(استكراد )مەعنای چییە؟

دەستەواژەیەك هەیە لە هەندێ وڵاتی عەرەبی بەكاری دەهێنن وبە شێویەكی تایبەتیش لە میسر بەكار دێت، ئەویش ئەوەیە كاتێك كەسێك هەست بكات كەسێكی تر لە شتێكدا دەیخەڵەتێنێت، یان دەیەوێت كڵاوی لەسەر بكات، پێی دەڵێت: (أنت بتستكردني) واتە تۆ من بە گێل دەزانیت؟ وەكو دیارە مەعنای ڕاستەوخۆی وشەكە لە وشەی كوردەوە وەرگیراوە، تاكو ئێستاش لە فیلم ودراماكانیاندا یان لەناو كۆڕو كۆمەڵی خەڵكی ولە بازاڕ و شوێنە شەعبیەكاندا بەتایبەتی بە هەمان مەعنا بەكاردێت و تەعبیرێكی زۆر بەناو بانگە لە میسر و لە چەند دەوڵەتێكی تری عەرەبیش بەكار دەبرێت، بۆ نموونە دەوترێت:

- (هو أنت بتستكردني). واتە چیە ئەوە دەتەوێت حسابی كوردم بۆ بكەیت وفریوم بدەیت؟

- (أنت عايز تستكردني ليه ) واتە بۆچی دەتەوێت هەر بە زۆر بمكەیت بە كورد بۆ نموونە كاتێك مافێكی پێشیل دەكرێت ئەو قسە دەكات؟

سەیریش ئەوەیە كەسەكان لە وەڵامدا زۆر جار ئەلێن: (مانّي كردي) واتە: نەخێر من كورد نیم! يان دەڵێن: (أنا مش كردی) واتە نەخێر هەڵەیت و من كورد نیم و بەو شێوە نیم كە تۆ گومان دەبەیت!

هەندێ جاریش كە كەسێك دەیەوێت بە فێڵ وتەڵەكە شتێك لەكەسێكی تر بسێنێت ئەو كەسە لە وەڵامدا دەلێت: (لا تستكردني، أنا لست كُردياً!) واتە وا مەزانە من كوردم ناتوانیت فریوم بدەیت.

هەندێك لەوانەی بەدواداچوونیان بۆ ئەسڵی سەرهەڵدانی ئەم دەستەواژەیە كردووە لە میسر كە جێگای سەرهەڵدانی یەكەم جاری ئەم دەستەواژەیە دەڵێن:

لەسەرەتا مەبەست پێی مەدح و ستایش بووە، بۆ نموونە كەسێك بیویستایە تكا لەبەرانبەرەكەی بكات یان لێی بپاڕێتەوە بۆ ئەوەی زوڵمی لێ نەكات، یان ئازاری نەدات، یان ماڵی نەخوات، پێی دەوت أنت كردي واتە مرۆڤێكی باشی، مەردو بە غیرەتی و ستەمم لێ مەكە، بەڵام دەڵێن لەگەڵ ڕۆژگاردا وەسف كردنەكە بوو بەزەم كردن و كەم كردنەوە لە پێگەی كەسی كورد بە شێویەكی گشتی وتاكو ئێستاش وەكو وتم لە ناو خەڵكیدا لەو وڵاتانە بەكار دێت .

بەڵام بە قەناعەتی من ئەو كەسەی لە ئێستادا ئەم دەستەواژەیە بەكار دەهێنێت، لە میسر و لوبنان و سوریا وهەندێك پێیان وایە لە باشوری عێراقیش بەكار دێت، كەسیان لەو ساتەی ئەو وشە بەدەمیاندا دێت نە كوردیان ئەسڵەن لەبیرە و نە مەبەستیشیان كەم كردنەوەیە لە هیچ كەسێك، بەڵكو هەندێكیان یان زۆرێك لەوانەی دەستەواژەكە بەكاردەهێنن، لەوانەیە هەر نەزانن میللەتێك هەیە بەناوی كورد ، یان زانیارییەكی سەرەتایی زۆر كرچ وكاڵ و نوقسانیان لەوانەیە لەسەر كورد هەبێت.

لە هەمووی سەیرتر ئەوەیە لە كاتێكدا جێگای سەرهەڵدان و تەشەنە كردنی ئەم وشەیە یەكەم جار لە میسردا بووە ولەوێوە گەیشتووەتە وڵاتانی تر، میللەتی میسر سەردەمانێك صلاح الدین الأیوبي و دەوڵەتی ئەییوبی حوكمی كردوون و تاكو ئێستاش شانازی بە صلاح الدین دەكەن وناوی صلاح ناوێكی زۆر بڵاوە لە ناو میسرییەكاندا، بەڵام قەناعەم وایە ئەوان بە ئێستاشەوە صلاح الدین تەنها و تەنها وەكو سەركردەیەكی و سومبولێك و كەسایەتییەكی موسوڵمانی گەورە لە مێژوودا دەیناسن وشانازی پێوە دەكەم نەك وەكو سەركردەیەكی كورد، ئەگینا هیچ نەبێت لەبەر خاتری ئەویش بوایە دەستبەرداری ئەو دەستەواژەیە دەبوون.

پرسیارەكەش ئەوەیە: بۆچی لە سەرەتا ئەو دەستەواژەیە سەریهەڵدا ؟ ئەگەر یەكەم جاریش بە واتایەكی باش بەكارهاتووە بۆچی دواجار تەعبیرەكە لە زەم و سووكایەتی بە كورد سەری دەركرد، ئەی بۆچی تاكو ئێستاش بەكارهێنانی بەردەوامە؟ ئایا دەگونجێت ئەوان لەسەردەمێكدا كوردیان ناسیبێت و هەر بەمەبەست وشەی (استكراد) یان بەكارهێنابێت چونكە كوردەكانی ئەوێ بەو شێوە بووبێتن؟ چونكە لە ڕابردوودا ئەگەر بە ڕێژەیەكی كەمیش بێت كورد لەو وڵاتە ژیاون ونەوەیەك لە میسرییەكان بەركەوتنیان لەگەڵ كورد هەبووە

إحسان برهان الدین

9 ذو القعدة 1446

2025-5-7

ـــــــــــــــــــــــــــــــ

خاڵە هاوبەش وجیاوازەكانی نێوان عارەق و جگەرە

دوو حەرامكاوی پیس و زیانبەخش و ئالودەكەر، خاڵی هاوبەش و لەیەكچووی زۆر كۆیان دەكاتەوە و لە هەندێ شتی تریشدا لە یەكتر جیادەبنەوە، بەم شێوەی خوارەوە وبە كورتی:

1- عارەق وجگەرە هەردوكیان حەرامن وئایەت و فەرموودەكان بە ڕاستەوخۆ و بە ناڕاسنەوخۆ لەسەر حەرامبوونیان كۆكن.

2- هەردوكیان بۆ تەندروستی و دارایی وسومعەت وناشیرین كردنی مرۆڤ زیانبەخشن.

3- زیانیان لەكەسی عارەقخۆر و جگەرەكێش بۆ دەوروبەر تێدەپەڕێت، بۆنە بێزراوەكەیان و زیانە تەندرووستی ومەعنەوەییەكانیان خێزان وكەسە نزیكەكانی بەكارهێنەرانی ئەو دوو شتە پیسە دەگرێتەوە، بۆ نموونە كاتێك بە ژنێك دەوترێت ئەوە مێردەكەی عارەقخۆەر یان بە كوڕوكچیان دەوترێت ئەوانەباوكیان عارەقخۆرە زیانی مەعنەەوییان بەر دەكەوێت.

4- عارەق و جگەرەش سیفەتی ئیدمان و ئالودەبوونیان تێدایە وئەوەی فێریان ببێت بە ئاسان ناتوانێت تەركیان بكات.

5- عارەق و جگەرەش پێویستیان بە بودجەیەكی مانگانە هەیە ولەبەر ئەوەی خەرجییەكی بەردەوامە تێچووەكەی كەڵەكە دەبێت و كاریگەری خراپی لەسەر لاواز بوونی باری دارایی سەرجەم خیزان وكەسە نزیكەكانی بەكارهێنەرانی ئەو دوو مادە زیانبەخشە هەیە.

6- عارەق خواردنەوە و جگەرەكێشان هەردوكیان بە ڕێژەی جیاواز دەبنە هۆكاری لە دەستدانی ڕێز و لەكەدار كردنی پێگەی كۆمەلایەتیان و وەكو كەسایەتی نەخوازراو وێنا دەكرێن.

7- هەردوو ئەو دوو مادە حەرام وخراپە بۆیان هەیە ببنە هۆكاری تێكچوونی پەیوەندییە خێزانی بەكارهێنەرانیان و جیابوونەوەو كێشەی خێزانی لێ دەكەوێتەوە.

8- عارەق خواردن و جگەرە كێشانیش دەبنە هۆی نەخۆشییەكانی دڵ وسیەكان وشێرپەنجەی جگەر وقوڕگ وكۆئەندامی هەناسە و لە هەردوو حاڵەتیشدا چارەسەی ئەو نەخۆشیانە پێویستی بە چارەسەری تایبەت و خەرجی زۆر هەیە.

خاڵە جیاوزەكانی نێوان عارەق خواردنەوە و جگەرە كێشان:

1- عارەق - بێگومان مادە هۆشبەرەكانیش - بە كیتاب و سونەت و بە ئیجماع وبە عەقڵ و بەڵگەی ڕاستەوخۆی ڕوون وئاشكرا حەرام كراوە، بەڵام جگەرە بە بەڵگەی گشتی قورئان و سوننەت حەرام كراوە و زانستی پزیشكی و زانستی هاوچەرخیش هەموو گومانێكی لە حەرام بوونی لابردووە، چونكە (خبث) و پیسی و زیانەكانی بەبەڵگە و بە واقیع سەلماوە.

2- عارەق خۆر لە عنەتی لێ كراوە و بێجگە لە بخۆرەكەی چەندین كەسی تریشی لەگەڵدا بە هۆی ئەوەوە بەلەعنەت كراوە، بەڵام جگەرە لەعنەتی لەسەر نەهاتووە، ئەگەرچی حەرامییەكەی هاوشێوەی عارەق لە خۆی دەردەچێت بۆ ئەوانەش كە بازرگانی پێوە دەكەن و بۆ پێشكەشی خەڵكی دەكەن و هانی خەڵكی بۆ بەكارهێنانی دەدەن.

3- عارەق خواردن سزای حەددی شەرعی لەسەرە و لەسەر ڕای جومهوری زانایان عارەقخۆر هەشتا جەڵدەی وەكو حەددی شەرعی لێ دەدرێت، بەڵام كەسی جگەرەكێش سنورێكی پەروەردگاری بەزاندووە وحەرامێكی ئەنجام داوە كە حەددێكی دیاری كراوی لەسەر نییە ، حەرامێكی شەرعی ئەنجامداوە كە هەڕەشە و سزای قیامەتی لەسەرە.

6- زیانەكانی عارەق خواردن خێراتر تووشی خاوەنەكەی دەبێت لەسەر توانای عەقڵ وهۆشی بەكارهێنەرەكەی ڕوونتر دەردەكەوێت، بەڵام زیانەكانی جگەرەكێشان كەڵەكە دەبێت وبۆ خاوەنەكەی پاشەكەوت دەكرێت و كاریگەریەكانی درەنگتر دەردەكەون.

7- عارەقخواردنەوە دەبێتە مایەی توندوتیژی وڕەفتاری دوژمنایەتی و خەمۆكی و خۆ كۆنترۆڵ نەكردنی لێ دەكەوێتەوە، بەتایبەتی ئەگەر زێدەڕەوی لە خواردنەوەیدا بكرێت، بەڵام جگەرە ئەگەرچی ئەویش لەوانەیە كاریگەری دڵەڕاوكێ وخەمۆكی لەسەر كەسەكە درووست بكات، بەڵام جگەرەكێش هاوشێوەی عارەق خۆر سەرخۆش نابێت وكۆنترۆڵی خۆی لەدەست نادات.

8- زیانەكانی عارەق خواردنەوە لە ڕووی كۆمەلایەتییەوە بۆی هەیە سەر لە ئابڕووچوون و تاوان و ڕووداوی نەخوازراوە سەردەربكات و پەیوەندییەكانی عارەق خۆر لەگەڵ خێزانی خۆی و دەوروبەریدا تێك بچێت، بەڵام زیانەكانی جگەرە كێشان بەراورد بەوە كەمترە و بەپلەی یەكەم زیانەكانی بۆ خۆی و هاوسەر ونداڵەكانییەتی، چونكە دوكەڵەكەی بێزاریان دەكات و مادە ژەهراوی یەكانیش كە دەبێتە هۆی ێرپەنجە بەوانیش دەگات وناچار ئەوانیش هەڵیدەمژن.

9- ئالودەبوون و ئیدمانی عارەق زۆر توند و بەهێز وترسناكە، دەبێتە هۆی دەست وجەستە لەرزین و چەندین نەخۆشی دەروونی و أعصاب درووست دەكات، بەڵام ئالودە بوون و ئیدمانی جگەرەكێشان لە كورت مەودادا لە زیانەكانی عارق كەمترە و لە دوورمەودادا وەكو زیانەكانی ئەوە.

10- تێچووی عارەق خواردن زۆرە وگرانە و تەرخانكردنی بودجەی تایبەتی دەوێت، بەڵام جگەرەكێشان لە مەودای دووردا تێچووكەی بەرزە، چونكە بە شێوەیەكی ڕۆژانە دەكڕدرێت و دواجار خەرجییەكی كەڵەكە بووی پڕوكێنەر لەسەر خاوەنەكەی وخێزانەكەشی درووست دەكات.

11- عارەق خوارد زۆربەی جار تەنها خۆی نییە كۆمەڵێك تاوانی تریش دەبێتە هاوڕێی، بەتایبەتی تاوانی ئەخلاقی ودەستدرێژی سێكسی وقومار و بەڵكو هەندێ جار كوشتن و ڕووداو وتاوانی جۆراوجۆری لی دەكەوێتەوە، بەڵام جگەرە زیانەكانی وەكو وتمان ڕاستەوخۆ بۆ سی وجگە و هەناسە وتەندروستی خاوەنەكەیەتی و بە پلەی دووەمیش خێزان و دەوروبەرەكەی كە ئەوانیش بە شێوەیەكی ئوتۆماتیكی بێ ئەوەی جگەرەكێش بن هەموو زیانەكانی جگەرەكێشایان بەركەوتووە.

إحسان برهان الدین

6 ذو القعدة 1446

2025-5-4 سلێمانی

دوای قەرەبالغی مەكەوە!

دوای قەرەباڵغی مەكەوە ومتمانە بە زۆرینە مەكە، ئەگینا باجی هەڵەكەت دەبێت لەدین ولە دونیات بیدەیت. زۆرینە عادەتەن لەحەق لایانداوە. بیرۆكەی ئەوەی كە زۆرینە لەسەر حەقن لە بنچینەدا بیرۆكەكەو داوێكی شەیتانە و خەڵكی جاهیل و ناحاڵی بەدین خێرا پێوەی دەبن، هەر بۆیەیش دەبینی لە قورئاندا زۆرینە لە زۆربەی حاڵەتەكاندا زەمكراوە وبە لادان و گومڕایی و نەپێكانی حەق و وەسفی خراپ وەسف كراون.

هەركەی توانیت لە ڕێگەی عیلمی شەرعیی و عەقیدە وتەوحیدی پاكەەوە بەرچاو ڕوون بیت وكاریان پێ بكەیت، وەكو ئەوەیە لە تاریكستانی جەهل و نەفامیدا دوو چاوی ساغت هەبێت و ڕوناكییەكی پرشنگدارت بەدەستەوە بێت و لە جیاتی ئەوەی هاوشێوەی زۆرینە دەستت ڕابكێشن و نەزانیت بۆ كوێت دەبەن وپاشكۆیەك وبەڕیوەبەراوێكی ڕۆبۆت ئاسا بیت، ..

لە جیاتی ئەوە خۆت ڕێگای ڕاست دەگریتەبەر و لە هەموو مەترسییەكانی ڕێگا ئاگادار دەبیت ...خۆ ئەگەر زۆرینەش هەر هەمووی گومڕایی هەڵبژارد تۆ پاڵپشت بەو حەق و بەڵگانەی كە پێتە بە تەنها خۆیشت بیت بە ئەوپەڕی متمانەبوون بەڕێبازەكەی خۆت بەرەو ئامانجی راست ودرووست دەڕۆیت وئەم پێنج ودوو ڕۆژەی دونیا بە سەربەرزی بەسەر دەبەیت!

ئەگەر هەمووانیش ساردت بكەنەوە، یان پێت پێبكەنن، یان ئاستەنگت بۆ درووست بكەن، یان ناوو ناتۆرەی ناشیرینت لێ بنێن، تۆ لێیان بێ باك وبێ منەتی، یەقینت هەیە ئەوان شایانی بەزەیی و دوعای خێرن، ئەگەر ئەهلی هیدایەت وشایانی بن، ئەگەرنا هەواڵەی پەروەردگاریان بكە و هەر ئەویش چاكترین دادگەر وتۆڵەسێن و چاودێرە و بە دادگەری خۆی وبە شاییستەترین شێوە پاداشتی غەریبەكان و زۆرینە گومڕا و دارو دەستە و جاهیل وداماوەكانیش دەداتەوە.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

بۆچی موسوڵمانان بەدەم فەتواكەی یەكێتی جیهانی زانایانەوە نەچوون؟

لەسەردەمانی كۆندا یەك زانا كە فەتوایەكی دەردەكرد بەمەرجێك زانایەكی پەرێز پاك و عەقیدە ڕاست و بەرجەستەكەر بوایە بۆ ئەوەی كە دەیلێت، هەموو موسوڵمانان بەدەنگییەوە دەچوون و گوێڕایەڵی دەبوون و فەتوای ئەو تەنها زانایایە گۆڕانكاری گەورەی لەناو كۆمەڵگادا درووست دەكرد!.

ئەی كەواتە بۆچی لە ئێستادا دەستەیەكی جیهانی لە زانایان فەتوایەك دەربارەی كێشەیەكی حەق ورەوا دەردەكەن و فەتواكەیان كاریگەرییەكی بەرچاوی نییە.

بۆچی فەتواكەی یەکێتی جیهانی زانایانی موسڵمان سەبارەت بە ڕاگەیاندنی جیهاد لە غەززە دەنگدانەوەیەكی گەورەی بەدوای خۆیدا نەهێنا و تەنانەت بە (أضعف الإیمان) یش بێت نە لەلای ئیسلامییەكان و نە ئەوانەش لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا شەوڕۆژ پشتگیری غەززە دەكەن وەڵامدانەوە و دەنگدانەوە وكار لەسەر كردنیان بۆ ئەو فەتوا پێیەوە نەبینرا؟

- ئایا دەگونجێت لەبەر ئەوە بووبێت فەتواكە ئەسڵەن كاردانەوەیەكی عاتیفی بێت و ناواقیعی بێت وقابیلی جێبەجێكردن نەبێت و ڕەچاوی توانا و لاوازی موسوڵمانانی تێدا نەكرابێت بۆیە حاڵ بەوە گەیشت ئەوانەش كە دەبوو بەگەرموگوڕی پێشوازییان لەو فەتوا بكردایە ئەوانیش بە ساردوسڕی چوون بەدەم بەفەتواكەوە وبەعەمەلی خۆیان بەخاوەنی نەكرد؟

- یان هۆكارەكەی ئەوەیە ئومەتی ئیسلام لە ئێستادا تووشی داڕوخانی دەروونی وبەزین و هەست كردن بەكەمی ولاوازی وشانازی نەكردن بەدینەكەیان بوونە و گیانی بەرگریكرنیان بەتەواوی لە دەست داوە و بەغیرەتی ناویان ئەوانەن كە دوعایەك بۆ ئەهلی غەززە دەكەن یان بەلای زۆرەوە پارەیەكی كەمیان بۆ دەنیرن؟

- یان نەخێر موسوڵمانان كێشەی غیرەت و ئازاییان نییە وهێشتا ئوممەت پڕە لە خەڵكی بەغیرەت وخۆ نەویست و ئیسلام ویست و ئامادە لە پێناو دین و براوخوشكەكانیاندا گیان وماڵیان بكەن بە قوربانی، بەڵام واقیعێكی تاڵ هەیە ئەویش ئەوەیە دوژمنەكەیان زۆر لە خۆیان بەهێزترە و كارەساتەكە بەوەشەوە نەوەستاوە زۆربەی وڵاتانی جیهانیش پشتی ئەو دوژمنە دڕندەیەیان گرتووە و بۆیە جیهاد و ڕووبەڕووبوونەوە بەو مەعنا وشێوازە هیچ سوودێكی نابێت؟

- یان لەبەر ئەوەیە سروشتی ئەم جەنگە بۆ خۆی جیاوازە وشەڕەكە شەڕی دەستەو یەخە وشەڕی گۆڕەپان نییە و كێشەی فەلەستینییەكان كەمی جەنگاوەر و شەڕكەر نییە تاكو موسوڵمانان فریای براوخوشكەكانیان لە غەززە بكەون، بەڵكو كێشەی فەلەستینییەكان لە شتی تردا خۆی دەبینێتەوە و مەسەلەكە كەمی چەكدار و چەك و توانای مرۆیی نییە تاكو موسوڵمانان بچن بەهانایانەوە؟

- یان هۆكارەكەی ئەوەیە ئیسلامییەكان و موسوڵمانانیش بەگشتی جگە لە دوعا وخەمخواردن و بە پۆستی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان و ڕاگەیاندنەكان و قسەی نەزەری زیاتر توانای هیچی تریان نییە ومەسەلەی شەڕ كردن وچوونە ناو جەنگ ومردن لە پێناو ئەو كێشەیە ئەسڵەن هەر بیریشیان لێ نەكردووەتەوە وكار بەوە بگات پاشەكشە ئەكەن وئەڵێن ئێمە مەبەستمان تەنها پشتگیری مەعنەوی ودوعایە ومەسەلەی جیهاد ولێكەوتەكانی بە مەعنا ترسناكەكەی كە جەنگ وخوێن و برینداربوون و زیانی جۆراوجۆر دەگرێتەوە ئەوەیان هەر زوو لە حیساباتی خۆمان دەرمانكردووە؟

- یان نەخێر هۆكارەكە لە خودی لایەنی فەتوا دەركەرەكە و سەرۆكەكەیانە ! چونكە ئەوان بە دیاری كراوی لە مەسەلەی جیهاددا پێناسەیان بۆ جیهاد پێناسەیەكی لەوانەیە تایبەت بێت و لە ڕابردوودا پشتگیری هەندێك میللەتی ستەملێكراویان كردبێت و پشتگیری هەندێ میللەتی ستەملیكراوی حاڵەتی هاوشێوەی تریان نەكردبێت، بۆیە فەتواكەیان ئیعتیباری زۆری نەبوو! یان لەبەر ئەوەیە ئەو زانایانە خۆیشیان نەبوونەتە پێشەنگێك و فەتواكەی خۆیان بە كردەیی بەرجەستە بكەن و یەك دوو كەسیان لێ شەهید بێت بۆ ئەوەی موسوڵمانان چاویان لێ بكەن؟

بە كورتی: ئایا كێشەكە لە موسوڵمانانە غیرەتیان نەماوە، یان لە جۆری جەنگەیە كە جەنگێكی جیاوازە و فەتواكەی لەسەر جێبەجێ نابێت، یان كێشەكە لە خودی ئەوانەیە كە فەتواكەیان دەركردووە وقسەیان ئیعتیباری نییە؟

قاعیدەی ( الحُكمُ یَدورُ معَ عِلّته) وەك بەهانەیەك بۆ حەڵاڵ كردنی حەرام!

