ليس بأعور، مكتوب بين عينيه كافر) واتە: هەموو پێغەمبەرێك ئوممەتەكەی لە دەججال وریا كردووەتەوە، دەججال چاوێكی كوێرە و پەروەردگاری ئێوە وا نییە، دەججال لە نێوان چاوانیدا نوسراوە كافر. 

ابن بطة العكبري بە ڕەحمەت بێت لە كتێبی الإبانةدا هەمان عەقیدەی پێشەوا أحمد دوپات دەكاتەوە دەڵێت:(والدجال خارج في آخر هذه الأمة لا محالة، إحدی عینیه كانها عنبة طافیة، یطأ الأرض كلها إلا مكة والمدینةویقتله عیسی بن مریم علیه السلام بباب لد الشرقي بأرض فلسطین علی قدر مسیرة میل من الرملة). 

لە ڕاستیدا دەرچوونی دەججال پێویستە باوەڕمان پێی هەبێت، چونكە لە سوننەتی صحیح دا جێگیر بووە، پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم فەرموویەتی: (إِذَا تَشَهَّدَ أَحَدُكُمْ فَلْيَسْتَعِذْ باللَّهِ مِن أَرْبَعٍ يقولُ: اللَّهُمَّ إنِّي أَعُوذُ بِكَ مِن عَذَابِ جَهَنَّمَ، وَمِنْ عَذَابِ القَبْرِ، وَمِنْ فِتْنَةِ المَحْيَا وَالْمَمَاتِ، وَمِنْ شَرِّ فِتْنَةِ المَسِيحِ الدَّجَّالِ). مسلم(588). واتە لە كۆتایی التحیاة ناو نوێژدا داوامان لێكراوە پەنا بە الله بگرین لە چوار شت كە یەكێكیان شەڕو خراپەی دەججالە. 

موسوڵمان پێویستە لەو فیتنەیە خۆی بپارێزێت بە باوەڕی تەواوی بە الله تعالی و بە پەنا گرتن پێی لە فیتنەو خراپەی دەججال بە تایبەتی لە ناو نوێژەكاندا ، پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم فەرموویەتی: (مَن حَفِظَ عَشْرَ آياتٍ مِن أوَّلِ سُورَةِ الكَهْفِ عُصِمَ مِنَ الدَّجَّالِ) مسلم: (809 و 2937). واتە: هەركەسێك دە ئایەت لەسەرەتای سوڕەتی الكهف بخوێنێت و لەبەری بكات لە شەڕی دەججال پارێزراو دەبێت. 

لە فەرموودەیەكی صحیح ی تردا هاتووە: (ذُكِرَ الدَّجَّالُ عِنْدَ النبيِّ صَلَّى اللهُ عليه وسلَّمَ، فَقَالَ: إنَّ اللَّهَ لا يَخْفَى علَيْكُم، إنَّ اللَّهَ ليسَ بأَعْوَرَ - وأَشَارَ بيَدِهِ إلى عَيْنِهِ - وإنَّ المَسِيحَ الدَّجَّالَ أعْوَرُ العَيْنِ اليُمْنَى، كَأنَّ عَيْنَهُ عِنَبَةٌ طَافِيَةٌ). أخرجه البخاري (7407)، ومسلم (169) 

دەججال یەكەم جار كە دەردەچێت بانگەشەی چاكی و چاكسازی دەكات، پاشان بانگەشەی پێغەمبەرایەتی دەكات، خۆیشی لە ڕاستیدا كافرە و لە نێوان چاوەكانیدا نووسراوە (ك ف ر ) هەموو ئیماندارێك دەیخوێنیتەوە وەكو لە سەحیحی بوخاریدا هاتووە (7131) یەك چاویشی كە چاوی ڕاستێتی دەڵێی ترێیەكە و سەر ئاو كەوتووە. مەبەستی ئەوەیە چاوی دەرپۆقیوەتە دەرەوە. 

دەركەوتنی دەججال دووەم نیشانەی گەورەیە لە نیشانەكانی بەرپابوونی قیامەت، الله تعالی فەرموویەتی: (فَقَدْ جَاءَ أَشْرَاطُهَا ۚ ) واتە قیامەت نزیكە نیشانەكانی دەركەوێت. 

شوێنكەوتوانی دەججال زیاتر لە جولەكە و عەجەم دەبێت وڕیژەی ژنانیش لە شوێنكەوتوانیدا ڕێژەیەی بەرز دەبێت، پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم فەرموویەتی: (يَتْبَعُ الدَّجَّالَ مِن يَهُودِ أصْبَهانَ، سَبْعُونَ ألْفًا عليهمُ الطَّيالِسَةُ) مسلم: (2944). واتە: لە جولەكەكانی ئەسفهان حەفتا هەزار كەس شوێنكەوتووی دججال دەبن، تەیلەسانیان بەسەرەوە كە پۆشاكێكی سەرە تایبەت بە جولەكە. 

