پێشەوا أحمد بن حنبل رحمه الله فەرموویەتی: (وَمَنْ لَمْ يَعْرِفْ تَفْسِيرَ اَلْحَدِيثِ وَيَبْلُغْهُ عَقْلَهُ فَقَدْ كُـفِيَ ذَلِكَ وَأُحْكِمَ لَهُ، فَعَلَيْهِ اَلْإِيمَانُ بِهِ وَالتَّسْلِيمُ لَهُ) هەندێ جار ڕوو دەدات باش وبە تەواوی لە واتای فەرموودەیەك تێنەگەیت - كە كەمێكی تر نموونەی بۆ دەهێنێتەوە - ئەوەش حیكمەتێكی بۆ تۆ تێدایە و وا باشترە بۆ دین ودونیات، الله تعالی فەرموویەتی: (لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا ۚ) البقرة:286. هەندێ واتا و حەقیقەت هەیە لە دەرەوەی تواناو تێگەیشتنی عەقڵی مرۆڤەكاندایە، چونكە عەقڵی مرۆڤ سنوورێكی هەیە ناتوانێت تێیپەڕێنێت.

مەبەست لە (تفسیر الحدیث) لە وتەی پێشەوا ئەحمەد حەقیقەتی مەسەلەكەیە، بۆ نموونە حەقیقەتی واتای (الاستواء) لە ئایەتی (الرَّحْمَٰنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوَىٰ)طه:5. كاتێك پرسیار لە پێشەوا مالك بن أنس دەكرێت رحمه الله دەڵێت: ( الاستواء معلوم والكيف مجهول ) واتە خودی كردارەكە زانراوە ودیارە، بەڵام حەقیقەتی كردارەكە و چۆنییەتەكەی نەزانراوە و تەنها الله خۆی دەیزانێت. ئینجا پێشەوا ئەحمەد نموونە دەهێنیتەوە ودەڵێت:

(مِثْلُ حَدِيثِ " اَلصَّادِقِ اَلْمَصْدُوقِ) : نموونەی ئەوانەش فەرموودەی الصادق المصدوق ە، كە مەبەست پێی فەرموودەكەی عبدالله بن مسعود ە الله لێی ڕازی بێت كە لە پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم دەیگێرێتەوە: (إن أحدكم يجمع خلقه في بطن أمه أربعين يومًا، ثم يكون علقةً مثل ذلك، ثم يكون مضغةً مثل ذلك، ثم يبعث الله ملكًا فينفخ فيه الروح فيؤمر بأربع كلمات، ويقال له: اكتب عمله، ورزقه، وأجله، وشقي أو سعيد، ثم ينفخ فيه الروح، فوالذي لا إله غيره إن الرجل منكم ليعمل بعمل أهل الجنة حتى ما يكون بينه وبين الجنة إلا ذراع، فيسبق عليه الكتاب فيعمل بعمل أهل النار فيدخلها، ويعمل حتى ما يكون بينه وبين النار إلا ذراع، فيسبق عليه الكتاب فيعمل بعمل أهل الجنة فيدخلها) البخاری: 4985.

لەبەر ئەوەش كە ناوەڕۆكی ئەم فەرموودەیە مەسەلەیەكی غەیبییە و مرۆڤ ناتوانێت وەكو مەسەلەیەكی دونیایی بەباشی لێ تێبگات، ئەو هاوەڵە بەڕێزە دەڵێت ڕاستگۆی باوەڕپێكراو فەرمووی، كە مەبەستی پێی پێغەمبەرە صلی الله علیه و سلم.

(وَمِثْلُ مَا كَانَ مِثْلَهُ فِي اَلْقَدَرِ، ) هەروەها ئەو فەرمودانەش كە پەیوەستن بەباسی قەدەر ، سەبارەت بەوەی الله خالقی هەموو بوونەوەر و كردارێك وحوكمێكە، بەوەش كە هیچ لەم گەردوونەدا بەبێ زانستی الله ڕوونادات وكەسیش لە دەرەوەی ویست وئیرادەی الله تعالی ناتوانێت نەسوود و نەزیانت پێ بگەیەنێت، پوختەی واتای قسەكەی ئەوەیە هەرچی دەربارەی قەدەر بێت پرسیار و مشت ومڕی لەسەر مەكە بەڵكو باوەڕی پێ بهێنە و وەریبگرە، وەكو لە فەرموودەی صحیح دا هاتووە: (واعلم أنَّ الأُمَّةَ لو اجتمعت على أن ينفعوكَ بشيءٍ ، لم ينفعوك إلا بشيءٍ قد كتبه اللهُ لك ، ولو اجتمعوا على أن يضروكَ بشيءٍ ، لم يضروكَ بشيءٍ إلا قد كتبه اللهُ عليكَ ، جَفَّتِ الأقلامُ ورُفِعَتِ الصُّحُفُ) أخرجه الترمذي (2516) واللفظ له، وأحمد (2669).