زانستی (أصول الفقه) زانستێكی گرنگ و بەسوودە ئەگەر بۆ سەرلەبەری باس و بابەتەكانی كیتاب و سوننەت و بەڵگەی شەرعی موعتەبەر ببێتە بنچینە و پاڵشت و پێوەری، بەڵام بەداخەوە لەم سەردەمەدا زۆرێك لە گومڕاكان و ئەوانەی نیازیان بەرانبەر دینی ئیسلام خراپە و قۆڵیان بۆ شێواندان و تێكدانی ئیسلام وحەڵاڵ كردنی حەرامەكان هەڵماڵیوە، زۆر جار لە بنەمایەكی ئەم زانستەوە و لە ژێر پەردەی قاعیدەیەك لە قاعیدەكانی (أصول الفقه)دا لادان و ئینحرافەكانیان ئەنجام ئەدەن وخۆڵ لە چاوی موسوڵمانان دەكەن، ئەمەش كە باسی دەكەم مەبەستم پێی زۆربەی وڵاتانە نەك تەنها كوردستانی خۆمان، بۆ نموونە:

قاعیدەی ( الحُكمُ یَدورُ معَ عِلّته) واتە: حوكمی شەرع پەیوەستە بە هۆكار و پاڵنەرەكەیەوە، ئەگەرچی هەندێ جار ئەم بنەمایە ڕاستە و درووستە و بەڵگەی سوننەتی لەسەرە وكاری پی دەكرێت، بەڵام بە ڕەها كارپێكردنی و بە ئارەزوو تەفسیر كردنی كارەساتی لێ دەكەوێتەوە و دەبێت بە دەرچەیەك بۆ گومڕا ولادەرەكان لێیەوە بێنە ژوورەوە وبەناوی فەتوای هاوچەرخ وچاكسازی ئایینی ولەبەرچاوگرتنی گۆرانكاریەكانی سەردەم و دووبارە خوێندنەوەی دەقەكان، ئیفسادی خۆیان لە فەتواداندا بكەن وحەرامەكان بەو بەهانەوە حەڵاڵ بكەن.

بەداخەوە ئەمڕۆ زۆر جار و لە زۆربەی وڵاتانی موسوڵماناندا كەسانێك دەكرێن بە موفتی و ئەندامی دەستەی فەتوا كە لاڕێبوونی مەنهەجی و ناتەواوی بیروباوەڕو پاشكۆبوون بۆ دەسەڵات وفەتوادان بە پێی فەرمان و ئارەزووی ئەوان و شلكردنەوەی دین وفەتوادان لەسەر بنەمای ڕازی كردنی خەڵكی و هەڵبژاردنی ڕوخسەت و كاركردن بە هەڵەی ناو مەزهەبە فیقهییەكان وتەنانەت ئینتیمای ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ بۆ لایەنێكی عەلمانی و نیمچە عەلمانی، دەبێت بەشێك بێت لە سیفەت و مەرجەكانی ئەوانەی بەو كارە هەڵدەستن.

لە ڕاستیدا قاعیدەی (الحكم یدور مع علته) هەندێ جار ڕێك وەكو خۆی جێبەجێ دەكرێت، هەموو موسوڵمانێكی فیترەت پاك و عەقیدە ڕاست لەوە تێدەگات و دەزانێت ئەوە حەقە، بۆ نموونە: لە مەسەلەی (تیمّم)دا، عیللە و هۆكارەكەی نەبوونی ئاوە، ئاو نەبوو یان لە حوكمی نەبووندا بوو، حوكمی تەیەمموم جێبەجێ دەكرێت، بەڵام كەی ئاو بەردەست بوو حوكمەكە نامێنێت و(تیمم) درووست نییە ئیتر، بۆ ئەم حاڵەتە و هاوشێوەكانی دەوترێت: (الحكم یدور مع علته).

بەڵام هەرگیز بنەمای (الحكم یدور مع علته) قاعیدەیەكی ئوسوڵی ڕەها نییە و وەكو زانایان دەڵێن (مطّرد) نییە لە هەموو كاتێكدا جێبەجێ ببێت و ئیشی پێ بكرێت، لەبەر ئەوەی خودی رسول الله صلی الله علیه و سلم بە ڕەهایی بە پێی ئەم بنەمایە كاری نەكردووە و هەندێ جار موخالەفەی كردووە.

دەیان نموونەی سوننەت لەسەر ئەم حەقیقەتە هەیە، وەكو ئەوەی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم لە كاتی عومرەكەیدا لەبەر (علة) وهۆكاری ئەوەی هێزو توانای موسوڵمانان بە موشریكەكان نیشان بدات، لە سێ جاری یەكەمی تەواف و هەروەها لەو جێگەی كە تاكو ئێستاش سوننەتە موسوڵمان لە كاتی سەعی كردن لە ڕێكردندا پەلە بكات، پەلەی دەكرد و بە خێرایی ڕێی دەكرد، بەڵام سەرەڕای نەمانی ئەو عیللەیە و لاچوونی هۆكارەكەی كە ئەسڵەن موشریكان وجودیان لە مەككەدا نەما، لەگەڵ ئەوەشدا حوكمەكە ئەو كاتە و تاكو ئێستاش هەر مایەوە.

زانایان فەرموویانە قاعیدەی (الحكم یدور مع علته) بە دوو مەرج كاری پێ دەكرێت:

1- (علة) وهۆكاری حوكمەكە بە یەقین وابێت و گومان نەبێت.

2- بەڵگەی تر بە پێچەوانەی ئەو عیللەت و حاڵەتەوە نەهاتبێت.

ئێستا بۆ نمونە موفتی ومەلا هەیە لەلای خۆمان، پرسیاری لێ دەكرێت: ئایا سەفەری كچ و ئافرەت بۆ دەرەوەی وڵات و بەبێ مەحرەم بۆ خوێندن درووستە؟ بەبی وەسان و تەنانەت شیكردنەوەی شەرعیش، بە ئەوپەڕی جورئەت و زۆر بە ئاسایی دەڵێت: ئەوە جاران بوو كە سەفەری ئافرەت بەبێ مەحرەم حەرام بوو، بەڵام ئێستا دنیا گۆراوە و ئەمانە و لە جیاتی وشتر و هۆكارەكانی جاران كە ماوەیەكی زۆری پێ دەچوو بۆ گەیشتن بە جێگای مەبەست، لە ئێستادا بە هۆی فرۆكە و هۆكارە سەردەمییەكانەوە كەسەكە زوو دەگات و جگە لەوە هۆكاری پەیوەندیش هەیە و ئینجا ئەم قاعیدەشی بۆ دەكات بەبەڵگە!

ئەگەر تەفسیری ئەو قاعیدە بەو شێوە كوردییە نامۆیە بێت، دەتوانرێت ڕۆژانە چەندین حەڕام لە دینی ئیسلامدا حەڵاڵ بكرێت و بوترێت عیللەكەی نەماوە كەواتە حوكمەكەشی نەماوە..ولا حول ولا قوة إلا بالله.

إحسان برهان الدین

3 ذو القعدة 1446

2025-5-1

لیژنەكانی فەتوا زۆرجار پاشكۆی دەسەڵاتن

ئەوە حەقیقەتێكە و مشت و مڕ هەڵناگرێت: هیچ لایەن و دەستەیەكی زانستی و لیژنەیەكی فەتوای سەر بە هەر دەسەڵاتێك لەوانەی ئەمڕۆ لە جیهانی ئیسلامیدا حوكم دەكەن مەحاڵە بتوانن سەربەخۆ بن و ئیسلامی قورئان و سونەت پێشكەشی خەڵكی بكەن، بەڵكو ئەركی سەرشانیانە و لە بنچینەوە لە بەر ئەو ئامانجە هەڵبژێردراون و خراونەتە ئەو جێگەیە بۆ ئەوەی بە فەتواكانیان  پارێزەری بەرژەوەندییەكانی دەسەڵات بن و بەناو دینەوە لادان و هەڵەو ستەمەكانی ئەو دەسەڵاتە پەردەپۆش بكەن و شەرعێنەری بڕیارە ناكۆكەكانیان بن لە گەڵ شەریعەتی ئیسلامدا.

 هەروەها ئەركێكی تریان ئەوەیە خەڵكی  بخەنە ژێر ڕكێفی دەسەڵاتەكان و جوانكاری بۆ ڕوخساری ناشیرینی حوكمڕانەكان وئاغاكانیان بكەن، بۆ ڕاپەڕاندنی ئەو ئەركانەش پێویستی زۆریان بە شێواندنی دەقەكان و زۆر لێكردن و تێكدان وگۆڕینی واتای  ئایەت و فەرموودەكان دەبێت لەگەڵ گوێنەدان بە ڕەخنە و تانەو تەشەر و  تێپەڕاندنی پەرژینی شەرم و سوور بوون لەسەر هەندێ هەڵە كە هەندێ جار نەخوێندەوار و مناڵیش دەزانن هەڵەیە.

بە داخەوە ئەگەر چی جیاوازییان هەیە و بە یەك پلە خزمەتكاری بەرژەوەندی حكومەتەكانی خۆیان نین و تەنانەت هەندێ جار گومان دەكەیت عولەمای سوڵتان بن! بەڵام دوا جار - بە بڕواو شارەزایی خۆم - هیچ لیژنەیەكی فەتوا و دەستەیەكی زانستی فەرمی كە بەناو دەوڵەت و قەوارەیەكی سیاسی دەسەڵاتێكەوە فەتوا بدەن و قسە بەناو دینەوە بكەن لەوكارەساتانەی ئاماژەمان پێكرد بەدەر نین و دەرباز بوونیان بەتەواوی لەو دەستەمۆبوونە مەحاڵە.

ئەگەر لە چڵەپۆپە و ناودارترین ئەو دەستانەوە دەست پێ بكەین وەكو ئەزهەر و لیژنەی فەتوا و گەورە زانایانی سعودیە تاكو دەگاتە كام دەوڵەت و دەسەڵاتی بچووك لە جیهانی ئیسلامیدا، ناتوانن لە ڕووی هیچ داوایەكی ناشەرعی ئەو دەسەڵاتە بوەستن كە ئەوانی داناوە و ئەركی سەرشانیانە فەتوای فەوری بە دڵی ئەوان دەربكەن و بەڕۆژی ڕوناك سەرپێچی حوكمەكانی قورئان و سوننەت بكەن، لە مێژووی هاوچەرخدا هەرگیز نەمابیستووە - و ناشیبیسین -ڕۆژێك ڕووبەڕووی یەكێك لە حوكم و بڕیارە ناشەرعییە زۆرەكانی دەسەڵاتەكانیان ببنەوە وبڵێن ئەوە ناشەرعییە!دوو ڕێگایە سییەمی نییە: یان بۆیانی دەشەرعێنن یان لێی بێ دەنگ دەبن ! 

بەداخەوە لیژنەكانی  فەتوا لە هەموو شوێنێكدا، هەمیشە وەكو سەربازێكی گوێڕایەڵ - بەتایبەتی لە كاتی نا ئاسایی و قەیران و كێشە گەورەكاندا - دەبێت لە ئەو پەڕی ئامادە باشیدا بن و فریای دەسەڵات بكەون و بیسلمێنن كە بەناو دینەوە كوڕی ڕۆژی تەنگانەی دەسەڵاتەكانیانن وچ جۆرە فەتوایەكیان لێ داوا بكرێت گوێڕایەڵن و لە ئامادەباشیدان.

خۆ  ئەگەر ڕۆژێكیش كەسێك لەوانە ڕوو بەڕووی ئیرادەی ناشەرعی دەسەڵاتەكەی وەستابێتەوە وحوكمەكانی ئیسلامی سەرخستبێتە سەر حوكمی سەرگەورەكان و ئەوانەی ئەو دەستە و لێژنانە دادەمەزرێنن، ، ئەوە بە خراپترین چارەنووس گەیشتووە، یان بەلای كەمەوە دەركراوە و كەسێكی لەو گونجاوتریان لەجێگەكەی داناوە، هاوكات مێژوو هەڵوێستی كەسانێكیشی بە ئەو پەڕی سەربەرزی و پرشنگداری پاراستووە كە دینی خۆیان بەرانبەر پارەو پلەو پایەی دونیا نەفرۆشتووە، بەڵام ئەوانە بەداخەوە دەگمەنن و دواجاریش لەو دەستانەدا هەر زوو دەركراون ودوور خراونەتەوە.

لە كۆتاییشدا پێویستە بڵێم: ئەوەی كە لەسەرەوە ئاماژەی پێدرا بە گشتی زیاتر تایبەتە بە بابەتە سیاسییەكان وئەو پرسانەی بە شێوەیەك لە شێوەكان پەیوەندی بەبەرژەوەندی دەسەڵاتەوە هەیە ولەبەردەم نیللەتدا پێویستە بشەرعێنرێت، لە ڕاستیدا دەسەڵاتیش هەر لەو بوارەدا پێویستی بەوان هەیە، ئەگینا لە بوارە فیقهی و شەرعییە ئاساییەكاندا زۆر جار قسەی زانستی بەجێ دەكەن و دەكرێت قسەیان كە موافیقی بەڵگەی شەرعی بوو بە نەزەری ئیعتیبار وەربگیردرێت، ئەگەرچی ئەو كەسەی لە بواری عەقیدەدا تێبكەوێت باشترە لە هیچ بوارێكی تردا هیچی لێ وەرنەگیرێت!

 هەروەها پێویستە بوترێت: ئەمەی كە باسم كرد تێگەیشتنی خۆمە بۆ پرسەكە و  زیاتر و بەپلەی یەكەم پەیوەستە بە سەرۆكی  ئەو دەستانە و چەند كەسانێكی دیار و ناودار نەك هەموو مامۆستا و زانایەك لەو جۆرە دەستەو لیژنانەدا ئەندام بن، حەق و ئینساف ئەوەیە بوترێت هەندێ جار خەڵكی زانا وبەتواناشیان تێدایە بەڵام هەڵوێستەكە بەدەر نابێت لەوەی كەسی دڵسۆزی دین بۆ ئەو كەسانە حەسرەت هەڵدەكێشێت وبەزمانی حاڵ دەڵێت: خۆزگە خۆتان بەو شوێنە گوماناوییانەوە نەلەوتێنن.

سیاسەت لە بنچینەدا پیس نییە، بەڵكو پێویستییەكی ژیانە و دەگونجێت رێگایەكیش بێت بۆ سەرفرازی دواڕۆژ ئەگەر سیاسەتێكی شەرعی بێت، بەڵام دوبارە دەپرسمەوە بۆچی سیاسەت بە پێناسەی ئەم ڕۆژگارە پیسە و دەبێت موسوڵمان لێی دوور بكەوێتەوە، وەڵامەكە بە كورتی:

1- ئەمڕۆ سەرزەوی لەلایەن چەند زلهێزێكی كەمەوە بەناراستەوخۆ حوكمڕانی دەكرێت وهیچ نەبێت ئاراستە دەكرێت، جگە لەوان هەموان بە بێ جیاوازی لەژێر ڕكێف وهەژموونی ئەواندان، بەڵكو هێزە لاوەكییەكان پێشبڕكی دەكەن بۆ ئەوەی سیاسەتیان هاوشێوەی سیاسەتی ئەوان بێت بەڵكو ڕازییان بكەن، هەركێ بیت و ئاراستە و بیركردنەوەت هەرچۆنێك بێت ناتوانیت لە دەرەوەی مەرج و ئیرادەی ئەواندا سیاسەت بكەیت، هیچ نەبێت لە هێڵە پانەكانی سیاسەتدا بۆت نییە لێێان لابدەیت، بەو پێیەش هیچ لایەنێك نییە بانگەشەی ئەوە بكات لە دەرەوەی ویست و مەرجەكانی ئەو زلهێزانە و پاشكۆكانیان سیاسەتی ئیسلامی شەرعی یان ئینسانی ئەكات و نەچووبێتە ژێر باری داواكاری مەرج و سیاسەتی ئەو زلهێزانە، ئەگەر كەسێك بانگەشەی لەو شێوەی كرد بەبێ سێ و دوو بزانە قسەكەی دوورە لە ڕاستی.

2- هەڵوێستی زلهێزەكان و پاشكۆكانیان هەر هەمووی بەبێ هیچ ڕاجیایی و ناكۆكییەك دژایەتی ئیسلامە و ڕەفز كردن و ڕەتكردنەوەی شەرع وڕێبازەكەیەتی وەكو بەرنامەی ژیان، بۆیە ئەوانەی بەناو ئیسلامەوە لە گۆڕەپانی سیاسیدا سیاسەت دەكەن جگە لە ناوی ئیسلام و هەندێ بنەماو بنچینەی گشتی لە ئاكار و عیبادەتدا بۆیان نییە لەو بەڕە بچووكەی خۆیان زیاتر قاچ ڕابكێشن، یان هیچ زێدە ڕەوییەك بكەن و خۆیشیان خوا هەڵناگرێت باسی حاكمیەتی شەرع و ئەو شتانە ناكەن بەڵكو بەردەوام ئەلێن ئێمە دەولەتی دینیمان ناوێت و دەوڵەتی مەدەنیمان دەوێت.

3- ئەمڕۆ سیاسەت لەسەر زەویدا سیاسەتێكە ڕەوشتی تێدا نییە، ئەوەش جێگای یەكدەنگی هەموانە و هەموان سنوورەكانی رەوشت بە واتا فراوانەكەی دەشكێنن و ئاساییە بەلایانەوە، بۆ نموونە درۆ كردن و پاشقولدان وفێڵ وتەنانەت پاكتاوكردنی یەكتری وئاكاری تری هاوشێوە ئەمانە بە بەزاندنی سنووری ڕەوشت و یاساو ڕێسای سیاسەت دانانرێت، بەڵكو جۆرێكن لە میكانیزم و هۆكاری سەركەوتن و جۆرێكیشە لە لێزانین و ئازایی لەو جیهانە جەنجاڵەدا.

4- سیاسەتی ئەم ڕۆژگارە یەك لۆژیك زیاتر نازانێت و لە یەك زمان زیاتر تێناگات، ئەویش لۆژیكی هێز وپارەیە، وەكو دوو باڵی باڵندەكەن كە بەبێ ئەو دوو لایەنە توانای هەڵفڕینی نییە، هێزی سەربازی و دارایی لەیەكتر جیانابنەوە وبنەمای سیاسەتی ئەم سەردەمە پێك دەهێنن، جا هەر كەس و لایەنێك هێزی سەربازی و پارەی هەبوو بڕیاریش هەر لای ئەوە، ئەگەر ئەو دوەی نەبوو تەنها بۆ پاشكۆبوون و بەكارهێنان وەكو كاریكتەری لاوەكی و بۆ پڕ كردنەوی هەندێ كەلێن و بۆ سازشی هێزە گەورەكان مەگەر بەكاریان بهێنن، ئەگینا ئەوەی حیساب بێت بۆیان ناكرێت، بەوەش دەردەكەوێت سیاسەتەكە لە خۆ خەڵەتاندن زیاتر نییە.