دەربارەی مانەوەی دەججال لەسەر زەویدا پرسیار لە پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم كرا و ئەویش فەرمووی ماوەی مانەوەكەی لەسەر زەویدا بریتییە لە: (أربعون يوماً، يوم كسنة، ويوم كشهر، ويوم كجمعة، وسائر أيامه كسائر أيامكم، قالوا: يا رسول الله! اليوم الذي كسنة تكفينا فيه صلاة يوم واحد؟!) مسلم(2937) واتە چل ڕۆژ لەسەر زەویدا دەمێنێتەوە، ڕۆژێك وەكو ساڵێك و ڕۆژێك وەكو مانگێك و ڕۆژێك وەكو هەفتەیەك و ڕۆژەكانی تر ڕۆژی ئاسایین. 

لە كۆتاییدا فەرموویەتی: (وَأَنَّ عِيسَى اِبْن مَرْيَمَ عَلَيْهِ اَلسَّلَامُ يَنْزِلُ فَيَقْتُلُهُ بِبَابِ لُـدٍّ) واتە: دوای مانەوەی بۆ ئەو ماوەیە، عیسای كوری مەڕیەم علیهما السلام لە ئاسمانەوە دادەەبەزێت - كە ئەوەش سێیەمین نیشانەی گەورەی قیامەتە - دادەبەزێت وهەردوو دەستی خستووەتە سەر باڵی مەلائیكەتێك، لەلای منارە سپییەكەی ڕۆژهەڵاتی شاری دیمەشق، لە كاتی نویژی بەیانیدا و لەو كاتەدا هەندێ لەوانەی نوێژ دەكەن داوای لێ دەكەن پێشوێژیان بۆ بكات ، بەلام ئەو رازی نابێت و دەڵێت قامەت بۆ ئێوە كراوە، عیسا علیه و السلام كە دادەبەزێت لە باب لد مەسیحی دەججال دەكوژێت، دەججال كە عیسا علیه السلام دەبینێت وەكو خوێ دەتوێتەوە، بەڵام عیسا علیه السلام پیش ئەوەی ئەو خۆی بمرێت دەیكوژێت. 

عیسا علیه السلام لەپاش كوشتنی بۆ دەججال لەناو خەڵكیدا دەمێنیتەوە و حوكم دەكات، لەسەردەمی ئەویشدا نیشانەی چوارەمی گەورەی ڕۆژی قیامەت دەردەكەوێت كە بریتییە لە دەچوونی یأجوج ومأجوج. كە دوو ئوممەتی كافرن و ژمارەیان گەلێك زۆرن.

#شەرحی_أصول_السنة_ی_پێشەوا_أحمد_بن_حنبل: 17 

باوەڕهێنان بە شەفاعەتی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم 

وَالْإِيمَانُ بِشَفَاعَةِ اَلنَّبِيِّ صلی الله علیه و سلم، وَبِقَوْمٍ يَخْرُجُونَ مِنَ اَلنَّارِ بَعْدَ مَا اِحْتَرَقُوا وَصَارُوا فَحْمًا، فَيُؤْمَرُ بِهِمْ إِلَى نَهْرٍ عَلَى بَابِ اَلْجَنَّةِ كَمَا جَاءَ فِي اَلْأَثَرِ، كَيْفَ شَاءَ اَللَّهُ، وَكَمَا شَاءَ، إِنَّمَا هُوَ اَلْإِيمَانُ بِهِ، وَالتَّصْدِيقُ بِهِ. 

یەكێكی تر لە بنەماكانی ئەهلی سوننەت و جەماعەت باوەڕبوونە بە شەفاعەتی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم كە خۆی لە خۆیدا ئەوەش بەشێكە لە باوەڕبوون بە ڕۆژی قیامەت. شەفاعەت داواكردنی هاوكاری و بەهاناوەچوونە بۆ غەیری شەفاعەتكارەكە. 

فەرموودەكانی شەفاعەت كردنی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم فەرموودەی ڕاست ودرووستن و گەیشتوونەتە پلەی (متواتر) وەكو زانایان دەفەرموون، بۆ نموونە: البخاري (7510، 4712 )، مسلم (193، 194، 195)، الترمذي (3147)، أحمد ( 1/ 281، 282، 295، 296). 