(معبد الجهني) یەكەم كەس بووە دەرگای قسەكردن ومشتومڕی لەسەر قەدەر كردووەتەوە و پێچەوانەی كیتاب وسوننەت قسەی لەسەری كردووە، وەكو لە صحیح مسلم دا هاتووە، كە ابن عمر لەو كەسە بەری بووە: (انَ أوَّلَ مَن قالَ في القَدَرِ بالبَصْرَةِ مَعْبَدٌ الجُهَنِيُّ، فانْطَلَقْتُ أنا وحُمَيْدُ بنُ عبدِ الرَّحْمَنِ الحِمْيَرِيُّ حاجَّيْنِ، أوْ مُعْتَمِرَيْنِ، فَقُلْنا: لو لَقِينا أحَدًا مَن أصْحابِ رَسولِ اللهِ صَلَّى اللَّهُ عليه وسلَّمَ، فَسَأَلْناهُ عَمَّا يقولُ هَؤُلاءِ في القَدَرِ، فَوُفِّقَ لنا عبدُ اللهِ بنُ عُمَرَ بنِ الخَطَّابِ داخِلًا المَسْجِدَ، فاكْتَنَفْتُهُ أنا وصاحِبِي أحَدُنا عن يَمِينِهِ، والآخَرُ عن شِمالِهِ، فَظَنَنْتُ أنَّ صاحِبِي سَيَكِلُ الكَلامَ إلَيَّ، فَقُلتُ: أبا عبدِ الرَّحْمَنِ إنَّه قدْ ظَهَرَ قِبَلَنا ناسٌ يَقْرَؤُونَ القُرْآنَ، ويَتَقَفَّرُونَ العِلْمَ، وذَكَرَ مِن شَأْنِهِمْ، وأنَّهُمْ يَزْعُمُونَ أنْ لا قَدَرَ، وأنَّ الأمْرَ أُنُفٌ، قالَ: فإذا لَقِيتَ أُولَئِكَ فأخْبِرْهُمْ أنِّي بَرِيءٌ منهمْ، وأنَّهُمْ بُرَآءُ مِنِّي، والذي يَحْلِفُ به عبدُ اللهِ بنُ عُمَرَ لو أنَّ لأَحَدِهِمْ مِثْلَ أُحُدٍ ذَهَبًا، فأنْفَقَهُ ما قَبِلَ اللَّهُ منه حتَّى يُؤْمِنَ بالقَدَرِ،...) مسلم: 8.

(وَمِثْلُ أَحَادِيثِ اَلرُّؤْيَةِ كُلِّهَا،) مەبەستی بینینی ئیماندارانە بۆ پەروەردگاریان لە ڕۆژی قیامەتدا، كە ئەو مەسەلە یەكێكە لە بنەماكانی عەقیدە لەلای ئەهلی سوننەت و جەماعەت كە ئیمانداران لە ڕۆژی قیامەتدا پەروەردگاریان دەبینن، بەڵگەی كیتاب و سوننەت لەسەر ئەوەیە:

الله تعالی فەرموویەتی: (وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ نَّاضِرَةٌ إِلَىٰ رَبِّهَا نَاظِرَةٌ)القیامة: 22-23. ئەم ئایەتە بەڵگەیە لەسەر ئەوەی ئیمانداران لە بەهەشتدا الله دەبینن.

هەروەها ئایەتی: (كلَّا إِنَّهُمْ عَن رَّبِّهِمْ يَوْمَئِذٍ لَّمَحْجُوبُونَ) المطففین:15. ئەم ئایەتەش وەكو زانا گەورەكانی وەكو شافیعی بەڕەحمەت بێت دەفەرموون بەڵگەیە لەسەر بینین، چونكە مادام ئەو بێباوەڕانە بینینیان لەسەر قەدەغە كراوە كەواتە ئیمانداران ڕێگەیان پێدراوە بیبینن.