5- سیاسەت لە ئیسلامدا چەمكێكی پیرۆزی هەیە و مەعناكەی ئاسمان و ڕێسمانی لەگەڵ ئەوەی لەم ڕۆژگارەدا دەگوزەرێت فەرقە، واتای سیاسەت لە ئیسلامدا ئەوەیە كە میللەت بە ئەوپەڕی دادگەری و دڵسۆزی و راستگۆییەوە بەڕێوە ببرێن و كاروبارەكانیان ئاسان بكرێت، لە سەحیحی بوخاریدا هاتووە پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم فەرموویەتی: ( كَانَتْ بَنُو إِسْرَائِيلَ تَسُوسُهُمْ الْأَنْبِيَاءُ ، كُلَّمَا هَلَكَ نَبِيٌّ خَلَفَهُ نَبِيٌّ ) واتە نەوەی ئیسڕائیل لەلایەن پێغەمبەرانەوە كاروباریان بەڕێوەدەبرا، كە پێغەمبەرێك وەفاتی دەكرد پێغەمبەرێك جێگاكەی دەگرتەوە.و بە سیاسەتی شەرعی ئەو خەڵكەی بەرێوەدەبرد.

ئایا ئەمڕۆ سیاسەتی لەو شێوە لەسەر زەویدا بوونی هەیە؟ اللهم نەخێر.
إحسان برهان الدین
1- شوال -1445

كاتێك بە میوانی دەچیتە جێگایەك و لەوێ بەدیداری كەسانێك دەگەیت، چاك دەزانیت كە مانەوەت لەو شوێنەدا مانەوەیەكی كاتییە و بۆ نیشتەجێبوونی یەكجاری نییە، بۆیە هەڵسان و بەجێهێشتنی ئەو جێگایە مسۆگەرە و حەقیقەتێكە زوو یان درەنگ دەبێت ڕوو بدات چونكە ئەوە ماڵ و جێگای حەوانەوەی ڕاستەقینەی تۆ نییە. 

لە ڕاستیدا ئێمە لەم دونیایەدا بەهەمان شێوە میوانین ومیوانیش دەبێت لە كۆتایی هاتنی میواندارییەكە دڵنیا بێت و یەقینی هەبێت لە بەجێهێشتنی ئەو هەوارە و جیابوونەوە لە خانەخوێكانی. 

تەمەنمان لەم دنیایەدا هەرچەند درێژ بێت هەر كورتە، چونكە ماوەی ژیانی دنیا بەماوەی ژیانی دواڕۆژ بەراورد ناكرێت، ئەگەر سەدەیەكیش تەمەن بكەین بە سروشتمان وەكو مرۆڤ تەنها وەكو ئەوەیە ڕۆژێك ، یان كۆتا ساتەكانی ئەو ڕۆژە تەمەنمان بەسەر بردبێت، جگە لەوە وەكو خەوێكە وزۆربەیشیمان لەبیرچووبێت. 

مادام تەمەنیشمان هەرچەند درێژ بێت هەروەكو یەك ڕۆژە وهاكا پێمان دەوترێت ژیان كۆتایی هات، كەواتە دین و عەقڵیش پێمان دەڵێن لەو ڕۆژەدا هەوڵ بدەیت بەڕۆژوو بیت وخۆت لە هەموو خراپەیەك بپارێزێت و بەگوێرەی توانا هەموو چاكەیەك ئەنجام بدەیت و خۆت لە هەموو ئەوەی لەگەڵ ڕەوشت و هەڵسوكەوتی میوانی ئاكاربەرز و بەڕێزدا نەگونجاوە بەدوور بگریت. 

ڕەحمەتی الله لەو زانا بەرێزە بێت كە فەرموویەتی:  

وصُم يومَكَ الأدنى لعلكَ في غدٍ ... تًفوزُ بعيدِ الفِطرِ والنّاسُ صُوَّمُ 

واتە ژیانی دونیا خۆی ڕۆژێكە تۆیش تێیدا بەڕۆژووبە، بەلكو بەربانگ وجەژنی ڕەمەزانت بحەیتە ڕۆژی دواتر كە ڕۆژی قیامەتە. 

گرنگە لەو حەقیقەتە تێبگەین كە ئێمە لەم دنیایەدا میوانین ودەبێت وەكو میوانیش - نەك خاوەن ماڵ - ڕەفتار بكەین، واتە دڵنیابین لە تەواوبوونی میواندارییەكە وئەو شوێنە بە موڵكی خۆمان نەزانین، ڕێزی خۆمان بگرین و بە پێی ئەو بەرنامەو ڕێنماییانە بڕۆین كە بۆ میوانەكان دیاری كراون، بە بێ مۆڵەت وەرگرتن هیچ كارێك لەو جێگەی كە میوانین تێیدا ئەنجام نەدەین، چاكەی خاوەن ماڵیش بەچاكە نەك بە خراپە و ناپاكی وەڵام بدەینەوە، بەڵكو ئەركی سەرشانمانە چاكەو ڕەوشتی جوان نیشان بدەین و هەوڵیش بدەین شوێنەوار و ناوبانگێكی جوان لە دوای خۆمان بەجێ بهێڵێن و هیچ كار و ڕەفتارێكی نەشیاوو ناپەسەندمان لێ دەنەكەوێت لە كاتی میواندارییەكەدا

1- لە كاتی كتێب كڕیندا گرینگی بە جۆر و ناونیشانی باش بدە، نەك هەر مەبەستت ئەوە بێت بڕێكی زۆر لە كتێب بكڕیت وكۆیان بكەیتەوە. 

2- لە پێشانگاكانی كتێبدا ئەگەر زۆرێكیش نەبێت هەندێ لە خانەی بلاوكردنەوەكان و كتێبخانەكان نرخی زیاتر لە شاییستەی كتێبكەت پێ دەڵێن، بۆیە لەوە شەرم مەكە كە داوای كەم كردنەوەی نرخی كتێبەكە بكەیت. 

3- هەندێ كتێب و سەرچاوە بەناوبانگەكان لەلایەن زۆر لە كتێبخانەكانەوە چاپ دەكرێن، بۆیە باشترە پەلە نەكەیت لە كڕینیان تاكو بە باشترین چاپ و بە هەرزانترین نرخ دەستت دەكەوێت. 

4- تاكو پێت دەكرێت پارە بە كتێبێك مەدە كاغەزو بەرگی لە جۆری عادی وخراپ بێت، چونكە ئەو جۆرە كتێبانە بەرگە ناگرن و دوای ماوەیەك تێكدەچن و خوێندنەوەشیان زۆر ناخۆشە، بە پێچەوانەی ئەو كتێبانەی كە چاپەكەیان نایابە.  

5- هەندێ (دار نشر) بەتایبەتی چەند دانەیەك لە میسرییەكان، لە كواڵیتی وجۆری كتێبدا ناوبانگیان باش نییە، با كتێبەكانیشیان هەرزان بێت، خۆتیان لێ بەدوور بگریت باشترە، چونكە كتێبەكانیان هەر بەناو كتێبن و لە خراپترین مەواد درووستی دەكەن. 

6- ئەگەر توانای مادیت باش بوو، حەزو بایەخدانیشت بە پێكهێنانی كتێبخانە هەبوو، ئەو هەلە لەدەست مەدە و كتێب و سەرچاوە گرنگەكان بكڕە با لە قۆناغی ئێستەشتدا نەتوانیت بیانخوێنیتەوە، هەر ڕۆژگارێك دێت خۆت یان كەسانی تر لێی سودمەند بن، چونكە كتێب وەكو گەوهەرە بەڵام بۆ كەسێك كە قەدری بزانێت. 

7- ئەگەر خاوەن كتێبخانەیەكت نەناسی بە شەخسی كە خۆی كەسێكی ڕاستگۆیە و جێگای متمانەیە، بە هەموو كەسێك باوەڕ مەكە لەمەسەلەی داشكانداندا، چونكە كەس ماڵی خۆی بە زەرەر نافرۆشێت و هەندێ جار لە ژێر پەردەی داشكاندندا خەڵەتاندن و حاڵەتی قۆستنەوەی ئەو جۆرە كۆبوونەوانە بە شێوەیەكی خراپ بەكار دەبرێت. 

8- پێش ئەوەی بڕیاری كرینی كتێبێك بدەیت، ئەگەر پێشتر بۆت ئاشنا نەبوو كتێبەكە، پێڕستەكەی و بابەتە سەرەكییەكانی هەندێ تەماشا بكە، یان ئەو نووسینەی كە لە بەرگی پشتەوەی كتێبەكان دەنووسرێن بخوێنەرەوە، بەڵكو ئاساییە ئەگەر پرسیار لە كەسێك بكەیت شارەزایی لە كتێب و نووسەرەكەی هەبێت وڕاوێژی پێ بكەیت. 

9- هەمیشە بنەمای كتێب كڕین و پێوەرەكەی لەلات با باشی و گرنگی ناونیشانەكەی بێت نەك كۆكردنەوەی كتێب بە شێویەكی هەڕەمەكی، كۆمەڵە كتێب و سەرچاوەیەكی بایاب و باش و پێویستت هەبێت، لەوە باشترە سەدان كتێبی بێ سەروبەر و بێ هەبوونی مەنهەجییەت و بەرنامە لە كتێبخانەكەتدا بێت. 

10- وەسفی كتێب و تەزكیە كردنی نووسەر لە هەموو كەسێك وەرمەگرە، بۆ ئەوەو بۆ هەموو شتێكی تریش هەوڵ بدە پێوەری عەقیدە پاكی بكەیتە پێورەێكی سەرەكی لەلات، هەروەها لە كەسی پسپۆڕ و شارەزا لەو بوارەدا قسە وەربگرە، چونكە هەندێك هەن لەبەر ئامانجی جۆراجۆر وەسفی كتێبێك یان نووسەرەكەی دەكەن، نابێت بەبێ بەڵگە بكەویتە ژێر كاریگەرییانەوە ولەسەر ئەو ڕیكلامانە كتێب بكڕیت. 

11- زۆر جار ئەو كتێبانەی كە بەبێ بەرانبەر یان زۆر هەرزان دەفرۆشرێن هۆكارێك هەیە لە پشتی ئەو كارەوە ولەوەرگرتنیان پەلە نەكەیت باشترە،، هەرچیت پێ درا یان بەهەرزان كەوتە پێش چاوت مەرج نییە بیخەیتە ناو هەگبەی كتێبەكانتەوە لە پێشانگا. 

12- لەگەڵ جەختكردنەوەمان لەسەر گرنگی و تۆكمەیی و باشی چاپەكە، هاوكات جەخت لەسەر ئەوەش دەكەینەوە كە بە جوانی و ڕەنگاوڕەنگی كتێب هەڵمەخەڵەتێ، هەندێ جار ئەوە ڕێگایەكی بزنسە بۆ ڕەواجدان بە هەندێ كتێب كە ئەگەر بەو ڕازاندنەوانە نەبیت نافرۆشرێت. 

13- هیچ كێبێك مەكڕە تاكو سەیرێكی فیهریست و سەرەباسەكانی دەكەیت، هەروەها لە سەلامەتی لاپەڕەكانیش ورد بەرەوە ودڵنیابەرەوە، جاری وا هەیە هەندێك لاپەڕەی كتێبەكان دڕاوە یان ژمارەی لاپەرەكانی هەڵەیە یان هەندێ لاپەڕەی سپییە و لكاون بەیەكەوە و شتی لەو جۆرە، ئەو حاڵەتانە لە خانە بەناوبانگەكانی بڵاوكردنەوەشدا هەر ڕوودەدات. 

14- كتێبی زۆر قەبە و گەورە ئەگەرچی هەندێ جار كۆكەرەوەیە بۆ زۆر بابەت و سوودی خۆی هەیە، بەڵام بە گشتی كتێبێكی عەمەلی و باش نییە، بۆ هەڵگرتن و بۆ خوێندنەوە خۆش نییە، بۆیە بەڕای من ئەو جۆرە كتێبانە نەكڕیت باشترە. 

15- باشترە كە دەچێت بۆ پیشانگایەكی كتێب، ئەگەر خۆت شارەزایی باشت لە ناسینی سەرچاوەو نووسەرەكان نەبێت، باشترە بە ڕاوێژكردن بە كەسانی شارەزا پێشتر لیستێك لەو كتێبانەی كە پێویستن و شارەزایان ئامۆژگاری كڕینیان دەكەن ئامادە بكەیت، بۆ ئەوەی لەوێ كاتت بە فیڕۆ نەچێت و ڕاستەوخۆ بچیتە جێگای مەبەست. 

16- تەحقیق ولێكۆڵینەوە گەلێك گرنگە بۆ كتێب، بۆیە تاكو پێت دەكرێت كتێب بە بێ تەحقیق و تخریج و خزمەتكردنی زانستی مەكڕە. 

17- ئەوانەی كە كتێبخانەكانیان گەورەیە باشترە پێش ڕۆیشتن بۆ پێشانگای كتێب سەیرێكی كتێبخانەكانیان بكەن، لەلایەكەوە بۆ ئەوەی بزانن چییان نوقسانە و لەلایەكی ترەوە نەوەك كتێبێك بكڕن كە خۆیان هەیان بێت و پێی نەزانن ودووبارە بیكڕنەوە. 

18- گرنگە كتێبی مناڵت لەبیر نەچێت و كتێبێك بزانیت بۆ منداڵەكەت لەڕووی دینی و دونیایی بەسوودە بۆی بكڕیت، هەم دڵی خۆش دەكەیت و هەم سوودی پێ دەگەیەنیت. 

19- لە پاش كڕینی كتێبەكەت، كارێكی خراپ نییە كە ناوو ئیمزاو بەروار و جێگای كڕینی كتێبەكە بە بچووكی لە سووچێكی لاپەڕەی یەكەمەوە بنووسیت، خۆم لە یەكەم كتێبمەوە لە ژیانمدا كڕیم كە پەندەكانی پیرەمێرد بوو لە ساڵی 1983 كاتێك لە پۆلی یەكەمی ناوەندی بووم، تاكو دوا كتێب كەلەم ماوەی پێشوودا كڕیم بەناونیشانی (المسلمون والحضارة الغربیة)، هەمیشە ئەو كارەم كردووە، ئێستاش لەلایەكەوە یادگارییەكی خۆشە و لەلایەكی ترەوە پۆلێنكردنێكە بۆ زنجیرەی مێژوویی كڕینی كتێب لە ژیانمدا. 

20 - هەر كتێبێكت كڕی هەمیشە وپێش دەست پێكردن بە خوێندنەوەی داوا لە الله بكە فێربوونی زانستەكانیت بۆ ئاسان بكات و بپاڕێرەوە كە خوێندنەویت بۆ بكات بە عیبادەت و ئەوەش لە بارێكدا نیەتێكی باش و پاكت لە خوێندنەوەیدا هەبێت، لە لوتف و بەزەیی الله بەدوور نییە ئەو چاكەت لەگەڵدا بكات. 

إحسان برهان الدین 

11 جمادى الأول 1445

ئەم سەردەمە زۆر كێشەی گەورە بگرە كارەساتی بێ پێشینەی تێدایە كە لە سەردەمانی تردا بەم زەقییە لە موسوڵماناندا بوونی نەبووە، لەوانە: 

- جەهلێكی بەرنامە بۆ داڕێژراو بە عەقیدەی تەوحید و ماف و مەرجەكانی لا إله إلا الله سەریهەڵداوە وتەنانەت لە ناو كۆمەڵگای موسوڵماناندا ڕەگی داكوتیوە و بووە بە ئەمری واقع وەكو دەوترێت، لە ئەنجامدا تێكچوون و دابڕانێكی قوڵی موسوڵمانی لێكەوتووەتەوە لە گەڵ بنەما سەرەكییەكانی دینەكەیدا و شێوانێكی خراپ بەسەر واتا و ڕەهەندەكانی ئیسلام لەلای موسوڵماناندا هاتووە؟ 

- وەكو كەوتنە ژێر كاریگەری فیكری عەلمانی و مادی، زۆربەی موسوڵمانان مامەڵەی شەرعی لەگەڵ ئافرەتدا ناكەن، چی كچ بێت یان خێزان و خوشك ودایك، بەڵكو مامەڵەی موسوڵمانان لەگەڵ كچ و ئافرەتەكانیاندا وەكو مامەڵە و رەفتاری عەلمانییەكانە لەگەڵ كچ و ئافرەتەكانیاندا! غیرەت لەسەر ئافرەت نەماوە و بگرە غیرەت و پارێزگاری كردن لە ئافرەت وەكو ئەوەی شەرع دەیەوێت بووە بەعەیبە و تەنها كەمینەیەك پێیان دەكرێت كە لە ناو كۆمەڵگادا زۆر بەنامۆ تەماشا دەكرێن و جۆرەها ناوو ناتۆرەشیان لێ دەنرێت. 

- تەشەنە كردنی درۆ لەناو كۆمەڵگادا، كە شێوازە باوەكەی یەكێكە لە جۆرەكانی درۆ كردن لە ناو كۆمەڵگای موسوڵماناندا، جگە لەوە دەیان لەوانەشە سەدان شێوەی درۆكردن سەری هەڵداوە، زۆرێك لە خەڵكی بەبێ هیچ شەرم و ئیحراجییەك ئەنجامی ئەدەن، ئەمەش وای كردووە موسوڵمان و غەیری موسوڵمان لەڕووی ئاكار و ڕەوشتی شەرعی وەكو یەك بن یان فەرقیكی زۆریان نەبێت. 

- بەهۆی ئاسان بوون و ڕەخساندنی ڕێگاكانی ئەنجامدانی تاوان وگەیاندنی بەخۆڕایی بۆ ناو ماڵی هەموو موسلمانێك، بەتایبەتی ئەوەی پەیوەندی بە فەساد و خراپەو بەكارهێنانی ئافرەت هەیە وەكو ئامرازێكی ڕابواردن و خراپە، زۆربەی موسوڵمان پشكێك زۆر بێت یان كەم لەو جۆرە تاوانە ئەنجامدانی ئەو حاڵەتە ناشەرعییە بووەتە بەشێك لە ڕۆتینی ژیانیان تەنانەت ئەوەندە ئاسایی بووەتەوە لەلایان هەست بە شتێكی نامۆ ناكەن كاتێك ئەو گوناهانە ئەنجام ئەدەن. 

- زاڵبوونی وابەستەبوون بەدونیا و هەڵپە بۆ پەیداكردنی پارە لە لی موسوڵماناندا، بە شیوەیەك خۆشەویستی دونیا بەسەریاندا زاڵ بووە، پارە و سەیارە و خانوو و ماڵی دونیا بەگشتی زۆر لە دینەكەیان خۆشەویستر و دڵگیرتر بووە، ئەوەش ئەوەندەی تر مۆری لە دڵەكانی داوە، زۆربەی موسوڵمانان تا بیناقاقان وێڵن بەدوای ژیانی مادیدا، تەمەن تەواو دەبێت بەكەمترین ئاواتە مادییەكانیان نەگەیشتوون، كورد واتەنی ئەمیشم چوو ئەویشم چوو. 

- سەبارەت بە خاڵی یەكەم كە تێكچوونی بابەتەكانی بیروباوەرە لە دیدی موسوڵمان و بە گەورەترین و سەرەكیترین لادان و دووركەوتنەوەی موسوڵمان دیتە ئەژمار لە دینەكەی، دیارترینیان دوو شێوازە:  

* یەكەمیان لە ڕێگەی دژایەتی كردنی زمانی عەرەبی و نامۆكردنی بە سەدان هۆكار و رێگەوە، نەوەیەك پەیدا بووە نە لە قورئان و نە لەسوننەت هیچ نازانێت، كورد واتەنی سەریان لە ئایەت و فەرموودە هیچ نەبێت لە جەوهەرەكانیان تەقەی دێت! ئەوەش كارەساتێكە سەرەتای هەیە و كۆتایی دیار نییە. 

* شێوەیەكی تری ئەو حاڵەتەش بەتایبەت خۆی لە مەسەلەی ولاء و براء واتە خۆشەویستی و ڕق لێبوون لەبەر الله دەبینێتەوە، لەگەل ئەوەی كە ئەو پرسە كۆڵەكەی بیروباوەری موسوڵمانە بەڵام دەبینی بەجارێك باسی نەماوە و ئەوەش ڕێحۆشكەرێكی زۆر ترسناك بوو بۆ چەندین كارەساتی تر، لەوانە لە گەڵ تێپەڕبوونی كات و بە بەهانەی جۆراوجۆرەوە، موسوڵمانان هیچ كێشەیەكیان لەگەڵ نەیارانی ئیسلامدا و بیروبۆچوونەكانیاندا نەما، بەڵكو ئەوپەڕی هاوكاریش وهاریكاریش لە نێوانیاندا پەیدابوو، خڵكی وەكو چۆن غیرەتیان لەسەر مەسەلەی ئافرەت لە رۆشنایی شەرعدا كەم بوویەوە و كەوتنە ژێر بەواقیعی عەلمانی و هێرشی عەولەمە، بەهەمان شێوە غیرەتیان لەسەر دینەكەشیان نەما، كابرا دوژمنی دینەكەیەتی كەچی زۆر خۆشی دەوێت و حزمەتكاریشی دكات و شانازیشی پیوە دكات. 