شەفاعەت بە پێی ئەو فەرموودانە جێگیرە بۆ پێغەمبەرمان صلی الله علیه و سلم، كاتێك كە خەڵكی لە گۆڕەپانی حەشردا تووشی ناخۆشی و بارێكی سەخت و نالەبار دەبن، دەچنە لای ئادەم و نوح و إبراهیم و موسی و عیسی علیهم السلام بۆ ئەوەی تكاو شەفاعەتیان بۆ بكەن لەلای الله تعالی، بەڵام هەموویان پۆزش دەهێننەوە بەو پۆزشانەی كە لە فەرموودەكەدا هاتووە، بەڵام كاتیك كە دێنە لای پێغەمبەرمان صلی الله علیه و سلم ئەو دەفەرموێت: (أنا لها) واتە: من بۆ ئەو كارەم و ئەنجامی ئەدەم، ئیتر دەچێتە ژێر عەرشی ڕەحمان و شێوازێك سوپاسوستایشی پەروەردگار دەكات كە ئەو كاتە دەخرێتە دڵییەوە، ئینجا پێی دەوترێت: (إرفع رأسك وسل تعط واشفع تشفع) واتە: سەرت بەرز بكەرەوە وداوا بكە و وەڵام دەدرێیتەوە، شەفاعەت بكە و شەفاعەتەكەت وەردەگیرێت. 

هەموو پیغەمبەرێك پاڕانەوەیەكی وەرگیراوی هەیە، هەموویشیان پاڕانەوەكەی خۆیان لە دونیادا ئەنجام داوە، جگە لە پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم نەبێت - وەكو لە هەردوو سەحیحی بوخاری و موسلیمدا هاتووە - پاڕانەوەكەی بۆ ئەممەتەكەی بۆ ڕۆژی قیامەت هەڵگرتووە وهەركێ شیركی ئەنجام نەدابێت بەری دەكەوێت: (لكلِّ نبيٍّ دعوةٌ مستجابةٌ ، فتعجَّل كلُّ نبيٍّ دعوتَه ، وإني اختبأتُ دعوتي شفاعةً لأمتي ، فهي نائلةٌ من مات منهم لا يشركُ باللهِ شيئًا). البخاري (6304)، مسلم (199). 

موەحیدەكان بە شەفاعەت لە دۆزەخ دەردەچن، هەندێكیشیان شەفاعەتی بۆ دەكرێت پیش ئەوەی بخرێتە دۆزەخەوە وڕزگاریان دەبێت، چونكە ئەوانیش هەموویان وەكو یەك نین و چینی جیاوازن، بەڵام لە كۆتاییدا هیچ موەحیدێك لەناو دۆزەخدا نامێنیتەوە وتەنها كافر و بێ باوەڕانی تێدا دەمێنێتەوە. 

پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم چەندین جۆر شەفاعەتی هەیە بۆ ئوممەتەكەی مەزنترینیان ئەوەیە كە الله تعالی لە قورئاندا باسی كردووە ( عَسَىٰ أَن يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقَامًا مَّحْمُودًا) الإسراء:79. لە فەرموودەشدا هاتووە: (من قال حين يَسْمَع النِّدَاء: (اللَّهُم ربِّ هذه الدَّعْوَة التَّامة، والصَّلاة القَائمة، آتِ محمدا الوَسِيلَة والفَضِيلة، وابْعَثْه مَقَامًا محمودًا الَّذي وعَدْتَه، حلَّت له شَفَاعَتِي يوم القيامة). البخاري (614). 

شەفاعەتێكی تری بۆ ئەهلی بەهەشتە كاتێك لە پردی سیرات تێدەپەڕن ولەسەر پردێك لە نێوان بەهەشت و دۆزەخدا ڕادەگیرێن تاكو پاك دەبنەوە و ڕێگەی چوونە بەهەشتیان پێ دەدرێت، بەڵام ناچنە بەهەشتەوە تاكو پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم شەفاعەت و تكایان بۆ نەكات. 

شەفاعەتێكی تری بۆ موەحیدە تاوانبەر و یاخیبووەكانە كە چوونەتە دۆزەخەوە، چوار جار شەفاعەتیان بۆ دەكات ولە هەموو جارێكیاندا دەچێتە سەجدە و پێی دەوترێت سەرت بەرز بكەرەوەو داوا بكە وەڵام دەدرێیتەوە: (ثُمَّ أشْفَعُ فَيَحُدُّ لي حَدًّا، فَأُدْخِلُهُمُ الجَنَّةَ، ثُمَّ أعُودُ الرَّابِعَةَ، فأقُولُ ما بَقِيَ في النَّارِ إلَّا مَن حَبَسَهُ القُرْآنُ، ووَجَبَ عليه الخُلُودُ قالَ أبو عبدِ اللَّهِ: إلَّا مَن حَبَسَهُ القُرْآنُ، يَعْنِي قَوْلَ اللَّهِ تَعالَى: {خالِدِينَ فيها} ). البخاري ( 4476)، مسلم (193). 