هەروەها لە هەردوو صحیح ی بوخاری و موسلیمدا هاتووە كە ئیمانداران وەكو چۆن بە ڕوونی و بەجوانی لە دونیادا مانگ دەبینن، بەو شێوەش لە ڕۆژی قیامەتدا پەروەردگاریان دەبینن ( إنَّكُمْ سَتَرَوْنَ رَبَّكُمْ يَومَ القِيَامَةِ كما تَرَوْنَ هذا، لا تُضَامُونَ في رُؤْيَتِهِ) البخاري: 7436.

هەروەها بەڵگەی تریش زۆرە بۆ نموونە واتای وشەی زیادة لە فەرموودەی الله تعالی: ( لِّلَّذِينَ أَحْسَنُوا الْحُسْنَىٰ وَزِيَادَةٌ ۖ) یونس: 26. لە صحیح ی مسلم دا هاتووە كە مەعناكەی بینینی الله یە. صحیح مسلم: 181.

(وَإِنْ نَأَتْ عَنْ اَلْأَسْمَاعِ وَاسْتَوْحَشَ مِنْهَا اَلْمُسْتَمِعُ،) ئەوانەی كە بینینی پەروەردگاریان بەلاوە نامۆیە و ڕەتی دەكەنەوە تاقمە گومڕاكانن وەكو جەهمییەكان و موعتەزیلەكان، ئەوان باوەڕیان بەوە نییە كە بینینەكە بینینێكی ڕاستەقینە بێت، بەڵكو ئەو مەسەلە تەئویل دەكەن و دەڵێن مەبەست پێی زانستە نەك ئەو بینینەی بەچاو ببینرێت! دەڵێن: (ترون ربكم) مەعنای ئەوەیە زانیاریتان دەبێت دەربارەی پەروەردگارتان نەك بەچاوی سەر ئەو ببینن، ئەوەش تەفسیرێكی باتڵە و دوورخستنەوەیە لە واتای ئایەتەكانی قورئان و سوننەت كە بەڕاشكاوی بینینی الله جێگیر دەكەن.

ئەگەر مەبەست لەو بینینە - وەكو زانایان دەفەرموون - زانست بوایە ئەوە تایبەت نەدەبوو بە ئیماندارانەوە، بەڵكو بێ باوەڕانیش لەو زانستەدا دەربارەی الله بەشدار دەبوون.

لەم مەسەلەشدا - واتە لە مەسەلەی بینینی الله تعالی لەلایەن ئیماندارانەوە لە ڕۆژی قیامەتدا - ئەشاعیرە هەڵوێستیان ڕوون نییە و ڕاڕان، لە لایەكەوە هاوبۆچوون و تێگەیشتنن لەگەڵ ئەهلی سوننەتدا بەوەی بینینی الله جێگیر دەكەن و دەڵێن باوەڕمان پێیەتی. بەڵام لەولاشەوە هاوبۆچوونن لەگەڵ موعتەزیلەكان بەوەی كە نكۆڵی لە جیهەت و لایەن دەكەن بۆ الله ودەڵێن الله لە ڕۆژی قیامەتدا دەبینرێت بەڵام بەبێ ئەوەی شوێن و جیهەت و لایەنێكی هەبێت، لەمەشدا ئەهلی سوننەت بەرپەرچی ئەشاعیرەیان داوەتەوە بەوەی بینین دەبێت بۆ جیهەت و شوێنێك بێت نابێت لە یەك كاتدا بینین جێگیر بكەیت و باوەڕت پێی هەبێت هاوكات نكۆڵی لە شوێن و لایەن و جیهەتێك بكەیت كە بۆ بینینەكە ڕووی تێبكەیت.

لە كۆتایی ئەم بەشەدا پێشەوا ئەحمەد دەفەرموێت: (وَإِنَّمَا عَلَيْهِ اَلْإِيمَانُ بِهَا، وَأَنْ لَا يَرُدَّ مِنْهَا حَرْفًا وَاحِدًا وَغَيْرَهَا مِنْ اَلْأَحَادِيثِ اَلْمَأْثُورَاتِ عَنْ اَلثِّقَاتِ). واتە: پێویستە لەسەر ئەو كەسەی ئەهلی سوننەتە باوەڕی بەو ئایەت و فەرموودانە هەبێت دەربارەی قەدەر و بینینی پەروەردگار و پیت بە پیتی بسەلمێنێت و هەرچی فەرموودەو ئەسەری تر هەیە لەم بارەوە بەهەمان شێوە باوەڕی پێیان هەبێت ومەسەلەیەكی بڕاوەو جێگر بیت لەلای .