ئەمەی باسم كرد بەم خێراییە بەداخەوە تەنها چەند نموونەیەكی خێرا بوو خۆی لەسەرەباسەكاندا دەبینێتەوە ، ئەگینا كارەساتەكە زۆر لەوە گەورەترە 

هاوڕێ و هاودەمێكی دڵسۆز و باش وبەسوودە كە هەرگیز لە هاوڕێتی و هاودەمی ئەو پەشیمان نابیتەوە. 

گەنجینەیەكی بەنرخە، بڕێكی زۆرت لە زانست و وشە و زانیاری نوێ فێر دەكات، چەند زۆرتر هاوڕێتی بكەیت و بیخوێنیتەوە لە سیفەتە باش و ناوازەكانی زیاتر بەهرەمەند دەبێت. 

كتێب... جیهانێكی سەربەخۆی جوان و دڵگیر و دەوڵەمەندە، وروژێنەری توانا و شاراوەكانی نێو ناخی مرۆڤە. 

كتێب دەتوانێت زۆر كەلێنی گەورە بۆ مرۆڤەكان پڕ بكاتەوە، لاوازی ئیمان و كەسایەتی، هەژاری مادی و واتایی، نەخۆشی دەروونی و متمانە بۆخۆنەبوون، ئەگەر كەمێك لە زمانی بزانیت وهاوڕێتی لەگەڵدا ببەستی، دەتوانێت كام گرێ كوێرە هەیە بە هۆیەوە بیكەیتەوە. 

كتێب دیدگایەكی مەزنە لەگەڵ زانا و دانا و ناودارانی مێژووی سەرزەوی، دەرگایەكە لێیەوە گەشت بەرەو ڕابردوو دەكەیت، بە كەسانێكت دەگەیەنێت ئەگەر لەگەڵ ئەواندا لەیەك سەدەشدا بویتایە هەر ئەوەندە سوودت لێ دەبینین بە دیداریان شاد دەبوویت.. 

كتێب - بە هەبوونی هەندێك مەرجەوە - دەتوانێت خوێنەرەكەی بەهێز بكات، ڕەوشت و ئاكاری جوانی فێر بكات، ژیر و دیندار و چاكەكاری بكات، لە خەمۆكی ڕزگاری بكات، لەو دنیا خەلەتێنەرە بێ منەتی بكات و كلیلی نهێنی چوونە بەهەشتی بۆ ئاسان بكات و حەقیقەتی ئەم دونیایەی بۆ ڕوون بكاتەوە، 

كتێب بە نرخ و تێچوویەكی زۆر كەم، دەتوانێت ببێتە مامۆستایەكی زانا و دانا و دڵسۆز و دڵگەورە و ڕوح سووك وهێمن، بە سەبر و ئارام لەگەل خوینەرەكەیدا . 

چاكییەكانی كتێب گەلێك زۆرن، ئەمە مشتێكە لەو خەروارە، ئەوەی دەتەوێت بتگەیەیت بەو جیهانە پڕ سوود و خۆشە، پێش هەموو شتێك نیەتێكی پاك و نزایەكی ڕاستگۆیانەیە لە ناخی دلتەوە، ئاراستەی پەروەردگارتی بكەیت، كە بەر لە هەموو كتێبێك بە كتێبەكەی خۆی دڵت خۆش بكات وبیكات بەبەهار و گوڵزاری ژیانت، هەروەها وابەستە و هۆگری كتێبەكانی فەرموودەت بكات لەپاش ئەوەش هاوكارت بێت بۆ بەستنی پەیوەندییەكی تۆكمە لەگەڵ هەموو كتێبێكی بەسوود و باش، بۆ ئەوەی لە رێگای چاكەدا ببیتە مرۆڤێكی باش و كارا... ببیتە چرایەكی گەش بۆ خۆت و بۆ دەوروبەرت. 

إحسان برهان الدین 

5 جمادى الأول 1445 

2023-11-19 

شەریعەتی ئیسلام لە كاتی جەنگدا كە كاتێكی نارەحەت و نائاساییە، فەرمان بە جەنگاوەرە موسوڵمانانەكان دەكات ڕەوشتەكانی جەنگ بپارێزن و تەنانەت لەگەڵ دوژمنەكانیاندا ڕەفتاری جوان و ئاكاری بەرز نیشان بدەن. 

لە ئیسلامدا جەنگیش پێوەر وسنووری دیاریكراوی خۆی هەیە كە موسوڵمانان دەبێت تێینەپەڕێنن، كۆمەڵێك كۆت و وابەستەكردنی ڕەوشتی بەمەرج گیراوە كە هێزی موسوڵمانان لە كاتی جەنگدا ڕەچاوی بكەن، لەوانە: 

1- خۆبەدوور گرتن لە كوشتنی ژن و بەساڵاچووان و مناڵان: پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم ڕاسپاردەی بە سەركردە سەربازییەكانی دەكرد بە ڕەچاوكردنی تەقوا و ترسی الله و خۆپارستن لەوەی دەستیان بچێتە خوێنی مناڵان، لە سەحیحی موسلیمدا هاتووە، كە بورەیدە الله لێی ڕازی بێت فەرموویەتی: پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم كاتێك كەسێكی وەكو سەركردەی سەربازی بەسەر هێزێكی موسوڵمانانەوە دەستنیشان دەكرد دەیفەرموو: (لا تقتلوا ولیدا) واتە منال مەكوژن. لە ڕیوایەتێكی تریشدا لەلای أبوداود هاتووە پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم فەرموویەتی: (ولا تقتلوا شیخا فانیا و لا طفلا و لا صغیرا و لا امرأة) واتە پیری بەساڵاچوو و مناڵ و ئافرەت مەكوژن. 

2- عابیدەكان مەكوژن: هەروەها پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم كاتێك سوپایەكی دەنارد بۆ جەنگ فەرمانی پێدەكردن قەشە و عابیدەكانیان نەكوژن و دەیفەرموو: (لا تقتلوا اصحاب الصوامع). وەكو لە وەسێتەكەشیدا هاتووە بۆ ئەو سوپای بەرەو جەنگی مؤتە بەڕێكەوتن فەرموویەتی: (اغزوا بسم الله، في سبيل الله، مَنْ كفر بالله، لا تغدروا، ولا تغلوا، ولا تقتلوا وليداً ولا امرأة، ولا كبيراً فانياً، ولا منعزلاً بصومعة، ولا تقطعوا نخلاً ولا شجرة، ولا تهدموا بناء‏) واتە فەرمانی پێكردوون بە ناوی الله و لە پێناوی الله غەزای ئەوانە بكەن كە كوفریان بە الله كردووە وغەدر وزێدەڕەوی و ژن ومناڵ و بەساڵاچوو و كەسێكی دابرا لە پەرستاگادا بۆ عیبادەت نەكوژن ودارخورما و درەختەكانی تر نەبڕن و خانوو وبیناكان نەڕوخێنن. 

3- غەدر نەكردن: هەمیشە پیغەمبەر صلی الله علیه و سلم كە هێزو سوپاكانی بەڕێ دەكرد بۆ جیهاد كردن دەیفەرمو: (لا تغدروا) واتە غەدر و ستەم و ناپاكی مەكەن، ئەم ڕاسپاردەش بۆ كەسانێك بوو لەگەڵیاندا بكرێت كە لە بنچینەوە موسوڵمان نین، بەڵكو پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم لە فەرموودەی تردا هاتوە كە حاشای لەو كەسە كردووە غەدر بكات وپەیمان بشكێنێت و ڕاسگۆ نەبێت لە قسەو بەڵێنەكانیدا و فەرموویەتی: (من أمَّن رَجُلًا على دَمِه فقَتَله فأنا بريءٌ مِن القاتِلِ وإن كان المقتولُ كافِرًا) البخاري في التاریخ الكبیر وابن حبان و والبزار والطبراني. هەر بۆیە بەهای ئەمەك و وەفا لە دڵی هاوەڵاندا ڕەگی داكوتیبوو، دەگیڕنەوە لە عومەری كوری خەتتاب الله لێی ڕازی بێت، هەڕەشەی داوە لە هێزیكی موسوڵمانان و فەرموویەتی ئەگەر كەسێك بە كافرێك بڵی خۆت بەدەستەوە بدە و مەترسە و دوایی كە كەوتە ژێر دەستی بیكوژێت لە گەردەنی دەدەم. 

4- دووركەوتنەوە لە وێرانكاری وخراپەكردن: جەنگی موسوڵمانان هەرگیز جەنگی وێرانكاری نەبوو وەكو ئەم جەنگانەی ئێستا دگوزەرێت كە دیاردەكانی ژیانی تێدا خاپور دەكرێت، بەڵكو جەگێك بووە مەبەست و ئامانجی پاراستنی ئیسلام و موسوڵمانانی تێدا بووە، أبو بكر الصدیق الله لێی ڕازی بێت هەمیشە ڕاسپاردەی ئەوەی بۆ سوپاكان دەكرد كە (لا تفسدوا في الأرض) خراپە و وێرانكاری لە سەر زەویدا مەكەن، داری بەردار مەبڕن، ئاژەڵەكان مەكوژن، پەرستگاكان مەڕوخێنن ڕاسپاردە مەشهورەكەی ئەم خەلیفە مەزنەش بۆ سوپاكەی ئوسامة الله لێی ڕازی بێت بەرجەستەكەری ڕاستەقینەی ڕەوشتە بەرز و جوانەكانی ئیسلامە تەنانەت لە كاتی جەنگیشدا.. 

5- چاكەكردن لەگەڵ دیلەكاندا: یەكێكی تر لە ڕەوشتە جوانەكانی ئیسلام كە فەرمانی پێ دەكات لە كاتی جەنگدا ئەنجام بدرێت ئەوەیە چاكە لەگەڵ دیلەكاندا بكرێت وهاوكاری بكرێن، چونكە كەسی دیل دەسەڵاتێكی نەماوە و لاوازە و لە ئەوپەڕی پێویستیدایە بۆ یارمەتیدان، الله تعالی لە قورئاندا فەرموویەتی: (وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَىٰ حُبِّهِ مِسْكِينًا وَيَتِيمًا وَأَسِيرًا ) الإنسان:8. 

6-ئەتك نەكردنی لاشەی كوژراوەكان: پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم قەدەغەی كردووە لاشەی كوژراو ئەتك بكرێت و سووكایەتی پێ بكرێت: (نهی النبي صلی الله علیه و سلم عن النُهبى و المُثَلة) البخارى:2342). سەرەڕای ئەوەش كە بتپەرستەكانی قورەش بە كوژراوی موسوڵمانیان كرد كە لاشەكانیان شێواندن و ئەندامەكانیان دەبڕین، بەلام پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم بە هیچ شێوەیەك گۆڕانكاری لەو بنەما ڕەوشتیەدا نەكرد كە نابێت موسوڵمان لاشەی دوژمنەكەشی هەتك بكات و بیشێوێنێت. 

ئەمە هەندێكە لە ڕەوشتە بەرزەكانی ئیسلام لە كاتی جەنگدا و بەدرێژایی سەدەكانیش بە شێوەیەكی كردەیی لە جەنگەكاندا جێبەجێ كراوە، بەڵام دوژمنانی ئیسلام هەمیشە لە جەنگەكانیاندا دژ بە ئیسلام و موسوڵمانان هێڵەكانی ئاكاریان بەزاندووە و هەموو بەها ڕەوشتی و بنەما مرۆییەكانیان پێشێل كردووە كە بە شێوەیەكی ڕواڵەتی دەڵێن گوایە باوەڕیان پێیەتی. 

ئەم باسە بەشیكراوەیی و بەبەڵگەی زیاترەوە لە زۆر لە كتێبەكانی فقه وسەرچاوەكانی تردا باس كراوە، بۆ نموونە، بڕوانە: ماذا قدم المسلمون للعالم بەرگی 1 لاپەڕە 159-162. 

إحسان برهان الدين 

3 جمادى الأول 1445 

١٧ نوفمبر ٢٠٢٣ 

شەریعەتی ئیسلام كۆمەڵێك ماف و بنەمای مرۆیی بڵندی لە خۆگرتووە لە بەزەیی و لە ڕەوشتجوانی بە شێوەیەكی گشتی، نەك تەنها بۆ موسوڵمانان بەڵكو هەموو مرۆڤەكانی تریش دەگرێتەوە، ئایەتەكانی قورئانی پیرۆز و فەرموودەكانی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم بە ڕوونی هانی بەرجەستەبوونی ئەو ئاكارە بەرزانە دەدەن و فەرمانی پێدەكەن. 

بەڵام لەلای ڕۆژئاواییەكان لەبەر ئەوەی تێڕوانینیان بۆ هەموو شتێك و بۆ هەموو كەسێك لە ڕوانگەیەكی مادیدا خۆی دەبینێتەوە، دەبینیت بەپێچەوانەی ئەوەی كە بەڕواڵەت دەریدەخەن و بانگەشەی بۆ دەكەن، بڕیار و هەڵوێستەكانیان هەمووی نامرۆڤانەیە و دڕندانەیە، بەتایبەتی ڕق و قینیان بەرانبەر ئیسلام و موسوڵمانان ڕق و قینێكی كراوەیە و سنوورێكی بۆ نییە! ئەوەش لە باوو باپیران و لە نووسەر و فەیلەسوف و ناودارەكانیانەوە بۆیان ماوەتەوە، بۆ نموونە فەیلەسوفی ڕۆژئاوایی بەناوبانگ (نیتچە) كە ئەوان شانازی پێوە دەكەن دەڵێت: 

(الضعفاء العجزة یجب أن یُفنوا! هذا هو أول مبدأ من مبادئ حبنا للإنسانية! ويجب أن يُساعَدوا على هذا الفناء) بڕوانە: ركائز الإيمان بين العقل و القلب لەپەڕە 318.  

واتە: لاواز و بێ دەسەڵاتەكان پێویستە لەنێو ببرێن ، ئەوە یەكەمین بنەمایە لە بنەماكانی خۆشەویستیمان بۆ مرۆڤایەتی و پێویستە ئەوانە یارمەتیش بدرێن بۆ مەبەستی ئەو لە نێوچوونە. 

إحسان برهان الدین 

2 جمادى الأول 1445 

2023-11-16 

باوەڕم وایە هەبوونی كتیبخانە لە هەر ماڵێكدا -بەمەرجێك تەنها بەناو كتێبخانە نەبێت و كەم تا زۆر لێی بخوێنرێتەوە - نەك تەنها سەرچاوەیەكە بۆ زانست و مەعریفە وئاماژەیە بۆ ئاست و ڕۆشنبیری خاوەنەكەی ، بەڵكو هۆكار و سەرچاوەیەكیشە بۆ بڵاو كردنەوەی خۆشی و ئاسوودەیی بۆ دەروونیش. 

وەكو خۆم هەمیشە بە بینینی - چجای خوێندنەوەی كتێبەكانم - هەستم بە خۆشی و ئاسوودەیەكی تایبەت كردووە و هەمیشە وەكو كۆمەڵێك هاوڕێ و مامۆستا و خەڵكی دڵسۆز و دانا تەماشایان دەكەم، هەندێ جاریش چۆن بیر لە داهاتوو و حاڵی مناڵەكانم لە دوای خۆم ئەكەمەوە، بەو شێوەش بیر لە چارەنووسی كتێبەكانم لە دوای خۆم دەكەمەوە و حەز دەكەم وەكو ئێستا هەروا بەڕێز پاك و بایەخ پێدراوی بمێننەوە. 

وا هەست دەكەم ئەگەر باسی گەشتی خۆم لەگەڵ خوێندنەوە و كتێب و كتێبخانەكەمدا بە تێروتەسەل بكەم، پێویستم بە نووسینی كتێبێك هەیە بۆ ئەو مەبەستە، كە وا دەزانم كتێبێك دەبێت خۆی لە بەشێك لە یادەوەری و ژیاننامەی خۆمدا دەبینێتەوە، بەڵام هەم بۆ نووسینی كتێبێكی وا و بۆ زۆر پرۆژەی نووسینی تریش ئەگەر الله تەمەنمان بدات كە لە مێشكدا جارێك وەكو خولیا و جارێك وەكو هیوا ئاوات دێت دەڕوا ، حەز دەكەم بە زمانی شیرین و تۆكمەی عەرەبی بیاننوسم كە زمان نییە لەسەر زەویدا شان لە شانی بدات و بڵێت من زمان عەرەبیم. 

ئەمڕۆ خەریكی خوێندنەوەی كتێبێكی بەسوود و دڵڕەفێن بوووم كە  

یەكێك لە نووسەرو كەسە هیممەت بەرزەكانی ئەم سەردەمە نووسیوێتی و لەسەرەتای كتێبەكەیدا دەڵێت: 

كتێبخانەكەم زۆر گەورەیە و لە سێ ژووری گەورەدا جێگام كردووەتەوە، خەمی ئەوە دایگرتووم لە دوای مردنم حاڵی بەچی دەگات وچارەنووسی چۆن دەبێت؟ بەتایبەتی كە میراتگرێكی وام نییە دڵی پێ خۆش بكەم ببێتە خاوەنی كتێبەكان و مافیان بدات و بیانپارێزێت، دەلێت خۆ من دەزانم زوو بێت یان درەنگ دەبێت ئەم ژیانە و كتێبخانەكەشم بەجێ بهێڵم. 

لە دوای تاوتوێكردنی ئەم خەم و خەفەتە لەگەڵ خۆیدا و لێوردبوونەوە و تێڕامان بەوە گەیشت كە كتێبخانەكەی بكات بەسێ بەشەوە: 

یەكەم: دەڵێت: بڕیارمدا بەشێكی كتێبخانەكەم كە كەمترینی سێ بەشەكەیە جیا بكەمەوەو دیاری بكەم بۆ خوێندنەوە و بە ئیزنی الله دەشبێت هەر بیانخوێنمەوە. 

دووەم: بە شیكی تری كە بریتین لە سەرچاوە و كتێبی پێكهاتوو لە جڵد و بەرگی زۆر، وەكو كتێبەكانی تەفسیر و فەرموودە و فیقهو زمان، ئەوانە بۆ ئەوە نین هەمووی لەسەرەتا تا كۆتایی بخوێنرێنەوە بەڵكو لە كاتی پێویستدت بۆیان دەگەرێمەوە، 

سێیەم: بەشی سێیەمیش لە كتێبخانەكەی دەڵێت بڕیارمدا بەسەر هەر هەموو كتێبەكانیدا تێپەڕم و گوزەرێك بەناو لاپەڕەكانیان و پێشەك و كۆتایی و سەرەباسەكانیاندا بكەم وبزانم باسی چی دەكەن و شارەزاییەكی پوختیان لەسەر بەدەست بهێنم و هەندێكی كە بزانم سوودی تایبەتیان هەیە و پێویستم پێیان ئەبێت ج بە مەبەستی خوێندنەوە یایان بكەمەوە. 

دەلێت لەم پۆلێن كردنەی كتێبەكانم سوودمەند بووم و لە ڕووی دەروونیشەوە هەستم بە خۆشی و بە ئاسوودەیی كرد، چونكە هەموو جارێك كە دەچوومە ناو كتێبخانەكەمەوە تووشی ئازار و ناخۆشییەك دەبووم. سەبارەت بەوەش كە میراتگرێكی شاییستە و شیاوی بۆ خاوەندارێتی ئەو كتێبە زۆرانە نییە دەلێت ئومێدەوام الله عزوجل ئەو كێشەشمە بۆ چارەسەر بكات و میراتگرێكی ئەو كتێبخانەیەم پێ ببەخشێت. 

من وا دەزانم خۆشویستنی كتێب و بەسەر بردنی بەشێك لە تەمەنی مرۆڤ لە هاوڕێتییاندا زۆر جار دەكرێت وەكو نیعمەتێك تەماشا بكرێت، بەتایبەتی ئەگەر كتێبەكان بۆ خوێندنەوەو كارپێكردن و بەرچاوڕوونی بن، زێدەڕەویش نییە بڵێم: 

من وەكو خۆم كتێبەكانم كەلێنی زۆریان لەم ژیانەدا بۆ پڕ كردوومەتەوە، هەر دەمێك هەستی غەریبی و تەنهایی لەم ژیانەدا بەسەرمدا زاڵ بووبێت، یان كەمی هاوڕێ و هاوبیر ودڵسۆزان ئازاری دابێتم، لە دوای دڵخۆشی بە قورئان و كتێبەكانی فەرمودە، قەرەبووی ئەو ئازار و ناخۆشییانەم لە كۆی كتێبخانەكەمدا بینیوە و لەگەڵ پەرتووكەكانمدا دانیشتووم هەر وەكو چۆن لەگەڵ میوان و خەڵكی زانا و دانا و بەتوانادا دادەنیشم و دڵم بەدیاریان شاد دەبێت. 