هەركێ وتبێتی (لا إله إلا الله) بەو شەفاعەتانە لە دۆزەخ دەدردەچن . 

جۆرێكی تر لە شەفاعەت هەیە پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم بۆ (ابو طالب) ی مامی دەیكات كە لە بنی دۆزەخەوە دەردەكرێت و ئاسانترین سزای لە ناو دۆزەخەییەكاندا دەبێت. وەكو لە فەرموودەكەی البخاري ( 6208) ومسلم ( 209) دا هاتووە: (عن ‌عباس بن عبد المطلب قال: «يا رسول الله، هل نفعت أبا طالب بشيء؛ فإنه كان يحوطك ويغضب لك؟ قال: نعم، هو في ضحضاح من نار، لولا أنا لكان في الدرك الأسفل من النار). 

هەندێكیش لە ئەهلی عیلم لە ڕۆشنایی ئایەت و فەرموودەكاندا بە شێوەیەكی تر شەفاعەت دابەش دەكەن و دەڵێن شەفاعەت لە ڕۆژی قیامەتدا دوو جۆرە:  

1- شەفاعەتێكی تایبەت بە پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم كە ئەوەش دەبێتە شەش جۆرەوە: 

- مەزترینیان شەفاعەتكردنە بۆ ئەهلی وێستەگەی ڕۆژی حەشر كە پێی دەوترێت (المقام المحمود). 

- شەفاعەتكردن بۆ خەڵكانێك كە بەبێ لێپرسینەوە دەچنە بەهەشت كە ئەوانیش بریتین لە حەفتا هەزار كەسەكە. 

- شەفاعەت كردن بۆ خەڵكانێك كە چاكەو خراپەكانیان یەكسانە بۆ ئەوەی بچنە بەهەشتەوە. 

- شەفاعەت كردن بۆ بەرزكردنەوەی پلەی ئەهلی بەهەشت زیاتر لەوەی خۆیان بە كردەوە چاكەكانیان پێی گەیشتوون. 

-شەفاعەت كردنی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم بۆ (أبو طالب) ی مامی. 

-شەفاعەتكردن بۆ ئەوەی هەموو ئیمانداران بچنە بەهەشتەوە. 

2- شەفاعەتێكی گشتی بۆ پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم و بۆ غەیری ئەو لە پێغەمبەرانی تر علیهم السلام و مەلائیكەت و ئیمانادران: 

- (لِكُلِّ نَبِيٍّ دَعْوَةٌ مُسْتَجابَةٌ يَدْعُو بها فيُسْتَجابُ له، فيُؤْتاها، وإنِّي اخْتَبَأْتُ دَعْوَتي شَفاعَةً لِأُمَّتي يَومَ القِيامَةِ.) واتە: هەموو پێغەمبەرێك پاڕانەوەیەكی وەرگیراوی هەیە، منیش پاڕانەوەكەم وەكو شەفاعەت بۆ ڕۆژی قیامەت هەڵگرتووە. البخاري (6304)، ومسلم (199). 

- الله تعالی دەربارەی مەلائیكەتەكان فەرموویەتی: (وَكَم مِّن مَّلَكٍ فِي السَّمَاوَاتِ لَا تُغْنِي شَفَاعَتُهُمْ شَيْئًا إِلَّا مِن بَعْدِ أَن يَأْذَنَ اللَّهُ لِمَن يَشَاءُ وَيَرْضَىٰ) النجم:26. 

- پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم فەرموویەتی: (يَشْفَعُ الشهيدُ في سبعينَ من أهلِ بيتِه) أبو داود(2522). واتە: شەهید دەكرێتە شەفاعەتكار بۆ حەفتا كەس لە خێزان و خانەوادەكەی. 

شەفاعەت لەلای ئەهلی سوننەت و جەماعەت بە دوو مەرج دەكرێت: 

1- مۆڵەتدانی الله تعالی وەكو فەرموویەتی: (مَن ذَا الَّذِي يَشْفَعُ عِندَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ ۚ) البقرة:255. 

2- ڕازیبوونی الله عزوجل لە شەفاعەتكار و شەفاعەت بۆ كراو وەكو فەرموویەتی: (وَكَم مِّن مَّلَكٍ فِي السَّمَاوَاتِ لَا تُغْنِي شَفَاعَتُهُمْ شَيْئًا إِلَّا مِن بَعْدِ أَن يَأْذَنَ اللَّهُ لِمَن يَشَاءُ وَيَرْضَىٰ) النجم:26. 