هیوادارم هەركێ كتێبخانەی نییە، بە زووترین كات ئەگەر بەكەمترین كتێبیش بووە دەست بە پێكەوەنانی كتێبخانەكەی بكات، هاوشێوەی باخێك كە پێویستە باخەوانەكەی لە ناشتی نەمامی بچووك و چاندنی گوڵ و داری بەرهەمدار دەست پی بكات تاكو دەگاتە ئەو سوود و دەرەنجامەی كە لێی چاوەروان دەكرێت . 

إحسان برهان الدین 

21 ربيع الآخر 1445 

2023-11-5 

جیاوازی موسوڵمان لەگەڵ غەیری موسوڵماندا ئەوەیە موسوڵمان خاوەن بەرنامە و مەنهەجێكە لە ژیانی دونیادا لەسەری ڕێدەكات و لە هەموو پرسێكی گەورە وبچووكدا كە دێنەڕێی بۆی دەگەڕێتەوە و لە ڕۆشنایی بنەماكانی بیروباوەر و عەقیدەكەیدا كە لە كیتاب و سوننەت وەردەگیرێن دەبێت ڕووداوەكان وكەس و كەسایەتی و كۆمەڵ و لایەیەنەكان هەڵسەنگێنت و لێیان تێبگات. (وَمَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْرًا أَن يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ ۗ) الأحزاب:36. 

سەبارەت بەوەی كە لە ئێستادا لە فەلەستین دەگوزەرێت، پێم باش بوو بەچەند خاڵێكی كورت هەڵوێستی موسوڵمانی لێ ڕوون بكەمەوە بەوەی كە باوەڕم وایە ئەركی سەرشانێتی ئەنجامی بدرێت: 

1- هەڵوێستی موسوڵمان لە جولەكە و لە نەساڕا و موشریكان و هەموو دوژمنێكی ئیسلام هەڵوێستێكی عەقیدەییە و نەگۆڕە، لە ئایەتەكانی قورئان و لەسوننەتەوە سەرچاوەدەگرێت، كە بریتییە لە ڕق لێبون و دژایەتی كردنی بێ باوەڕان و دەبێت موسوڵمانان وریابن لەوەی هیچ خۆشویستن وهاوسۆزییەكیان لەگەڵ جولەكە و هیچ بێباوەڕ و موشریكێكدا نەبێت، چونكە ئەوانە الله بە دوژمنی خۆی و موسوڵمانان وەسفی كردوون، (يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا عَدُوِّي وَعَدُوَّكُمْ أَوْلِيَاءَ تُلْقُونَ إِلَيْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ وَقَدْ كَفَرُوا بِمَا جَاءَكُمْ مِنَ الْحَقِّ) الممتحنة:1. الله ڕقی لە هەركەسێكە دوژمنانی خۆی و دینەكەی خۆش بوێت، یان هاوسۆز وهاوهەڵوێست بێت لە گەڵیاندا، ئایەتەكانیش لەم بارەو زۆرن. 

2- هەڵوێستی موسوڵمان لە برای موسوڵمان لە هەر زمان و نەتەوەو ڕەگەزێك بن، دەبێت هەڵوێستی برایەتی و خۆشویستن و پشتگیریكردن بێت بەوەی كە لە توانایدا هەیە، ئەوەش بەشێكی سەرەكییە لە عەقیدەی موسوڵمان پێی دەوترێت (ولاء) وەكو چۆن رق لێبوونی بێ باوەڕان پێی دەوترێت (براء). كەواتە سەبارەت بەمەی ئێستا لە فەلەستین ڕوو دەدا موسوڵمان جگە لە بەری بوون لە جوولەكە و دژایەتی كردنیان ئەگەر بە ڕق لێبوونی دڵی و دوعا كردنیش بووە لە دژیان هیچ هەڵوێستێكی تری لێ پاوەڕوانەناکرێت. 

3- ئەگەر بمانەوێت بنەمای برایەتی ئیسلام و (الولاء والبراء) لەسەر ئەوەی كە لە غەززە وفەلەستیندا ڕوودەدات جێبەجێ بكەین زۆر بە ڕاشكاوی و بە كورتی بەم شێوە دەبێت: جولەكە دوژمنی الله و دینی ئیسلام و موسوڵمانانن، لەگەڵ ئەوەشدا مێژوویەكی ڕەشیان لە خیانەت و لە زوڵم و ستەم بەرانبەر موسوڵمانان بە گشتی و بەرانبەر موسوڵمانی فلسطین بەتایبەتی هەیە، لە درێژایی سەدەی بیستەمەوە تاكو ئێستا چەندین كوشتارگەو وقەتڵ و عامی ئەوانیان كردووە كە دەستیان لە ژن و مناڵ و پیروپەككەوتەی موسوڵمانیش نەپاراستووە، ئەوان دوژمنێكی سەرسەختی ئیسلام و موسوڵمانانن، بۆیە واجبی ئیمانی سەر شانی هەموو موسوڵمانێك ئەوەیە لێیان بەری بێت و بەوەی كە دەتوانێت دژایەتییان بكات و هیچیشی پێ نەكرێت لە دڵەوە رقی لێیان بێت و بە زمانی لە دژیان بوەستێتەوە ودوعایان لێ بكات. 

4- جێبەجێكردنی بنەمای (الولاء والبراء) سەبارەت بە موسوڵمانانی غەززەش كە ستەمیان لێ دەكرێت و بەناحەق دەكوژرێن و بریندار دەكرێن و ماڵ و حاڵیان وێران دەكرێت ئەوەیە موسوڵمان بەوەی لە توانایدا هەیە سەریان بخات و هاوسۆز بێت لەگەڵیاندا و بەو كارەساتەی كە هاتووە بەسەریاندا دڵتەنگ بێت ودڕەندەیی جولەكە دەربخات و شەرمەزار بكات و هەر هیچیشی پێ نەكرێت بە نزاو پاڕانەوەو دەربڕینی هاوسۆزی لەگەڵیاندا هەڵوێستی موسوڵمانانەی خۆی نیشان بدات. 

5- لەبەر ئەوەی ئێمە وەكو كورد دوورین لە واقیعی ڕووداوەكان و تەنها لە ڕێگەی ڕاگەیاندنەكانەوە زانیارییەكانمان پێ دەگات وهەندێ حەقیقەتمان لێ دەشاردرێتەوە، هەروەها لەبەر ئەوەی ئێمە قەومێكی بە سۆز وعاتیفە گەرم دەبین و هەستی نەتەوایەتی لامان بەهێزە بەبێ ئەوەی بە ئیسلامیشوە پابەند بێت، بۆیە دەبێت موسوڵمان خۆی جیابكاتەوە بەوەی كە سادە وساكار نەبێت لە بیركردنەوەو تێگەیشتی ڕووداوەكاندا و لەوە وریابێت بە شێوەیەكی گشتی و بە ڕەهایی و بەبێ قەید و شەرت بۆ مەسەلەی گەورەو هەستیار هاوسۆزی دەربڕێت، بۆ نموونە لەناو خەڵكی غەززە و فەلەستیتندا خەڵكانێك هەیە بەلێ دژایەتی ئیسڕائیل دەکەن بەڵام كارەكەیان لەڕوانگەیەكی قەومییەوە ئەنجام دەدەن و لەبنچینەوە باوەڕیان بە ئیسلام نییە یان وەكو كەلتور و هێمایەكی نەتەوایەتی لێی دەڕوانن نەك وەكو عەقیدەو بەرنامەیەک بۆ ژیان، ئەوانە هەموو ڕووداوەكان لە ڕوانگەی ململانێیەكی نەتەوایەتیەوە تەماشا دەكەن، خۆشویستن و پشتگیری ئەوانەش با دژی ئیسڕائیلیش بن هەر درووست نییە، نابێت هەركێ دوژمنی ئیسڕائیل بوو ئیتر بەبرای خۆمانی بزانین، بەڵكو تۆ وەكو موسوڵمانێك پێوەرت هەیە بۆ برایەتی و بۆ خۆشەویستی كە بریتییە لە پێوەر وفلتەری عەقیدە. 

6- مادام ئیسڕائیلیەكان جولەكەن وخاوەنی مێژوویەكی ڕەشن لە ستەم و لە مەسەلەی مافی مرۆڤدا و جولەكەش بە دەقی قورئان دوژمنی ئیسلام و موسوڵمانانە، كەواتە هەركێ لێی بدات و زیانی پێبگەیەنێت ئێمەی موسوڵمان دەبێت پێمان خۆش بێت بەلام پێخۆش بوون مەعنای ئەوە نییە خۆشەویستیمان بۆی هەبێت و وەلائمان بۆ ئەوان بێت تەنها لەبەر ئەوەی دژایەتی جولەكە دەكەن. بۆیە نەك تەنها دڵمان بەوە خۆشە حماس گورز لە ئیسڕائیل بوەشنێت، بەڵكو پێمان خۆشە ئەگەر ئیسڕائیل لەگەڵ دەوڵەتێكی كافری وەكو خۆیشیاندا بەشەڕدا بێن دوژمنەكەیان بەسەریاندا سەربكەوێت. 

7- ئەوەی كە لە غەززەدا دەگوزەرێت كارەساتێكی گەورەیە، دڕەندیی جولەكە دەردەخات و حەقیقەتی هەڵویستی جیهانیش لە پشتگیریكردنی لەناوبردنی موسوڵمانان بەرجەستە دەكات، هەروەها شاهیدە لەسەر ئەوەی كە موسوڵمانان لەم سەردەمەدا بە نامۆترین قۆناغەكانیاندا تێدەپەڕن وخودی ئیسلام لە ئەوپەڕی نامۆیی وغەریبیدایە کە هاوشێوەی لە درێژایی مێژوودا نەبووە، چونكە هەموو زلهێزەكانی ئەم سەردەمە بۆ كوشتن و قڕ كردنیان بەڕۆژی ڕوناك كۆكن، ئەمەش پێویستە ڕاستی هەڵوێستی ئەو زلهێزانە بۆ موسوڵمانان بسەلمێنێت وچیتر بە دروشمە بریقەدارە ناڕاستەكانیان فریو نەخۆن. 

8- بزوتنەوەی حەماس خەڵكێكی ڕەسەنی فەلەستینی و ئازان، ئەوەی کە پێی هەڵدەستن بەناو ئیسلامەوە دەیکەن، بەغیرەتن، خاوەن ئەزموونی جەنگ و لەخۆبوردە وقوربانیدەرن، دوژمنی سەرسەختی جولەكەن لە ئیسڕائیلدا، هەموو ئەوانە ڕاستن، بەڵام مەنهەجی بزوتنەوەی حەماس لە عەقیدەدا چۆنە؟ 

حەماس سەربەكێیە و پیاوی چ لایەنێكە؟ 

یارمەتی لە كێ وەردەگرێت و ئایا في سبیل الله ئەو چەك و یارمەتیانەی پێشكەش دەكرێت وهیچ داواكاری و مەرجی تری لەپشتەوە نییە كە لەگەڵ عەقیدەی ئیسلامدا ناكۆك و دژواربێت؟  

ئایا دەرەنجامی هەندێ لە كارەكانی حەماس دەچێتە گیرفانی كێ و لە كۆتاییدا چۆن دەبێت وسەر لە چییەوە دەردەكات؟ 

داهاتوو چ نهێنییەك دەربارەی پەیوەندییەكانی حەماس لەگەڵ هەندێ لایەندا دەردەخات وئەگەر سبەی سیاسەتی ئەو لایەنانەی كە پاڵپشتی حەماسن بەو شێوە بوو لەگەڵ ئیسڕائیل سازش بكەن حەماس هەڵوێستی چۆن ئەبێت؟ 

ئەمانەو زۆر پرسیاری تر دەكرێت بوترێت ئەوەیان مەسەلەیەكی ترە و قابیلی قسە لەسەر كردنەو نابێت لەگەڵ بابەتەكانی تردا تێكەڵ بكرێت و بەعاتیفە بڕیاری لەسەر بدرێت! چونكە قبوڵ كردن و ڕەتكردنەوەی هەر مەسەلەیەك دەبێت لە ڕۆشنایی و ڕێنوێنی عەقیدە و بیروباوەری ئیسلامیدا بێت و شتێك نییە هەروا بە عاتیفە و بەبێ وردبوونەوە لە حەقیقەتی ڕووداوەكان و ئەوەی كە لە پشت پەردەدا ڕوو دەدات موسوڵمان بتوانێت لە خۆیەوە بریاری لەسەر بدات. 

بەداخەوە دەیڵێم و باوەڕم وایە دەبێت هەموو موسوڵمانێك لەسەر ئەم بیروباوەڕە بێت: 

حماس بەم بیروباوەڕ و پاشكۆییەی كە ئێستا هەیەتی بەردەوام بێت و لەسەر ئەو بەرنامە هەڵەی خۆی بمێنێتەوە وعەقیدەی خۆی ڕاست نەکاتەوە، نەك چەند ساڵێك جارێك دەستێك لە ئیسڕائیل بوەشێنێت و ئیسڕائیلیش ئەوە بكاتە بەهانەی لەناوبردنی هەزاران موسوڵمان و قەتڵ و عام كردنی خەڵكی غەززە، بەڵكو ئەگەر حەماس بتوانێت ئیسڕائیل لەناو بدات و لەسەر نەخشە بیانسڕێتەوە ، تاكو ئەو كاتەی نەگەڕێتەوە سەر عەقیدەی كیتاب و سوننەت و وەلائوبەرائی خۆی چاك نەكات و تەبەعییەتی بە پێی قورئان و سونەت درووست نەكاتەوە وتەوبە لە لادانەکانی خۆی نەکات، هەر هەڵەیە و موسوڵمان بۆی نییە پشتگیریان بكات و هەر دەبێت نیشانەی پرسیاریان لەسەر دابنرێت. 

بەڵام كە حەماس لە ئیسڕائیل بدات و زیانیان پێ بگەیەنێت، پێمان خۆشە؟ بەلێ ئەوەیان مەسەلەیەکی ترەو زۆریشمان پێ خۆشە و حەزیش ناكەین لەبەرانبەر ئیسڕائیلدا هەرگیز شكست بهێنن، نەک لەبەر ئەوەی لەسەر مەنهەجێکی ڕاستن نەخێر، بەڵکو لەبەر ئەوەی دەکرێت الله حماس زاڵ بکاتە سەر جولەکە و ژیانیان لێ تاڵ بکەن. 

بەڵام لەبەر ئەوەی لە عەقیدەدا خاترگرتن و چاونووقاندن وخۆ گێل كردنی تێدا نییە، دەبێت ڕاشكاوانە بڵێین: حەماس لە عەقیدەیدا هەڵەی زۆرەو دەبێت خۆی چاك بكاتەوە، ئەگەر نا موسوڵمان دەبێت وریای هەڵوێست و پشتگیری كردنیان بێت، نەوەك بە پشتگیری كردنی بۆ ئەوان بێ ئەوەی بەخۆی بزانێت بچێتە بازنەی پشتگیری كردنی هەندێ هێز ولایەنەوە كە هەرگیز خۆشیان بە موسوڵمانان و بە ئەهلی سوننەت و جەماعەتدا نایەت و لە ڕاستیشدا موسوڵمانیش دەبێت ژیر ولێزان بێت و لە هاوكێشەكان تێبگات و دوورترین كەس بێت لە گێلی و نەفامی و لەوەی لە ڕێگەی ختوكەدانی عاتیفەوە بەكاربهێنرێت وهەڵەی پێ بكرێت. 

9- بنەماكانی دین بەتایبەتی پرسەكانی عەقیدەو بیروباوەڕ هەمووی دیاریكراون وهیچ حیزب و لایەن و تاقمێك لە ژێر هیچ پاساوێكدا بۆی نییە بە ئارەزووی خۆی دەستكارییان بكات، بۆ نموونە بچێت لەگەڵ دوژمنێكی ئیسلامدا هاوپەیمانێتی ببەستێت بۆ سەرخستنی ئیسلام!  

یان لە پێناو ئامانجێكی بەرز و پیرۆز دا وەكو بەرگری كردن لە ئیسلام و موسوڵمانان بچن هێڵە سوورەكانی عەقیدەو بیروباوەڕ ببەزێن خۆڵ لە چاوی خۆیان وموسوڵمانان بکەن، خۆ ئەگەر كارێكی لەو شێوەیان كرد لەو حاڵەتەدا موسوڵمان بۆی نییە پشتگیرییان بكات با هەرچەند ڕواڵەتی كارەكانیان باش و پەسەندیش بێت. 

10- لە كۆتایی ئەم چەند خاڵەدا ناوەڕۆك و ئامانجی ئەم نووسینە بە كورتی دووبارە دەكەمەوە: جولەكە وهەر موشریكانێكی تر دوژمنی ئیسلام و موسوڵمانانن و ڕق لێبوونیان و دژایەتی كردنیان و خۆشحال بوون بە شكستیان دەبێت وەكو دین و ئیمان و ئەركی موسوڵمانێتی تەماشا بكرێت.  

سەبارەت بە موسوڵمانانی غەززە و هەر موسوڵمانێكی تری چەوساوە لەسەر زەویدا، هاوخەمی و نواندن و هەڵوێستی برایانە ودوعا بۆ كردنیان ئەركی سەر شانیانە و بەشێكە لە عەقیدەكەیان، چونكە واجبە لەسەریان هەموو موسوڵمانێك بەبرای خۆیان بزانن. 

بەڵام ئەوانەی كە لەم ڕووداوانەدا ڕۆڵ دەگێڕن وەكو حەماس وهاوشێوەکانی بەڵێ پێمان خۆشە كە زیان بەو دوژمانانەی الله و ئیسلام و موسوڵمانان بگەیەنن وحەزیش ئەكەین سەركەوتوو بن وجولەکە زاڵ نەبنە سەریاندا، بەڵام ئەوە نابێت وامان لێ بكات لە هەر هەڵە و لادانێكی عەقیدی و هاوپەیمانێنتییەكی دژوار لەگەڵ قورئان و سوننەتدا لەوان قبوڵ بكەین و چاوپۆشی لێ بكەین، ئیسلام ماڵی باوكی كەس نیە و دینێكە خاوەنی خۆی هەیە و ئەو خاوەنەش بەرنامەیەكی تێروتەسەلی دابەزانددووە هیچی بەجێنەهێشتووە پێویست بێت و باسی نەكات: (كِتَابٌ فُصِّلَتْ آيَاتُهُ قُرْآنًا عَرَبِيًّا لِّقَوْمٍ يَعْلَمُونَ . بَشِيرًا وَنَذِيرًا فَأَعْرَضَ أَكْثَرُهُمْ فَهُمْ لا يَسْمَعُونَ). فصلت:3-4. 

ئەگەر چاكەیەكت بۆ كەسێك كرد و یارمەتییەكتدا، یان كارێكت بۆ ئاسان كرد و بارێكت بۆ ڕاست كردەوە، یان هەر هەڵوێستێكی باشت لەگەڵیدا نواند، باشترە و جوانترە بە هیچ شێوەیەك جارێكی تر باسی ئەو كردەوە چاكەت نەكەیت ولەبیر خۆتی ببەیتەوە! نە لەلای كەسی چاكە لەگەڵ كراودا و نە لەلای كەسی تر، بۆ ئەوەی چاكەكەی خۆت پوچەڵ نەكەیتەوە و بە باسكردنی دەرگای ڕوپامایی لە خۆت واڵا نەكەیت. 

هەندێ لە زانایان دەلێن تەنانەت ئەگەر چاكەت لەگەڵ كەسێكدا كرد داوای دوعای خێریشی لێ مەكە، چونكە ئەوەش لەوانەیە بەناڕاستەوخۆ ببێت بە جۆرێك لە منەت كردن و چاكە بەچاودان بۆ ئەو كەسە. 

ئەگەر تەماحی ئەوەت هەیە ئەو چاكەی كە كردت خێر و بەروبومی قیامەتی لێ بدوریتەوە وچاوت بڕیوەتە پاداشتەكەی و ئەوەش مافی خۆتە، بەو كەسە مەڵێ هیچم لێت ناوێت تەنها دوعای خێرم بۆ بكە! ئەو قسە لەوانەیە ئازاری بدات، چونكە بتەوێت و نەتەوێت ئەوە بە شێوەیەكی ناڕاستەوخۆ وەكو ئەوەیە چاكەكەت بدەیتەوە بە چاویدا ومنەتی بەسەردا بكەیت، الله لە قورئاندا فەرموویەتی: (يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تُبْطِلُوا صَدَقَاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَالأَذَى) البقرة:222. واتە: ئەی ئەوانەی ئیمانتان هێناوە و دڵتان بە پاداشتی لای پەروەردگارتان خۆشە، خێر و بەخشینەكانتان بە باسكردنی و بە منەت كردن و چاوەڕێكردنی سوپاس و ستایش و ڕازیبوونی خەڵكی بەتاڵ مەكەنەوە. 

لە جیاتی ئەوە، خۆت دەست لە پەروەردگارت بەرز بكەرەوەو بڵێ: یا الله لەبەر ئەو چاكەی كە لە پێناو تۆدا لەگەڵ فڵانە كەسدا كردم وهیچ مەبەستێكم نەبوو جگە لە ڕەزامەندی تۆ نەبێت، ڕەحمم پێ بكە و سۆرزو بەزەیی خۆتم بەسەردا بریژە و لە گوناهەكانم خۆش بیت، ئەمەیان زۆر لەوە باشترە بەو كەسەی چاكەیەكت لەگەڵیدا كردووە بڵێی دوعای خێرم بۆ بكە، یەعنی وەكو ئەوەیە وتبێتت: من یارمەتی تۆم دا و بەكەڵكت هاتم ، تۆیش دوعای خێر بۆ من بكە با الله بەو خێركردنەم بەتۆ ڕەحمم پێ بكات و پاداشتم بداتەوە! 