كەسی كافر و بێ باوەڕیش شەفاعەتی بۆ ناكرێت و ئەگەر بیشكرێت هەر سوودی لێ نابینێت: (فَمَا تَنفَعُهُمْ شَفَاعَةُ الشَّافِعِينَ) المدثر:48. 

پێشەوا أحمد فەرموویەتی: (وَبِقَوْمٍ يَخْرُجُونَ مِنَ اَلنَّارِ بَعْدَ مَا اِحْتَرَقُوا وَصَارُوا فَحْمًا، فَيُؤْمَرُ بِهِمْ إِلَى نَهْرٍ عَلَى بَابِ اَلْجَنَّةِ كَمَا جَاءَ فِي اَلْأَثَرِ،) وات: كەسانێك لە دۆزەخ دەردەچن دوای ئەوەی كە سوتاون و بوونە بە خەڵوز، ئیتر فەرمانیان پێ دەكرێت ببرێن بۆ بۆ لای ڕوبارێك لەلای دەرگای بەهەشتدا وكو لە شوێنەوارەكاندا هاتووە، ئاماژە بۆ فەرموودەكەی (أبو سعید الخدري) دەكات لە صحیح البخاري (6560) ومسلم (184)دا كە دەفەرموێت: (إذا دَخَلَ أهْلُ الجَنَّةِ الجَنَّةَ، وأَهْلُ النَّارِ النَّارَ، يقولُ اللَّهُ: مَن كانَ في قَلْبِهِ مِثْقالُ حَبَّةٍ مِن خَرْدَلٍ مِن إيمانٍ فأخْرِجُوهُ، فَيَخْرُجُونَ قَدِ امْتُحِشُوا وعادُوا حُمَمًا، فيُلْقَوْنَ في نَهَرِ الحَياةِ، فَيَنْبُتُونَ كما تَنْبُتُ الحِبَّةُ في حَمِيلِ السَّيْلِ - أوْ قالَ: حَمِيَّةِ السَّيْلِ - وقالَ النبيُّ صَلَّى اللهُ عليه وسلَّمَ: ألَمْ تَرَوْا أنَّها تَنْبُتُ صَفْراءَ مُلْتَوِيَةً.) 

لە كۆتایی ئەم بەشەدا دەربارەی شەفاعەت پێشەوا أحمد دەفەرموێت: (كَيْفَ شَاءَ اَللَّهُ، وَكَمَا شَاءَ، إِنَّمَا هُوَ اَلْإِيمَانُ بِهِ، وَالتَّصْدِيقُ بِهِ.) ئاماژە بۆ ئەوە دەكات كە واجبە لەسەر موسوڵمان باوەڕی بە دەقەكانی شەفاعەت هەبێت لە قورئان و سوننەتدا و هیچ ڕەخنەیەكیان لێ نەگرێت. 

شەفاعەت بە كیتاب و سوننەت و بە ئیجماعی ئوممەت جێگیر بووە، بەڵام هەندێ لە تاقمە گومڕاكان وەكو خەواریج و موعتەزیلە نكۆڵییان لەوە كردووە كە شەفاعەت ئەسڵی هەبێت و لەو بارەوەشەوە هەندێ بەڵگەیان لە قورئانی پیرۆزدا هێناوەتەوە، بەڵام ئەهلی سوننەت وەڵامی ئەوانیان داوەتەوە بەوەی: 

1- شەفاعەت بە قورئان و سوننەتی (متواتر) جێگیر بووە. 

2- كۆدەنگی زانایانی سەلەف لەسەر هەبوونی شەفاعەت. 

3- ئەهلی عیلم كۆكردنەوەیان كردووە بۆ ئەو ئایەتانەی كە شەفاعەت جێگیر دەكەن و ئەوانەی كە نكۆڵی لە شەفاعەت دەكەن بەوەی كە مەبەست لە شەفاعەت كردنە بۆ بێباوەڕان ئەوەیە كە سوودی نییە. 

4- ئەو شەفاعەتەی لە قورئاندا نكۆڵی لێكراوە ئەوەیە كە لە بت و لە مردووەكان داوا دەكرێت كە ئەوانە سوودیان بۆ خۆیشیان نییە تاكو بتوانن شەفاعەت بۆ غەیری خۆیان بكەن. بروانە: (مجموع الفتاوى، ابن تيمية (1/ 149)، والمنهاج شرح صحيح مسلم بن الحجاج، النووي (3/ 35)، وفتح الباري شرح صحيح البخاري، ابن حجر (11/ 426)، وجامع البيان في تأويل القرآن، لطبري (5/ 384)، والجامع لأحكام القرآن، لقرطبي (1/ 378) ). 

#شەرحی_أصول_السنة_ی_پێشەوا_أحمد_بن_حنبل: 16 

باوەڕ هێنان بە سزای ناو گۆڕ 

پێشەوا أحمد بن حنبل فەرموویەتی: (وَالْإِيمَانُ بِعَذَابِ اَلْقَبْرِ، وَأَنَّ هَذِهِ اَلْأُمَّةَ تُفتَنُ فِي قُبُورِهَا، وَتُسْأَلُ عَنِ اَلْإِيمَانِ وَالْإِسْلَامِ، وَمَنْ رَبُّهُ ؟ وَمَنْ نَبِيُّهُ ؟وَيَأْتِيه مُنْكَرٌ وَنَكِيرٌ، كَيْفَ شَاءَ اَللَّهُ وَكَيْفَ أَرَادَ، وَالْإِيمَانُ بِهِ وَالتَّصْدِيقُ بِهِ). 

(وَالْإِيمَانُ بِعَذَابِ اَلْقَبْرِ) یەكێكی تر لە بنەماكانی سوننەت وەكو پێشەوا أحمد لێرەدا ڕایدەگەیەنێت ئەوەیە, موسوڵمان باوەڕی بە سزاو خۆشییەكانی ناو گۆڕ هەبێت، بە پێی ئەو دەق و فەرموودە ڕاستانەی كە لەو بارەوە هاتوون. 

لە ڕاستیدا دەقەكانی قورئان و سوننەت بە ڕاشكاوی ئاماژە بۆ حەقیقەتی سزاو خۆشییەكانی ناو گۆڕ دەكەن، لەوانە: 

- (وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَىٰ عَلَى اللَّهِ كَذِبًا أَوْ قَالَ أُوحِيَ إِلَيَّ وَلَمْ يُوحَ إِلَيْهِ شَيْءٌ وَمَن قَالَ سَأُنزِلُ مِثْلَ مَا أَنزَلَ اللَّهُ ۗ وَلَوْ تَرَىٰ إِذِ الظَّالِمُونَ فِي غَمَرَاتِ الْمَوْتِ وَالْمَلَائِكَةُ بَاسِطُو أَيْدِيهِمْ أَخْرِجُوا أَنفُسَكُمُ ۖ الْيَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذَابَ الْهُونِ بِمَا كُنتُمْ تَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ غَيْرَ الْحَقِّ وَكُنتُمْ عَنْ آيَاتِهِ تَسْتَكْبِرُونَ) الأنعام:93. ئەو ڕۆژەی كە الله تعالی لەم ئایەتەدا باسی دەكات كاتی دەرچوونی گیانە و باسی سزای ناو دۆزەخ نییە. 

- (وَلَوْ تَرَىٰ إِذْ يَتَوَفَّى الَّذِينَ كَفَرُوا ۙ الْمَلَائِكَةُ يَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَأَدْبَارَهُمْ وَذُوقُوا عَذَابَ الْحَرِيقِ)الأنفال:50. ئەو لێدانی مەلائەكەتانە لەو كەسە پاش دەرچوونی گیانێتی كە ئەوە بەشێكە لە سزای ناو گۆڕ. 

- (وَلَنُذِيقَنَّهُمْ مِنَ الْعَذَابِ الْأَدْنَى دُونَ الْعَذَابِ الْأَكْبَرِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ) السجدة:21. سزای بچووك لەم ئایەتەدا بە سزای ناو گۆڕ تەفسیر كراوەو سزای گەورەش بە سزای دۆزەخ. 

- (النَّارُ يُعْرَضُونَ عَلَيْهَا غُدُوًّا وَعَشِيًّا ۖ وَيَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذَابِ)غافر:46.ئەمەش یەكێكە لە بەڵگە ڕوون و ئاشكراكان لەسەر سزای ناو گۆڕ، كە پێش ئەوەی ئالوبەیتی فیرعەون لە ڕۆژی قیامەتدا بخرێنە ناو دۆزەخەوە، پێش ئەوە بەیانیان و ئێواران ئەوان لە سزادا بوونە كە مەبەست پێی سزای ناو گۆڕە. 

- (إِنَّ الَّذِينَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلَائِكَةُ أَلَّا تَخَافُوا وَلَا تَحْزَنُوا وَأَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِي كُنْتُمْ تُوعَدُونَ . نَحْنُ أَوْلِيَاؤُكُمْ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَفِي الْآخِرَةِ ۖ وَلَكُمْ فِيهَا مَا تَشْتَهِي أَنْفُسُكُمْ وَلَكُمْ فِيهَا مَا تَدَّعُونَ) فصلت:30-31.  