لە ڕاستیدا دەرگاكانی ڕیایی و ڕوپامایی ئەوەندە شاراوەو زۆرن و لە جێگەی وا لێمان دەكرێتەوە، هەر بیرمان بۆی ناچێت كە شەیتان لەو شوێنەشدا لە بۆسەدا بێت بۆمان. 

إحسان برهان الدین 

24 ربيع الأول 1445         

موسوڵمانی ئەم سەردەمە، ڕاستتر بڵێین زۆربەیان، لە ناخەوە ڕوخاون و بەردەوام هەست بەبەزین و كەمی دەكەن، شارەزایان و ئەوانەی بەدواداچوونیان بۆ ئەم دەردە كوشندەیە كردووە زۆر هۆكاریان باس كردووە لێرەدا هەندێك لە دیارترینیان دەخەمەڕوو: 

1- موسوڵمانان تووشی بێ هیوایی بوونە لە گۆڕینی واقیع، پێیان وایە كار لە كار ترازەوە هیچیان پێ ناكرێت و بارەكە نەك تەنها لار بوەتەوە بەڵكو كەوتووە و تازە بەكەس ڕاست نابێتەوە. دەڵێن هەوڵی گۆڕانكاری وەكو فووكردنە بە خۆڵە مێشدا. 

2- خەڵكی هەمیشە تەماشای كەسانی لەخۆیان لاوازتر و خراپتر دەكەن، ناچن چاو بكەن لە كەسانی لەخۆیان بەرزتر و بەهێزتر و خاوەن كەسایەتی تۆكمەتر ، بەو شێوەش نەك بەرەو پێش ناچن بەردەوام پاشەكشەش دكەن. 

3- یەكێك لەدەردە كوشندەكانی موسوڵمانان لەم سەردەمەدا لاسایكردنەوەیە، بۆ نموونە تەماشای هەموو شتێكی ڕۆژئاوا بە گەورەو مەزن دەكەن، تەنانەت ئەكتەر و یاریزان و نزمترین مرۆڤەكانی سەرزەوی لەبەر ئەوەی ڕۆژئاوایین لە خۆیان بەباشتر و بە پێشكەوتووتر و بە مەزنتریان دەزانن و بەچاوێكی گەورەوە سەیریان دەكەن. بۆیە ئەوەی داهێنان بێت نییانە. 

4- كاتێك گەشت دەكەن بۆ ئەوروپا و ئەمریكا ودەگەڕێنەوە، ئەوەندەی تر ئەوانیان لەلا گەوەر دبێت و خۆیان و میللەت و كەلتور و هەموو شتێكی خۆیانیان لەبەرچاو دەكەوێت، چاویان تەنها ڕواڵەت دەبنێ و لە ناوەڕۆك و جەوهەر بێ ئاگان. 

كاتی خۆی سید قطب بەڕەحمەت بێت - ب پێچەوانەی ئێمەوە - كە سەردانی ئەمریكای كرد حەقیقەتی ڕۆژئاوای بۆ دەركەوت و داوای كرد لە موسوڵمانان لەبەرزایی ئیسلامەوە تەماشای شارستانی ئەوان بكرێت نەك خۆیان بەكەم بزانن وا بزانن ئەوان لە بەرزاییدان ( پێت كرا كتێبی أمریكا التي رأیت بخوێنە). 

5- ڕازی بوون و خۆبەدەستەوەدان بۆ واقیعی تاڵی ئەم سەردەمە كە هەرگیز نابێت موسوڵمان پێی ڕازی بێت و دەبێت ئەوەندەی پێ دەكرێت خەریكی گۆڕانكاری بێت، پێویستە وا بزانێت كار و كۆشش لەسەر ئەوەو دەرنجام لەلای الله یە. 

6- زۆربەی موسوڵمانان وایان لێ هاتووە شەرم لە ئیسلامەكەی خۆیان دەكەن، شانازی بە دینەكەیانەوە ناكەن، تەنانەت نایانەویت هیچ دیاردەو سوننەتێكی ئیسلامیشیان پێوە دیار بێت، خاوەن كەسایەتییەكی بەهێزی ئیسلامی نین كە هیز و توانایان لە قورئان و سوننەتەوە وەربگرن، بەڵكو هەر نازانن قورئان و سوننەت بە ڕاستەقینە چییان تێدایە، و خوێندنەوەشیان بۆ ئەو دوو سەرچاوە بەبێ ێگەیشتنە و بەسەر ئایەت و فەرموودەكاندا تێدەپڕن. وایان لێ هاتووە بەدوای ئەوەدا وێڵن پێیان بوترێت كەسێكی هاوچەرخ و مۆدێرنە و مەبەستیانە كە خۆیان وا دەربخەن ئیسلامیان بە توندی نەگرتووە و بەڵكو زۆر بەشلی و بە مۆدێرنەیی، بەكورتی عەلمانیەكی دەمامكدارن و پۆشاكێكی ئیسلامی تەكیان ئەویش بەشەرمەوە لەبەر كردووە! 

7- موسوڵمانی ئەم سەردەمە هیچ ئامانجێكی گەورەی بۆ خۆی دیاری نەكردووە، بەرنامەیەكی نییە كۆششی بۆ بكات، لە ژیانی دونیادا نگرۆ بووە، تاكو دەمرێت ناتوانێت بە چارەكێكی هیوا و ئەواتە دنیاییەكانیدا بگات بۆیە دەمرێت و فریای هیچ نەكەوتووە و هیچ كۆششێكی بۆ دینەكەی نەكردووە و هەر خەریكی پارە پەیدا كردن و بایەخدان بووە بە ژیانی دونیا. ئەگەر نوێژ و ڕۆژوو بكات و زەكات دەربكات ئیتر وا نازانێت هیچی تری لەسەرە و وا گومان دەبات ئیسلام قرزاری ئەو بێت ! 

8- هەندێكی تریش لەوانەی كە گوایە بانگەواز بۆ ئیسلام ئەكەن، هەمیشە خەریكی بەرگریكردنن لە ئیسلام و وەڵامی گومان ئەدەنەوە و خەریكی پاكانە كردنن بۆ ئیسلام لە دژی نەیارەكانی، هەمیشە وا تەماشا دەكەن ئیسلام لە قەفەسی تۆمەتباریدایە و ئەوانیش بوونەتە پارێزەر بۆی، بۆچی پیغەمبەر صلی الله علیه وسلم نۆ خێزانی هەبوو، بۆچی ئیسلام دەستی دز دەبڕێتەوە، بۆچی ئیسلام لەدژی بێ باوەڕان جیهاد ڕادەگەیەنێت و زنجیرەیەكی دوورودرێژ لە گومان و لاوازی كە لە خەیاڵیدا هەیە سەبارەت بە ئیسلام و بەردەوام خەریكن بەرگری لێ دەكەن، وەكو ئەوەی ئیسلام كۆمەڵێك عەیب وعار و كەم وكوتی بێت. 

9- موسوڵمانی ئەم سەردەمە ئیسلام وەكو كێشە و وەكو قضیة یەك تەماشا ناكات بیكات بە خەم و بە خولیای خۆی كاری بۆ بكات و بانگەوازی بۆ بكات و قوربانی بۆ بدات و ڕاستییەكانی قورئان و سوننەت دەربخات وباس بكات، بەڵكو ئیسلام بەبەرچاوییەوە لەنێوبچێت ئەو باكی نییە و ئەڵێت من چیم پێ دەكرێت، خوا خۆی با دینی خۆی بپارێزێت (بە زمانی سەر وا نالێت بە زمانی حاڵ وا دەڵێت). 

10- سەرسام بوونی موسوڵمانان بە ناحەزانی ئیسلام گەیشتووە بەوەی حوكم بە شەریعەتی الله ناكەن و سونەتی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم لەناویاندا لە ئەوپەڕی نامۆییدا و كار بە یاسا و ڕێسای ڕۆژئاوا و ڕۆژهەڵات و قسە و بەرنامەی مرۆڤەكان دەكەن و خۆیشیان بە موسوڵمانی عەیار بیست و چوار ئەزانن تەنها لەبەر ئەو نوێژ و عیبادەتانە كە دەیكەن و ئەو هەموو كەمتەرخەمییەش كە لە ئیمان و لە عەقیدەدا هەیانە هەر بەخەیاڵیشاندا نایەت. 

جا وەرە ئیمان بەو شێوە لاواز بێت و ناخیان پڕی لەترس بێت و بەو شێوە سەرسام بن بە ڕۆژئاواو بەهەموو دوژمنێكی ئیسلام و زانستی شەرعیشیان نەبێت و عیبرەت و پەندیش لە میژوو وەرنەگرن، ئیتر چۆن موسوڵمانێكی ناخ ڕوخاوو بەزیویان لێ دەرناچێت ، مەخابن ئەمە حاڵی زۆرینەیە نەك هەموویان، چونكە ئوممەتی ئیسلام هەرگیز خەڵكانی باش و چاكساز و خۆیەكلاكەرەوەیان بۆ ئیسلام لێ نابڕێت، بەڵام ڕێژیان زۆر كەمە و بەردوام لە كەمبوونیشدان. 

إحسان برهان الدین 

23 ربيع الأول 1445 

زانایان بەراوردیان كردووەوە بۆیان دەركەوتووە بە شێوەیەكی گشتی زانستی بەسوود لە زۆر ڕووەوە لە ماڵ و سامان باشترە، ابن القیم لە كتێبی (مفتاح دار السعادة)دا زۆر لە خاڵەكانی پەسەند كردنی زانست بەسەر دەوڵەمەندیدا دەگێڕێتەوە منیش لێرەدا چەند لایەنێكی ئەو بەراوەردەتان بۆ هەڵدەبژێرم و لێرەدا دەیانخەمە ڕوو: 

1- زانست میراتی پێغەمبەرانە علیهم السلام، بەڵام ماڵ و پارە میراتی پادشا و دەوڵەمەندەكانە. 

2- زانست پارێزگاری لە خاوەنەكەی دەكات، بەڵام خاوەن پارە دەبێت ببێت بە پاسەوانی پارەكەی. 

3- ماڵ و سامان بە لێ خەرج كردن كەم دەكات و لەنێو دەچێت، بەڵام زانست بەبەخشینی گەشە دەكات. 

4- كەسی پارەدار كە دەمرێت پارەكەی لێی جیا دەبێتەوە، بەڵام زانست لەگەڵ خاوەنەكەی دەچێتە ناو گۆڕەوە. 

5- پارە وماڵی دونیا بە چاكەكار و خراپەكار و بە ئیماندار و بەبێ ئیمان دەدرێت، بەڵام زانستی شەرعی بەسوود تەنها بە كەسی چاكەكار و ئیماندار دەبەخشرێت. 

6- زانا هەموو كەسێك پێویستی پێیەتی، بەڵام دەوڵەمەند زیاتر خەڵكی دەست كورت و نەبوو پێویسیان پێیەتی. 

7- دەروونی مرۆڤ بە بەدەستهێنانی زانست ئاسوودە و پاك و پاراو دەبێتەوە، بەڵام بە دەوڵەمەندی و بە هەبوونی ماڵ و سامان زۆر جار تووشی ڕەزیلی دەبێت وبەرچاوی تەسك دەبێت. 

8- هەبوونی پارەو ماڵ و سامان مرۆڤ بەرەو خۆبەزلزانی و بوغرایی دەبات، بەڵام زانستی شەرعی مرۆڤ بەرەو خۆ بەكەم زانین و تواضع وبەندایەتی الله دەبات. 

9- گوێڕایەڵی و پابەندبون بە شەرع لەڕیگەی زانستەوە دەبێت، زۆربەی گوناه وتاونەكانیش لە رێگەی زۆریی پارەوە دەبێت. 

10- ماڵی دونیا خاوەنەكەی دەكات بە كۆیلەی خۆی، بەلام زانست خاوەنەكەی دەكات بەبەندەی الله. 

11- دەوڵەمەند بایەخی لە پارە و موڵك و سامانەكەی وەردەگرێت، ئەگەر لەدەستیدا هەمو شتێك لە دەست دەدا، بەڵام زانست هەمیشە خاوەنەكەی بەرەو سەربەرزی دونیا و دواڕۆژ دەبات، ئەگەر كار بەو زانستەكەی بكات. 

12- دەوڵەمەندبوون وابەستەیە بە ترس و خەم و پەژارەوە، خاوەنەكەی لە دڵەڕاوكێ و ترسدایە پێش دەستكەوتنی، كە دەستیشی دەكەوێت ئینجا ترسی لەدەستدانی هەیە، تاكو پارەشی زۆرتر بێت ترسی لەسەری زۆرترە، بەڵام دەوڵەمەندی لە زانستدا وابەستەیە بە ئاسوودەیی و خۆشی و دڵنیایی. 

13- هەركێ لەبەر پارەو سەروەتەكەی ڕێزی لێ بگیردرێت بە لەدەستدانی سامانەكەی ڕێزو پلەوپایەكەشی لەدەست دەدات، ئەو كەسەش لەبەر زانستەكەی ڕێزی لێ بگیردرێت پلەو پایەی لەدەست نادات تاكو ئەو كاتەی مافی ئەو زانستە بدات. 

14- دەوڵەمەندی پارە وا لە خاوەنەكەی دەكات حەزی بەمردن و بە لیقای پەروەردگاری نەبێت، چونكە پێی ناخۆشە نازو نیعمەت و خۆشییەكانی بەجێ بهێڵێت، بەڵام زانستی شەرعی لیقای الله لە لای خاوەنەكەی خۆشەویست دەكات. 

15- دەوڵەمەندەكان بە مردنیان باسیان دەبڕێتەوە وپاش ماوەیەك فەرامۆش دەكرێن، بەڵام زانایان بە مردینان باس و پلەو پایەیان بەرزتر دەبێتەوە. 

پێویستە لە كۆتاییدا بڵێم:  

ئەمەی كە باسمان كرد لێرەدا شیكردنەوە و قسەی زیاتر هەڵدەگرێت و ئەو مەسەلە بەڕەهایی وهەمیشە بەو شیوە نییە، چونكە ئەو خاوەن پارەی لە الله بترسێت و مافی پارەكەی بدات و ماڵ و سامانەكەی تووشی لەخۆباییبوون و بەخۆسەرسام بوونی نەكات و هەوڵ بدات لە ڕێگەی ڕەزامەندی الله و بەدەستهێنانی بەهەشتدا بەكاری بهێنیت، ئەو پارە نیعمەتە وخێرێكە و ڕژاوەتە سەر خاوەنەكەیدا. 

زانستیش مەرج نییە هەمیشە بەو شێوە بێت كە بێت كە ابن القیم بەڕەحمەت بێت باسی كردووە. هەندێ جار زانست بۆ خاوەنەكەی دەبێت بە مایەی سەرشۆڕی و نەهامەتی وسووك بوون، كاتێك كە كاری پێ نەكات و بیكات بە هۆكارێك بۆ پەیداكردنی پارە وماڵی دونیا و خۆ نزیك كردنەوە لە دەسەڵاتداران و ئەهلی دونیا و خزمەتكردنی زاڵمان و شێواندنی حەق و تێكدانی چەمكەكانی ئیسلام و خۆڵ لەچاوكردنی موسوڵمانان، لەو كاتەدا زانست لە جیاتی ئەوەی نیعمەت بێت دەبێت بەنیقمەت، لە هەموو شوێنێك ئەو نموونە خراپە هەیە، لێرەش بەچاوی سەرمان لەم كوردستانەدا چەندین حاڵەتی لەو جۆرەمان بینی و زانست سەری خاوەنەكەی خوارد و عاجیلی بە ئاجیل فرۆشت. 