ئیماندار - وەكو لەم ئایەتانەدا دەردەكەوێت - لە پاش گیان دەرچوونی بە سێ مژدە دڵی خۆش دەكرێت: 

1- لە داهاتوو مەترسن، لە ناخۆشییەكانی ڕۆژی قیامەت مەترسن، لە سزای ناو گۆڕ مەترسن، مەلائیكەتەكان دڵیان خۆش دةكەن و مژدە بەوانە دەدەن كە لە دونیادا وتوویانە: (رَبُّنَا اللَّهُ ) واتە تەنها الله یان پەرستووە و شوێنی هیچ شەریعەت و بەرنامەیەكی تر نەكەوتوون. 

2- مژدەی دووەم پێیان دەڵێن: (وَلَا تَحْزَنُوا) واتە: خەم مەخۆن بۆ ئەو ماڵ ومنداڵ و خێزانەی لە دونیا بەجێتان هێشتوون , چونكە الله تعالی بە سۆز ومیهربانی خۆی لەگەڵیان ئەبێت. 

3- مژدەی سێیەم بریتییە لە: (وَأَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِي كُنْتُمْ تُوعَدُونَ) واتە مژدەتان لێبێت دەچنە ئەو بەهەشتەی بەلێنتان پێ دەدرا. ئەم ئایەتە و هاوشێوەكانی بەڵگەن لەسەر ئەوەی لە ناو گۆڕدا سزا و خۆشی بوونی هەیە. 

هەروەها لە سوننەتدا چەندین فەرموودەی صحیح هاتووە لەو بارەوە. وەكو: 

- ئەو فەرموودەی لە صحیح البخاري (6366)و مسلم (586) دا هاتووە: كە دوو پیرەژن لە جولەكەی شاری مەدینە هاتنە لای دایكمان عائیشە الله لێی ڕازی بێت و وتیان مردوو لە ناو گۆڕدا سزا دەدرێت، منیش باوەڕم پێیان نەكرد و دواتر بە پێغەمبەرم وت صلی الله علیه و سلم فەرمووی ڕاستیان كرد مردوو لەناو گۆڕدا سزا دەدرێت و ئاژەڵەكان دەنگی سزاكەی دەبیستن. 

- إِ(ذَا تَشَهَّدَ أَحَدُكُمْ فَلْيَسْتَعِذْ باللَّهِ مِن أَرْبَعٍ يقولُ: اللَّهُمَّ إنِّي أَعُوذُ بِكَ مِن عَذَابِ جَهَنَّمَ، وَمِنْ عَذَابِ القَبْرِ، وَمِنْ فِتْنَةِ المَحْيَا وَالْمَمَاتِ، وَمِنْ شَرِّ فِتْنَةِ المَسِيحِ الدَّجَّالِ)البخاري (1377) ومسلم (588) واتە: یەكێك لەو شتانەی داوامان لێكراوە لە كۆتایی التحیات ی ناو نوێژدا بیلێین ئەوەیە، پەنا بگرین بە الله لە سزای ناو گۆڕ. 

- ( إنَّهما ليُعذَّبانِ وما يُعذَّبانِ في كبيرٍ ثمَّ قال: بلى أمَّا أحدُهما فكان يسعى بالنَّميمةِ وأمَّا الآخَرُ فكان لا يستنزِهُ مِن بولِه ) ثمَّ أخَذ عودًا فكسَره باثنينِ ثمَّ غرَز كلَّ واحدٍ منهما على قبرٍ ثمَّ قال: ( لعلَّه يُخفَّفُ عنهما العذابُ ما لم ييبَسا ) البخاري (218)، ومسلم (292). واتە خاوەنی ئەو دوو گۆڕە سزا دەدرێن و لە تاوانێكی گەوەرشدا نییە سزاكەیان، یەكێكیان خەریكی هێنان و بردن بووە و ئەوی تریش لە كاتی میزكردندا وریای خۆی نەبووەو پرشی میزی بەركەوتووە. 

- (إنَّ هذِهِ الأمَّةَ ستُبتَلَى في قبورِها فلَولا أن لا تَدافَنوا لدعَوتُ اللَّهَ أن يُسْمِعَكم عذابَ القَبرِ ، ثمَّ أقبلَ علَينا بوجهِهِ فقالَ : تعَوَّذوا مِن عذابِ النَّارِ تعوَّذوا مِن عذابِ القبرِ) مسلم: (2867). واتە مردووانی ئەم ئوممتە لەناو گۆڕەكانیاندا تاقی دەكرێنەوە وئەگەر لە ترسی ئەوە نەبێت خەڵكی لە ترساندا وازیان لە ناشتنی مردووەكانیان بهێنایە پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم دەفەرموێت دوعام دەكرد دەنگی سزای ئەوانتان ببیستایە، بەڵام پەنا بگرنە الله لە سزای دۆزەخ و سزای ناو گۆڕ. 

- (فَأُوحِيَ إلَيَّ: أنَّكُمْ تُفْتَنُونَ في قُبُورِكُمْ ) البخاري: (86). واتە پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم فەرموویەتی من بە وەحی لە لای الله ئاگادار كراومەتەوە كە ئێوە تووشی تاقی كردنەوەو ئیمتیحان دەبن لەناو گۆڕەكانتاندا. 

- لە فەرموودەیەكی صحیح ی درێژی تردا هاتووە لەلای أبوداود (4753)و النسائي (359) و فەرموودەناسی تریش دەیگێڕنەوە، كە بەڵگەی جێگیربوونی سزای ناو گۆڕی تێدایە. 

(وَأَنَّ هَذِهِ اَلْأُمَّةَ تُفتَنُ فِي قُبُورِهَا وَتُسْأَلُ عَنِ اَلْإِيمَانِ وَالْإِسْلَامِ، وَمَنْ رَبُّهُ ؟ وَمَنْ نَبِيُّهُ ؟ ) واتە ئەم ئوممەتە لە ناو گۆڕدا تاقیدكرێنەوە ودەربارەی ئیمانیان ، ئیسلام و پەروەردگاریان پرسیاریان لێ دەكرێت، ئەم لێپرسینەوەش هەموو مردوویەك دەگرێتەوە، خرابێتە ناو گۆڕ یان نەخرابێت، تەنانەت ئەگەر دڕندەكانیش خواردبێتیان، یان سوتێنرابێت وخۆڵەكەی كرابێت بەبادا، یان لەناو دەریادا خنكابێت، الله تعالی دەسەڵاتی هەیە ئەو سزا و خۆشییەی پێ بگەیەنێت. 

پێشەوا أحمد فەرموویەتی: (وَيَأْتِيه مُنْكَرٌ وَنَكِيرٌ، كَيْفَ شَاءَ اَللَّهُ وَكَيْفَ أَرَادَ، وَالْإِيمَانُ بِهِ وَالتَّصْدِيقُ بِهِ) مونكەرو نەكیر لە فەرموودەكەی البراء بن عازب الله لێی ڕازی بێت باس كراوە كە لە كتێبەكانی فەرموودەدا گێڕدراوەتەوە: أبوداو (4753) النسائي (2058) ابن ماجة (4269) أحمد لە المسند (287/4، 288، 295، 296، 297). الطیالسي (753). الآجري لە الشریعة (303-370). ابن ابي شیبة (3/ 380-382) عبدالرزاق (6737). 

لە فەرمووەكاندا هاتووە كە مردوو لەناو گۆڕدا دوو مەلائیكەت دەچنە سەری بەناوی مونكەر و نەكیر و پرسیاری لێ دەكەن: پەروەردگاری تۆ كێێە؟ پێغەمبەرت كێێە؟ دینت چییە؟ هەروەها ئەوەش هاتووە كە ئەگەر مردووەكە ئیماندار بێت گۆڕەكە بۆ فراوان دەكرێت، بۆ بێ باوەڕیش هێندە گۆڕەكەی لەسەر تەسك دەكرێتەوە تاكو پەراسووەكانی دەچن بەیەكدا، بەو شێوەش گۆڕ یان دەبێتە باخچەیك لە باخچەكانی بەهەشت، یان دەبێتە چاڵێك لە چاڵەكانی دۆزە. 

ماڵەكانی مرۆڤ سێ ماڵن: 

- ماڵی دونیا: كە ماڵی تاقیكردنەوەو كاركردنە بۆ دواڕۆژ. 

- ماڵی بەرزەخ: كە دەكەوێتە نێوان مردن و زیندوو بوونەوە كە جێگای سزای گۆڕ و خۆشییەكانێتی. 

بۆیە گۆڕ كۆتا مەنزڵگای مرۆڤەكان نییە ولەدوای ئەوە قۆناغی سەخت و دوورودرێژ چاوەڕوانی مردوو دەكات، یان ڕێگایەكە بەرەو بەهەشت و یان ڕێگایەكە بەرەو دۆزە. 

ماڵی دواڕۆژی دوای زیندووبوونەوە كە ئەوە ماڵی ڕاستەقینەو یەكجارەكییە