  پەیامێك بۆ فێرخوازانی تەجوید و قیرائات پاش ئەوەی ساڵانێك موسوڵمانی كورد و تەنانەت مامۆستایانی ئایینیش نەیاندەزانی بەجوانی قورئانی پیرۆز بخوێننەوە، ئێستا بە شێوەیەكی بەرچاو دەبینرێت موسوڵمانان بە بەهەردوو ڕەگەزەوە ڕوویان كردووەتە فێربوونی تەجوید و زانستی قیرائات، منیش وەكو ئەوەی شارەزاییم لەو زانستانەدا هەیە و قیرائاتی قورئانیم خوێندووە و چەندین كتێبم لەو بوارەدا نووسیوە وەكو شەرحی المقدمة الجزریة و وەرگێڕانی كتێبی معجم مصطلحات علم القراءات كە هەردوكیان چاپ كراون و هەروەها چەندین خول و دەیان وانەی دەنگی وڤیدیۆییم لەو بارەوە هەیە، بە پێویستی دەزانم پێتان بڵێم: 1- هەر زانستێك پەیوەندی بە قورئانی پیرۆزەوە هەبێت زانستێكی پیرۆز و باشە، بۆیە بایەخدان بە تەجوید و قیرائاتی قورئانی لە سنووری خۆیدا كارێكی باشە و خێرەو بە سوودە، هۆكارێكی پێویستە بۆ چاكتر تێگەیشتن لە قورئان و واتاو پەیام و ڕێبازەكەی. 2- دەبێت هەرگیز ئەوەت لەبیر نەچێت كە ئەولەویەت بۆ تێگەیشتن و كاركردنە بۆ پەیام و ناوەڕۆك مەنهەجی قورئانی پیرۆز لە عەقیدەو شەریعەتدا، تەجوید وەسیلە و ڕێگاو هۆكارە بۆ تێگەیشتنی بەرنامەی قورئان، نەك خۆی بۆ خۆی مەنهەج و مەبەست و ئامانج بێت! ئەم مەسەلە شایانی لێوردبوونەو بایەخ پێدانە چونكە لە كوردستاندا خەریكە ئەو مەسەلە ئاوەژوو دەبێتەوە. 3- پاش ئەوەی ساڵانێك خۆم لەم بوارەدا ئیشم كردووەو ئێستەش هەر دانەبڕاوم، دەتوانم بڵێم: هەوڵێك هەیە بۆ بەلاڕێبردنی زانستی تەجوید و قیرائات و لابردنی لەسەر ڕێڕەوی خۆی، لە راستیدا ئەگەر گرنگیدانی خەڵكی وماۆستایانی ئایینی و ڕێكخراوو ناوەند و قوتابخانەو سەنتەرەكان بەم بابەتە و ڕۆچوون تێیدا بە شێوەیەك كە بە پلان و بەرنامە وەرگرتنی ئەو زانستە درێژە خایەن و دوور مەودا بێت و فێرخوازی زانست فریای زانستی تر نەكەوێت و هەر خەریكی ئەوە بێت، لەو حاڵەتەدا دوور نییە ئەوە پیلانێك بێت و دەستی ناحەزانی ئیسلامی لە پشتەوە بێت، چونكە ئەوان ئەوەیان دەوێت موسوڵمانان تەنها خەریكی مەخاریج و سیفات و ئەحكامی جوان خویندنەوەی قورئان و خیلافی قاریئەكان سەبارەت بە فەتح و ئیمالەو سەكت و مەدد وقەسر و ئیشباع و ئیشمام و ئیدغامی بچووك و ئیدغامی گەورەو تەسهیل و تەحقیق و ئوسوڵ و فەرش و سەدان باسی تر كەتەمەن تەواو دەبێت و ئەو باسانە تەواو نابن، بەتایبەتی ك ئەو زانستە دوو لایەنی هەیە نەزەرەی و كردەیی، دواجاریش سوودێكی زۆری بۆ كێشەكانی موسوڵمان لەم سەردەمەدا نییە و ناحەزانی ئیسلام پێیان خۆشە هەموو موسوڵمانان بەو باسانەوە سەرقاڵ بن و بەلای باسەكانی عەقیدەو تەوحید و ئیمان و سوننەت و فەرموودەدا نەچن و لە بابەتە جەوهەرییەكانی دینەكەیان هەمیشە بێ ئاگابن. 4- كێشەی ئەمڕۆی موسوڵمانان بە گشتی و كورد بە تایبەتی لە جەهلیانە بە عەقیدە و ئیمان و مەنهەجی ڕاست و درووستی دینەكەیان، كێشەیان لە جوان خوێندنەوەی قورئاندا نییە، بەڵكو كێشەیان لە شوێنیكی ترە، بۆ نموونە ئەگەر كەسێك لە مەعناو حوكمەكانی سوڕەتی (قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ) بە باشی تێبگات، هەڵەش لە خوێندنەوەیدا بكات ئەوە نابێتە ڕێگر لەوەی تەوحیدی ئولوهیەت و ربوبیەت و ئەسمائو سیفاتی بۆ پەروەردگاری ئەنجام بدات. 5- مەسەلەی تەجوید زۆر مەسەلەیەكی گرنگە ودەبێت موسوڵمان تا بۆی بكرێت فێری ببێت، ئەگەریش هەر نەیتوانی فێری ببێت كێشە نییە، چۆن پێی دەكرێت قورئان بخوینێت با ئاوها بیخوێنێت: (لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا ) الله تعالی داوای ئەنجامدانی كارێكمان لێ ناكات لە سەرووی توانای خۆمانەوەبێت، بۆیە ئەگەر موسوڵمان هەوڵی خۆی بدات و سەرەڕای هەوڵەكانی هەر نەتوانێت فێری تەجوید و جوان خوێندنەوەی قورئان ببێت، نەك گوناهبار نابێت لەوانەیە دوو بەرانبەری ئەو كەسەی شارەزای تەجویدە خێریشی بۆ بنووسرێت، پێغەمبەر صلی الله لعیه و سلم فەرموویەتی:: (الماهر بالقرآن مع السفرة الكرام البررة، والذي يقرأ القرآن ويتتعتع فيه وهو عليه شاق له أجران). رواه مسلم. واتە لە ڕۆژی قیامەتدا شارەزا لە قورئاندا لەگەڵ مەلائیكەتە بەڕێزەكاندایە، ئەو كەسەش كە قورئان دەخوێنیت و قورسە لەسەر زمانی و ناتوانێت بەجوانی بیخوێنێتەوە، دوو پاداشتی هەیە، واتە پاداشتێك لەسەر خوێندنەوەكەی، پاداشتێكیش لەسەر زەحمەتەكەی. 6- بە هیچ شێوەیەك ئامۆژگاری هیچ فێرخوازێكی زانست ناكەم لەپاش شارەزابوونی لە مەخاریج و سیفاتی پیتەكان و و شارەزابوون و جێبەجێكردنی ئەحكامی تیلاوە وتەجوید و وەرگرتنی ئیجازە لە ڕیوایەتی حفص یان لە قیرائەتی عاصم كە تاكو ئێرە ئەمانە زۆر پێویستن و بەباشی نازانم موسوڵمانان بە گشتی لەوە زیاتر بڕۆن لەو ڕێگایەدا، مەگەر فێرخوازێك زۆر بەهرمەند بێت و لەو زانستەدا حەز و توانای تایبەت وجیاوازی هەبێت، جگە لەو حاڵەتە پێم باش نییە فێرخواز بەردوام بێت لە تەواو كردنی هەموو قیرائەتەكان و تەواو كردنی سەبعە و عەشرە لە رێگەی الشاطبیة و الدرة و ئینجا بڕواتە سەر الطیبة و بەوەشەوە نەوەستێت بیر لە خوێندنی شواذ ی قیرائات بكاتەوە، لە ڕاستیدا بۆ ئەم سەردەمەی خۆمان هەموو ئەوانە زیادن و پێویست ناكات موسوڵمان كاتی خۆی بەو زانستانەوە بەسەر ببات، چونكە لەوانە زۆر گرنگتر و لەپێشتر هەیە و تەمەنیش كەمە و دیاریكراوە و دەبێت ئەوەی كە بۆ بەهێزكردنی دین و ئیمان موسوڵمان پێویستە بۆ خۆی و بۆ خێزان و بۆ دەوروبەری و بۆ ئەو خەڵكەی كە لە ئیسلامی ڕاستەقینە دووركەوتونەتەوە ئەجامی بدات. 7- ڕێگەی فێربوونی زانستی قیرائات لە كوردستاندا ڕێگەیەكی هەڵەیە لە ڕووی زانستییەوە، بۆ نموونە زۆربەی وەرگرتنی ئیجازە بەبێ لەبەر كردنی قورئانە و بە خویندنەوەیە لە مصحف، ئەوەش پێچەوانەی ئەوەیە سەرانی ئەم زانستە لە درێژایی مێژووی ئیسلامدا ئەنجامیان داوە و تەنانەت ئێستاش لەو وڵاتانەی گرنگی بەم زانستە دەدرێت وەكو میسر و شام و مۆریتانیا و وڵاتانی تر بەبی لەبەر كردن بەهیچ شێوەیەك ئیجازە نادرێت، ئینجا شارەزابوونی تۆكمە و تەواو لە زمانی عەرەبیدا لە ڕووی نحو و صرف و بلاغة و زانستەكانی تر، بڕبڕەی پشتی قیرائاتە و بەبێ ئەو شارەزابوونە تەنها خۆ خەریك كردنە، ئەمڕۆ كەسانێك نەك ئیجازەی عاصم و نافع و حمزة و كسائی یان هەیە و ڕەنگە قل و فل ی عەرەبی لەیەك جیانەكەنەوە، بەڵكو هەن كە عەشرەیان هەیە و ئاستیان لە عەرەبیدا ئاستی خاوەن ئیجازەی عەشرە نییە و زۆر كزو لاوازە، ئەوە تێكدانە بۆ بنەماكانی ئەو زانستە كە ئەمڕۆ لە كوردستاندا دەكرێت، كەسێك لاواز لە زمانی عەرەبی چۆن لە تەوجیهو لە تەحریر و لە حاڵەتەكانی یەكگرتنی هەمزە و ئەو هەموو شێوازەی كە لە خویندنەوەی هەندی ئایەتدا هەیە و هەروەها چۆن لە ئیعرابی قیرائات وچەندین مەسەلەی پەیوەندیداری تر تێدەگات، ئێ كە تێنەگات چ دڵێكی بەو ئیجازە خۆشە؟ 8- نەخۆشی و درمێكی خراپ هاوكات لەگەڵ گرنگیدان بە زانستی قیرائات سەریهەڵداوەو لەوانەشە هۆكاری گرنگیپێدانەكەش هەر ئەوە بێت، ئەویش حەزی بەدەستهێنانی ئیجازەیە، لە ڕاستیدا ئیجازەی قورئانی لە كوردستتاندا بایەخێكی زانستی ئەوتۆی نییە، چونكە نەك ئەو كەسەی كە ئیجازە وەردەگرێت، بەڵكو بەداخەوە هەندێ جار ئەوەشی كە ئیجازە دەدات شارەزایی تەواوی لەو زانستەی كە موجازە تێیدا نییە . 9- داوا دەكەم لە هەموو ئەو خوشك و برا بەڕێزانەی سەرقاڵی خوێدن و فێربوونی ئەم زانستەن، با لە ضبط كردنی مخارج و صفات و أحكام و ئیجازە وەرگرتن لە عاصم زیاتر نەڕۆن و هەوڵ و كۆشش بدەن كە ئەو بابەتانە بە جوانی تێبگەن و جێبەجێی بكەن. لە دوای ئەوە و لە جیاتی بەردەوام بوون لەو رێگە دوورە و پڕ لە زەحمەتە لە فێربوونی قیرائات، بچم دیراسە و تەفسیری قورئان بخوێنن و لە بەرنامەكەی تێبگەن، بچنە سەر كتێبەكانی عەقیدەی سەلەف و ئەوانەی لەسەر ڕێبازی ئەوان بوونە لە شوێنكەوتوانیان و شەرحەكانی ئەو كتێبانە بخوێننەوە، بچنە سەر كتێبەكانی فەرمووەدەو سوننەت و شەرحەكانیان، بچنە سەر كتێبە باشەكانی تەفسیر و زانستەكانی تر وەكو تەفسیری الطبري وابن كثیر والبغوي، بچن فێری زمانی عەرەبی ببن كە كلیلی تێگەیشتنە لە هەموو زانستەكان و بەبێ فێربوونی زمانی عەرەبی. 10- ئەوەندی كە بۆم دیاری كردی لە تەجوید و لە قیرائات بەسە بۆ ئەوەی لە كتێبی پەروەردگارت بەباشی تێبگەیت و عیبادەت و نوێژ و شەونوێژ و فێركردنی موسوڵمانانی پێ بكەیت و بە نەزانینی قیرائاتی دوای عاصم یەك كێشەت لە دینداریدا هەرگیز بۆ درووست نابێت، بەڵام بەشارەزا نەبوون لە تەفسیری قورئان، لە نواقض الشهادتین، لە الولاء و البراء، لە مەسەلەی الحكم بغیر ما أنزل الله، لە كتێبەكانی فەرموودە و سوننەت، كێشەو كەلێن و نوقسانی گەورەت لە دین و لە دونیادا بۆدرووست دەبێت. 11- حەقیقەتێك هەیە ڕەنگە زۆر لەوانەی سەرقاڵی ئەم زانستەن دانی پێدا نەنێن ونكۆڵی لێ بكەن، بەلام من زۆر دڵنیام لێی و بە ئەزموونی خۆم لە گەڵ خویندكاران و قسە كردن لە گەڵ مامۆستایانی ئەم زانستە لێرەو لە دەرەوەی كوردستان و عێراق كە چاوم پێكەوتوون وهەروەها لە ڕێگەی خوێندنەوەو ئەزموونی كەسی خۆم لە وانە وتنەوەدا، ئەو حەقیقەتەش ئەوەیە كورد ناتوانێت لە زانستی قیرائاتدا ئاستی بەرز بێت و قۆناغی باش ببڕێت، ئامادەیی پێویستی وەكو كوردێك تێدا نییە بۆ وەرگرتنی ئەو زانستە و ئەوەش هیچ عەیب و نوقسانییەك نییە تیدائەوەی كە هەیە ناڵێم هەمووی زۆربەی هەر ئیجازە كۆكردنەوەیە ، لە راستیشدا ئەگەر ێرخوازی قیرائات بابەتە زۆرەكانی ئەو زانستە ضبط نەكات و بە شێوەكی كردەیی نەتوانێت جێببەجێی بكات سەد ئیجازەشی هەبێت هیچ سوودێكی نییە، بەداخەوە زۆربەی ئەوانەش كە ئیجازە كەڵەك دەكەن لە كوردستاندا لەو جۆرەن، بەڵام گومانی تێدا نییە كە مامۆستا و خەڵكی شارەزاشی تێدایە بەڵام بەراود بەو لێشاوە لە خاوەن ئیجازەكان دەگمەن و كەمن. 12- ئەم تێبینی و ڕەخنانە بۆ ئەوانەیە كە خۆیان تێكداوەو سەرقالی زانستی قیرائاتن و شەو ڕۆژیان بەدەم یەكەوە بەستووە و ئەوپەڕی توانای خۆیانیان لە كۆكردنەوەی سەنەد خەرج كردووە و لە زانستەكانی تر دوا كەوتوون وكڵۆڵ ن، كە وەكو وتم لە زانستەكەی خۆیشیاندا ئەستەمە زۆر شارەزا بن. 13- ئەگەر كەسێك هەرچی بنەماكانی ئەو زانستە هەیە وەكو ناوی خۆی لەبەری بكات و بیزانێت، ئەگەر هەموو قیرائات بە ئوسوڵ و بەفەرشەوە بتوانێت بە حفظ جێبە جێ بكات، دوا جار بە نیسبەت هامی خەڵكەوە ئەو وئەو كەسەی تەنها ئیجازەی لە ڕیوایەتی حفص هەیە وەكو یەكن، بەڵام ئەگەر كەسێك بۆ نموونە شەش كتێبە سەرەكییەكانی فەرموودەی تەواو كربێت و هەندی لەشەرحەكانی خوێندبێتەوە ، كتێبەكانی سوننەت وعەقیدەی سەلەف ی وەرگرتبێت ، یان كتێبەكانی ابن تیمیة و ابن القیم ی خوێدبێتەوە و زۆرێك لە باسە گرنگەكانی مجموع الفتاوی بزانێت، ئەگەر كتێبەكانی یروباوەڕ و تەوحیدی زانایانی نەجد و زانایانی تری عەقیدە ڕاست و پاك شارەزا بیت، ئەگەر لە حالی فیرقە و تاقمەگومڕانی سەردەمانی كۆن و هاوچەرخ حاڵی بووبێت و لە حەقیقەتی مەترسیی و چەواشەكاریەكانیان تێگەیشتبێت و لە مەترسی بەناو قورئانی ودژە سونەتەكان و عەلمانی و قەومی و ماركسی و سەرانی گومڕاكەرانی ئەم سەرەمە بۆ خۆی ئاگادار بێت وموسوڵمانانی لێ وریا بكاتەوە، ئەگەر ئەوانەی كردبێت، ئەوا جێگەی خۆیەتی ئینجا بچێتەسەر قیرائاتی قورئانی و بە تەواو كردنی قیرائات لەسەر الشاطبیة و الدرة ش نەوەستێتەوە، بەڵكو بچیتە سەر ڕێگەی طیبة النشر و شواذ ی قیرائاتیشی بخاتە سەر چونكە كەسێك بەو شێوە بێت ئەو توانایەی هەبێت ئەوە مافی خۆیەتی لەو زانستەش مەحروم نەبێت و فێرخوازی زانست لە وەرگرتنی زانست تێرخواردنی نییە، بەڵام ئایا كەسی وا لە كوردستان هەیە؟ 14- زانستی قیرائات لە دێر زەمانەوەو لە درێژایی مێژووی ئیسلامدا زانستی خەڵكە تایبەتەكان بووە و هەمیشە كەسانیكی كەم تێیدا هەڵكەوتوون و پسپۆڕییان تێیدا وەرگرتووە، هاوكات خەڵكانێكی زۆریش نانیان پیوە خواردووەو هۆكارێكی بەرژەوەندی و پارە پەیدا كردن و بەدەستهێنانی شوهرەت و ئەو حاڵەتە خراپانەیە كە هەندێكیم لە كتێبی شەرحی زغل العلم ی پێشەوا الذهبي خستووەتە ڕوو، بۆیە كە خەڵكانێكی زۆر و بەبێ شاییستەبوونی زانستی ڕوو بكەنە ئەو زانستە، ئەو كارەساتەی زەهەبی لە (زغل العلم) دا باسی دەكات دووبارە دەبیتەوە و، ئێستاش بەداخەوە لە كوردستاندا زۆر بە زەقی ئەو هەڵە و خراپ كەڵك لێ وەرگرتن و كارە نەخوازراوو ناشەرعییانە لەم زانستەدا دەركەوتووە . 15- ئەگەر هەر ڕازی نەبیت و بڵێیت من هەر بەردەوام دەبم لە قیرائات بێ ئەوەی لە زانستە پێویستەكانی تر خۆم شارەزا بكەم، ئەوا پێنت دەڵێم: - هەوڵ بدە تەجوید و قیرائات تێكەڵ بە عەقیدەو ئیمان بكەیت و وەكو زانستێكی ساردوسڕو پەتی نەیخوێنیت و نەیڵیتەوە، كە گەیشتیتە هەر ئایەتێك جگە لە حوكمەكانی تەجوید ڕەهەندی عەقیدەو ئیمانی تێدا بوو بوەستە لەسەری و ڕوونی بكەرەوە: بۆ نموونە كە دەگەیتە ئایەتی ( إِنِ الْحُكْمُ إِلَّا لِلَّهِ ۚ) لەسەری بوەستە و با ئەوەت بیر بخاتەوە ئێستا بەناو ئیسلامەوە كەسانێك دەڵێن (إن الحكم إلا للشعب)، كە گەیشتیتە ئایەتی: (فَلَا وَرَبِّكَ لَا يُؤْمِنُونَ حَتَّىٰ يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لَا يَجِدُوا فِي أَنفُسِهِمْ حَرَجًا مِّمَّا قَضَيْتَ وَيُسَلِّمُوا تَسْلِيمًا ) یان ئایەتی: (وَلَقَدْ أُوحِيَ إِلَيْكَ وَإِلَى الَّذِينَ مِن قَبْلِكَ لَئِنْ أَشْرَكْتَ لَيَحْبَطَنَّ عَمَلُكَ وَلَتَكُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِينَ) یان ئایەتی: (هُوَ الَّذِي خَلَقَكُمْ فَمِنكُمْ كَافِرٌ وَمِنكُم مُّؤْمِنٌ ۚ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ) یان سوڕەتێكی وەكو سوڕەتی الأنفال والتوبة و الأنعام بەوردی بیخوێنەوەو لە مەعناكانی تێبگە، سوڕەتی محمد و الممتحنة ودەیان و سەدان ئایەتی تر تەنها كەمێك بیر لە مەعناكانیان بكەیتەوە زۆر شتت بۆ دەردەكەوێت و لە واقیعی تاڵی ئەمڕۆمان تێدەگەیت كە چەند لە ئیسلامی كیتاب و سوننەتەوە دوورە و لەوانەشە لەو كاتەدا لەوەش تێبگەیت بۆچی هەموان هانی گەنجان دەدەن تەنها خەریكی تەجوید و قیرائات و خولی لەبەر كردنی قورئانی پیرۆز بن؟. بە كورتی من پێتان دەڵێم: ئەو قورئانەی كە خەریكی فێربوونی (حروف)ەكانین ، نابێت لە (حدود)ە كانی بێ ئاگا بن، ئەگەر (تجوید) لە قورئاندا یەك جار گرنگ و پێویست بێت، ئەوا (توحید) لە هەمان ئەو قورئانەدا سەد جار پێویستە و ئامانج و مەبەستی قورئانە، لە كاتێكدا جوان خوێندنەوەی قورئان و قیرائات هۆكارێكە بۆ باشتر تێگەیشتن لەو پەیامەی الله تعالی بۆمانی ناردووە نەك ئامانجی كۆتایی بێت. إحسان برهان الدین 11 جمادى الآخر 1444 2023-1-4  

  كە چوون بۆ عومرە جاڕی بۆ مەدەن ! پێشینانی چاكی ئەم ئوممەتە هەرچی عیبادەتێك بواری شاردنەوەی هەبوایە دەیانشاردەوە، چونكە مەترسی ڕوپامایی دڵ و دەروونی داگرتبوون و پێێان خۆش بوو هەرچی عیبادەتەكانیان هەیە بیشارنەوەو تەنها لە نێوان خۆیان و پەروەردگاریاندا بێت، تەنانەت هەندێكیان بەشێك لە عیبادەتەكانی خۆیانیان لە هاوسەرو منداڵەكانی خۆیانیش هەر دەشاردەوە. گەشتی عومرەش، عیبادەتێكە و موسوڵمان دەبێت تەنها و تەنها لە پەروەردگاری چاوەڕوانی پاداشتی گەورەو گران بێت لەسەری، جێگای خۆیەتی تاكو پێی دەكرێت لە مەترسی ڕوپامایی و ڕیایی خۆی بیپارێزێت، وەكو چۆن پارێزگاری لە هەر مالێكی خۆشەویستی خۆی دەكات، مەبەستم لەو شتانەیە كە دەکرێت بشاردرێتەوە، ئەگینا هەرچی بە سروشتی خۆی دەركەوێت و لە ئەنجامی بڵاوكردنەوەی خودی عومرەكار نەبێت، ئەوە حەرەجی تێدا نییە إن شاء الله، بۆ نموونە: 1- هیچ پێویست ناكات، ماوەیەك پێش بەڕێكەوتنتان بۆ عومرە، ئیعلانی بۆ بكەن و هەرچی خزم و دراوسێ و هاوڕێ هەیە بزانن ئێوە بۆ عومرە ئەچن و ئاگاداریان بكەنەوە، وەرن با پێكەوە تاقیبكەینەوە، ئەگەر پێتان كرا عومرەیەك بكەن كەمترین كەس پێی بزانێت، کاتێکیش گەڕانەوە بەهەمان شێوە غەیری خێزانەكانی خۆتان نەبێت با كەسی تر پێی نەزانێت، دوای گەڕانەوەتان لەماڵدا بۆی دامەنیشن بۆ ئەوەی خەڵكی سەردانتان بكەن، ئەگەر وا بكەن، دڵتان زۆر ئاسوودەتر دەبێت لەوەی هەموو هەنگاوەكانی بەڕێكەوتن گەیشتن و تەنانەت تەواف و گەڕانەوەتان لەو عیباۆەتە ڕاگەیەندراو بێت. 2- ناڵێم درووست نییە و حەرامە، بەڵام گومانم نییە لەوەی باشتر وایە لە پاڵ كەعبەو لە كاتی تەواف و لە مزگەوتی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم و لە كاتی بەجێگەیاندنی عیبادەتەكانتدا، هیچ زەرورەتێک نیییە و بگرە كارێكی باشیش نییە، بە مەبەستی بڵاوكردنەوە لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا، وێنە بگرن و سێڵفی پۆست بكەن و لە كاتی تەوافد كورتە ڤیدیۆی ئەو عیبادەتە بڵاو بكەنەوە! چونكە ئەوە جۆرێكە لە جاڕدان بۆ عومرەكەتان، وەكو ئەوەی بڵێن: ئەها ئێمە چۆن خەریكی عیبادەتین وچەند بەتەقواین،؟ ئەگەر دەستبەرداری ئەو كارەش ببن زۆر باشترەو بۆ دڵ ودەروونتان ئاسوودەترە. 3- پێش ڕۆیشتنتان بۆ عومرە - نەك عەمرە - هۆكارێكی شەرعی و بەڵگەیەك نییە لەسەر ئەوەی پێویست بكات بچن داوای گەردن ئازایی لە خەڵكی بكەن، ئەگەر كێشە و ناخۆشییەك لە نێوان ئێوەو برایەكی موسوڵماندا هەیە، ئیسلام هانتان دەدات هەموو كات كێشەی نێوانتان چارەسەر بكەن و لەیەكتر خۆش ببن، بەڵام ئەو مەسەلە هیچ پەیوەندی بە عومرەوە نییە و ڕاست و درووستی عومرەکەتان لەسەر ئەوە ڕانەوەستاوە، ئەگەر كەسێك لێتان عاجز بێت یان قەرزیشی بەلاتانەوە بێت كاریگەری نییە لەسەر عومرەكەتان، ئەگەر عومرەکەتان بەشێوەیەكی شەرعی ئەنجام دابێت، ئەمەش بە مەعنای ئەوە نایەت كە درووست نییە پێش ڕۆیشتن بۆ حەج وعومرە داوای لێبوردن لەكەس بکەن و قەرزی خاوەن قەرزەكان بدەنەوە، نەخێر، ئەتوانن ئەوە بکەن، بەڵام مەبەست لەوەیە کە مەرج نییە و دەتوانن لە هەر كاتێكی تریشدا ئەو كارە بكەن. 4- یەكێك لە عادەتە خراپەكان كە بە ناحەق بە عومرەكردنەوە لكێندراوە ئەویە، كەسی عومرەكار دەبێت بیری لای ئەوە بێت كاتێك گەڕایەوە دیاری بۆ مناڵ و گەورەو ژن وپیاوی خزمان و كەسە نزیكەكان لەگەڵ خۆیدا بهێنێت، بێگومان ئەوانیش كاتێك كە دەچن بۆ عومرە، دەبێت ئەو قەرزە بەزیادەوە بگێڕنەوە و ئەمەش عادەتێكی ناشەرعییە و بارگرانییەكی كۆمەڵایەتی ناپەسەندە، پێویستە عومرەكاران خۆیانی لێ بەدوور بگرن و نەیكەن بە نەریت و بە ماڵ بەسەر هەموو كەسێكی تریشدا كە نیازی عومرە كردنی هەبێت، ئەگەر هەر قەناعەتی بەوە نەبوو عومرەكەی بە نهێنی یان بە جۆرێك لە بێ دەنگی ئەنجام بدات، هیچ نەبێت با هاندەری پەرەپێدانی نەریتی ناشەرعی نەبێت لەناو خەڵكیدا و پێویست ناكات لە ئاوێكی زەمزەم و خورمایەك زیاتر هیچی تر دابەش بكەن. 5- پێویستە كەسی عومرەكار وەكو هەلێكی ئیمانی تەماشای ئەو گەشتە بكات و زیاتر بۆ عیبادەت و بەدەستهێنانی ئەجرو پاداشت بەكاری بهێنیت و بەشتی لاوەكییەوە زۆر سەرقاڵ نەبێت، كێ دەزانێت لەوانەیە ئەوە كۆتا گەشتی عومرە بێت بۆ ئەو شوێنە پیرۆە بیكەیت لە ژیانتدا. 6- سوننەت وایە عومرەكار لە یەك گەشتدا لە یەك عومرە زیاتر نەكات، زۆربەی زانایان لەسەر ئەمەن كە لە ڕووی شەرعییەوە دوبارە كردنەوەی عومرە لە یەك سەفەردا كارێكی پەسەند نییە ، چونكە جێگیر نەبووە نە پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم نە هاوەڵان لەیەك سەفەردا زیاتر لە عومرەیەك بكەن، ڕاستە هەندێ لە زانایان ئەوەیان بە درووست زانیوە ومەسەلەكە بەدەر نییە لە خیلافی نێوان زانایان، بەڵام بێگومان ئەنجامدانی یەك عومرە لە سەفەرێكدا گونجاوترە لە گەڵ سونەتدا. 7- لە كۆتاییدا ئەگەر بتوانین و بكرێت نوتق كردنمان بە ناوی ئەم عیبادەتە ڕاست بكەینەوە، چونكە ئەو گەشت و عیبادەتەی كە دەكرێت عومرەیە و عەمرە نییە، عەمرە هەڵەیەكی زمانەوانییە و لە ڕاستیدا وشەی عەمرە پەیوەندی بەو عیبادەتەوە نیە و بە مەعنای كڵاو وهەندێ مەعنای تر دێت لە زمانی عەرەبیدا، بەڵكو ڕاست ئەوەیە بڵێین عومرە نەك عەمرە، كێشەیەكی زۆر گەورە نییە بەڵام كە بتوانیت وشە ڕاستەكە بڵێیت پێویست بەوە ناكات وشەیەكی هەڵەی باو بەكار بهێنین. بە هیوای ئەوەی هەوڵ بدەین هەموو كارو كردەوەكانمان بۆ زاتی الله بێت و لە هەموو ڕیایی و روپاماییەك خاوێنی بكەینەوە و عومرە و عیبادەتی هەموو لایەك قبوڵ بێت إن شاء الله . إحسان برهان الدین 2 جمادى الأول 1444 2022-11-26    

گه‌شه‌پێدانی مرۆیی له‌ نێوان ڕواڵه‌ت و حه‌قیقه‌تدا چه‌مكی گه‌شه‌ پێدانی مرۆیی له‌ دوای جه‌نگی جیهانی دووه‌م سه‌ری هه‌ڵدا كاتێك وڵاتانی به‌شداربوو له‌و جه‌نگه‌ – و به‌ تایبه‌ت وڵاته‌ سه‌رنه‌كه‌وتووه‌كان – به‌ زیان و وێرانییه‌كی زۆره‌وه‌ له‌و جه‌نگه‌ ده‌رچوون، پاش ئه‌و كاولكارییه‌ی به‌ دوای جه‌نگدا درووست بوو چه‌مكی گه‌شه‌پێدانی ئابووری سه‌ریهه‌ڵدا و به‌دوایدا گه‌شه‌پێدانی مرۆیی بۆ جێبه‌جێكردنی ئه‌و هه‌ندێ ئامانجی دیاریكراو. به‌ڵام به‌ شێویه‌كی ڕوون و ئاشكرا ڕه‌گه‌ سه‌ره‌تاییه‌كانی گه‌شه‌ پێدانی مرۆیی له‌ ئه‌مریكاوه‌ سه‌ری هه‌ڵدا و له‌ حه‌فتاكاندا به‌ كاریگه‌ری هه‌ندێ هۆكار زیاتر بڵاو بوویه‌وه‌، به‌ شێوه‌یه‌كی گشتی گه‌شه‌ پێدانی مرۆیی به‌ سێ قۆناغدا تێپه‌ڕ بووه‌: 1- قۆناغی كلاسیكی دوای جه‌نگی جیهانی دووه‌م: له‌م قۆناغه‌دا چه‌مكی گه‌شه‌ پێدانی مرۆیی په‌یوه‌ست بوو به‌ لایه‌نی ئابووییه‌وه‌، زانایان و بیرمه‌ندان هه‌موو بایه‌خدانیان له‌سه‌ر ئه‌وه‌ بوو چۆن داهاتی نه‌ته‌وه‌یی زیاد بكه‌ن بۆ چاككردنی ئاستی بژێوی و زیادكردنی داهاتی تاكه‌كان و گه‌یشتن به‌ سه‌ربه‌خۆیی ئابووری. 2- قۆناغی نێوان حه‌فتاكان تاكو نه‌وه‌ده‌كان: له‌م قۆناغه‌دا كاریگه‌ری ئابووری پاشه‌كشه‌ی كرد و لایه‌نی كۆمه‌ڵایه‌تی كاریگه‌ری یه‌كه‌م و سه‌ره‌كی له‌سه‌ر گه‌شه‌پێدانی مرۆیی بوو، له‌م قۆناغه‌دا كۆمه‌ڵگه‌ی ڕۆژئاوا پێشكه‌وتنی به‌رچاوی به‌خۆیه‌وه‌ بینی له‌ بواره‌كانی ژیاندا، به‌ڵام له‌ ڕێگه‌ی گه‌شه‌پێدانی مرۆییه‌وه‌ نه‌یاتوانی خۆشبه‌ختی و كامه‌رانی بۆ خه‌ڵكی به‌ده‌ست بهێنن. پێناسه‌: گه‌شه‌ پێدانی مرۆیی بریتییه‌ له‌ فراوان كردنی تواناكانی فێركردن و شاراه‌زیی گه‌لان، ئامانجیش تێیدا ئه‌وه‌یه‌ مرۆڤ به‌ هه‌وڵه‌كانی بگاته‌ ئاستێكی به‌رز له‌ به‌رهه‌مهێنان و ده‌ستكه‌وت و ژیانێكی ته‌ندرووست و هه‌روه‌ها گه‌شه‌ پێكردنی توانا مرۆییه‌كان له‌ ڕێگه‌ی فه‌راهه‌م كردنی هه‌لی گونجاو بۆ فێركردن و زۆركردنی شاره‌زایی. هه‌روه‌ها پێناسه‌ ده‌كرێت به‌وه‌ی كه‌ بریتییه‌ له‌ زیادكردنی ئه‌و بژاردانه‌ی بۆ تاكه‌كان له‌ ئارادا هه‌یه‌ و ئه‌وه‌ش سێ بژارده‌ی سه‌ره‌كی ده‌گرێته‌وه‌: – ڕه‌خساندنی ژیانێكی ته‌ندرووستی درێژ و دوور له‌ نه‌خۆشی. – زۆركردنی بڵاوبوونه‌وه‌ی زانست و مه‌عریفه‌. – زۆر كردنی داهاته‌كان به‌ شێوه‌یه‌ك ژیانێكی شاییسته‌ بۆ تاكه‌كان ده‌سته‌به‌ر بكات. بواره‌كانی گه‌شه‌ پێدانی مرۆیی: به‌ كورتی گه‌شه‌پێدانی مرۆیی زانستێكی ڕۆژئاواییه‌ و ئاوێته‌یه‌كه‌ له‌ كۆمه‌ڵه‌ باسێكی گشتی باش و به‌ سوود له‌ گه‌ڵ كۆمه‌ڵه‌ باسێكی خراپ و زیان به‌خش و ناكۆك له‌گه‌ڵ ئیسلام كه‌ دواتر بۆی زیاد كراوه‌، بۆ نموونه‌ له‌باسه‌ باشه‌كانی كه‌ له‌ ڕوانگه‌ی ئیسلامه‌وه‌ هیچ كێشه‌یه‌كیان له‌سه‌ر نییه‌ ئه‌گه‌ر ناوو ناوه‌ڕۆكی له‌یه‌كتر جیاواز نه‌بن و له‌ گه‌ڵ بنچینه‌و بنه‌ماكانی ئیسلامدا تێكنه‌گیرێن: * به‌ره‌وپێشبردنی تواناكان و به‌هێزكردنی كه‌سایه‌تی. * هونه‌ری گفتوگۆ وقسه‌ كردن و به‌هێزكردنی كه‌سایه‌تی. * فێركردنی په‌روه‌رده‌ی مناڵ و به‌ هێزكردنی په‌یوه‌ندی خێزانی و كۆمه‌ڵایه‌تی. * پلاندان بۆ ژیانی ڕۆژانه‌ و دیاری كردنی ئامانجه‌كان و هونه‌ری به‌ڕێوه‌بردنی كات وچه‌ندین بابه‌تی تر. بۆچوونی پسپۆڕێك: به‌ڵام له‌ ڕاستیدا – وه‌كو دكتۆره‌ (فوز بنت عبد اللطیف كردي) ده‌ڵێت – گه‌شه‌پێدانی مرۆیی له‌گه‌ڵ ئه‌و باسانه‌ی ئاماژه‌مان پێكرد، چه‌ندین باس و لایه‌نی تری له‌ خۆ گرتووه‌ له‌ گه‌ڵ ئایینی ئیسلام و به‌تایبه‌تی له‌گه‌ڵ بیروباوه‌ڕو ته‌وحیددا ناگۆنجێت وتێكده‌گیرێت و بریتییه‌ له‌ كۆمه‌ڵێك نه‌ریتی بتپه‌رستی و بیرۆكه‌ی باتنی و جادووگه‌ری و له‌ هه‌موویشی خراپتر ئه‌وه‌یه‌ ئه‌م باسانه‌و باسه‌كانی تر پێكه‌وه‌ گرێ ده‌درێن و تیكه‌ڵ ده‌كرێن و ئه‌سته‌مه‌ بۆ كه‌سی ناشاره‌زا له‌ بنه‌ماكانی ئایین و بنچینه‌كانی عه‌قیده‌ له‌یه‌كیان جیاكاته‌وه‌، له‌وانه‌: * ئه‌و خولانه‌ی تایبه‌تن به‌ (البرمجة اللغوية العصبية) به‌ هه‌موو جۆرو ڕه‌نگدانه‌وه‌كانی وه‌كو: ( هندسة نفسية، استراتيجيات العقل ). * ئه‌و خولانه‌ی كه‌ باس له‌ وزه‌ی مرۆیی (الطاقة البشرية) كه‌ (الريكي والشي كونغ) وئه‌و جۆره‌ خوێندنه‌وه‌ی كه‌ پێی ده‌وترێت (القراءة التصويرية) و وزه‌ی ڕه‌نگه‌كان (طاقة الألوان) ده‌گرێته‌وه‌، كه‌ هه‌موو ئه‌و جۆره‌ خولانه‌ پۆشاكێكی زانستی له‌ گه‌شه‌پێدانی مرۆیی به‌به‌ردا ده‌كرێت و گه‌نجانی پێ له‌ خشته‌ده‌برێت و له‌ بنه‌ما سه‌ره‌كییه‌كانی دینه‌كه‌یان دوور ده‌خرێنه‌وه‌ به‌بێ ئه‌وه‌ی به‌ خۆیان بزانن. ناوی گه‌شه‌ پێدانی مرۆیی له‌ چییه‌وه‌ وه‌رگیراوه‌: واشده‌رده‌كه‌وێت ناونانی ئه‌م زانسته‌ به‌ ناوی گه‌شه‌ پێدانی مرۆیی ( التنمیة البشریة) هه‌ڵقوڵاوی بنچینه‌ سه‌ره‌كییه‌كه‌ی بێت كه‌ بریتییه‌ له‌: بزوتنه‌وه‌ی توانا مرۆییه‌ شاراوه‌كان (حركة القدرات البشرية الكامنة) كه‌ له‌ ڕۆژئاوا سه‌ری هه‌ڵدا بۆ مه‌زن ته‌ماشاكردنی مرۆڤ و پێویست نه‌بوون و وازهێنانی له‌ په‌روه‌ردگار. وریایی: ئه‌وه‌شی كه‌ پێویستی به‌ وریاكردنه‌وه‌ و ئاگاداركردنه‌وه‌ هه‌یه‌ له‌م باره‌وه‌ ئه‌وه‌یه‌ هه‌ندێ بانگخواز و كه‌سایه‌تی ئیسلامی هه‌وڵ ده‌ده‌ن به‌زۆر ئه‌و بابه‌تانه‌ ببه‌ستنه‌وه‌ به‌ كتاب و سوننه‌ت و گوایه‌ بنچینه‌یه‌كی ئیسلامی بۆ بدۆزنه‌وه‌،‌ئه‌وه‌ش كارێكی زۆر خراپ و ترسناكتره‌ له‌ خودی لادانه‌كانی ئه‌و بابه‌تانه‌ی له‌ گه‌شه‌پێدانی مرۆییدا باسمان كرد، چونكه‌ مه‌به‌ست پێی ئه‌وه‌یه‌ له‌ هه‌نگاوێكی تێكه‌ڵكردن و خۆڵ له‌ چاوكرندندا ئه‌و فه‌لسه‌فه‌ پووچه‌ڵانه‌ به‌ داپۆشه‌رێك له‌ به‌ڵگه‌ی به‌ڕواڵه‌ت ئیسلامی بشارێته‌وه‌. گه‌شه‌پێدانی مرۆیی بانگه‌شه‌و واقیعی جیاوازه‌: ئه‌گه‌ر بێت وخوله‌كانی گه‌شه‌ پیدانی مرۆیی له‌ بازنه‌ی باسه‌كانی چۆنییه‌تی زاڵبوون به‌سه‌ر خه‌مۆكی و شێوازه‌كانی به‌ڕێوه‌بردن و سوود وه‌رگرتن له‌ كات و ئه‌و جۆره‌ باسانه‌دا بمایه‌ته‌وه‌، زانایان و بیرمه‌نده‌ دڵسۆزه‌كانی ئیسلام زه‌نگی ترسناكییان له‌م زانسته‌ هه‌رگیز لێ نه‌ده‌دا، ئه‌مڕۆ گه‌شه‌ پێدانی مرۆیی بووه‌ته‌ بوارو بازنه‌یه‌ك جۆره‌ها تاوان و سه‌رپێچی گه‌وره‌ له‌ خۆ ده‌گرێت، وای لێ هاتووه‌ ئاساییه‌ و جێگای سه‌رسوڕمان نییه‌ له‌ باسه‌كانی ئه‌و زانسته‌دا: – شیركی گه‌وره‌ و بچووك و جادوو و جۆره‌ها بیدعه‌و ئه‌فسانه‌ و فه‌لسه‌فه‌ی دژ به‌ ئیسلامت به‌رچاو بكه‌وێت. – جۆره‌ها چاره‌سه‌رو عیلاجی بێ بنه‌ما و دوور له‌ ڕاستی تێدایه‌ زیاتر نییه‌ له‌ قۆستنه‌وه‌ی بێ كاری و بێزاری ئه‌و هه‌موو گه‌نجه‌ و وه‌رگرتنی پاره‌ و ماڵی خه‌ڵكی به‌ بێ پاساوێكی مه‌نتیقی. – قسه‌و بیرۆكه‌ی ناكۆكی زۆر تێدا به‌دی ده‌كرێت كه‌ له‌گه‌ڵ عه‌قیده‌ی ته‌وحیددا یه‌كناگرێته‌وه‌و ناكۆكه‌ له‌ خراپترنیان ئه‌وه‌یه‌ ئه‌مزانسته‌ كار له‌ سه‌ر ه‌وره‌ كردنه‌وه‌ی مرۆڤه‌كان ده‌كات به‌و واتایه‌ی له‌ هه‌موو شتێك بێ نیاز بیت به‌ په‌روه‌رگاریشیه‌وه‌. – گه‌شه‌ پێدانی مرۆیی له‌ هه‌ندێ باسی به‌سووده‌وه‌ كه‌ سه‌ره‌تاكه‌ی به‌وه‌ ده‌ستی پێكردووه‌، ئێستا بووه‌ بازرگانییه‌كی په‌تی و بووه‌ به‌ ته‌ڵه‌یه‌ك بۆ ڕاوكردنی گه‌نجان و خه‌ڵكانێك كه‌ به‌ده‌ستی نه‌خۆشی و دڵه‌ڕاوكێ و كێشه‌ی خێزانی ولاوازی كه‌سایه‌تییه‌وه‌ ده‌ناڵێنن وگیرفانیان به‌تاڵ ده‌كه‌ن و به‌سه‌ر ئه‌وانه‌وه‌ خۆیان ده‌وله‌مه‌ند ده‌كه‌ن. – له‌ سایه‌ی دابه‌زینی ئاستی زانستی گه‌نجان به‌تایبه‌ت و خه‌ڵكی به‌ شێوه‌یه‌كی گشتی سه‌ره‌ڕای زۆری بڕوانه‌مه‌كان، ڕاهینه‌ران و سه‌رپه‌شتیارانی گه‌شه‌ پێدانی مرۆیی گۆڕه‌پانیان بۆ چۆڵ بووه‌ و له‌ ڕێگه‌ی هه‌ندێ له‌وانه‌ی به‌ فرۆشیارانی وه‌هم (باعة الوهم) وه‌سف ده‌كرێن، زۆر زانیاری ناڕاست و چاره‌سه‌ری بێ بنه‌ما و ئاڕاسته‌ كردنی ئه‌فسانه‌یی ده‌كه‌ن. – گه‌شه‌ پێدانی مرۆیی بووه‌ته‌ هۆكارێك بۆ لاوازی ئیمان و سه‌رپێچی بیروباوه‌ڕه‌كانی ئیسلام له‌ڕێگه‌ی بڵاوكردنه‌وه‌ی چه‌مكی پشت به‌ستنی تاك به‌ خۆی له‌ هه‌موو شتێكدا به‌ ڕه‌هایی و لابردن و پشت گوێ خستنی باوه‌ڕ و (توكل) و پشت به‌ستن به‌ الله تعالی، له‌ گه‌شه‌پێدانی مرۆییدا هه‌رگیز جیگه‌ی ئه‌وه‌ی تێدا نابێته‌وه‌ به‌شداربوان فێری ئه‌وه‌ بكرێن پشت به‌ په‌روه‌ردگاریان ببه‌ستن و ئومێدیان پێی بێیت، به‌ڵكو به‌رده‌وام فێری ئه‌وه‌ ده‌كرێن پشت به‌تواناكانی خۆیان ببه‌ستن و ئومێدیان به‌خۆیان بێت بۆ جێبه‌جێكردنی هه‌موو ئامانجه‌كانیان. – زۆر جار خول ده‌كرێته‌وه‌ بۆ هه‌ندێ بابه‌ت كه‌ مه‌ترسی ئه‌وه‌ی هه‌یه‌ موسوڵمان له‌ بازنه‌ی ئیسلام بباته‌ ده‌روه‌، ئه‌و چاره‌سه‌رانه‌ی ئه‌وان وه‌سفی ده‌كه‌ن هه‌مووی دووره‌ له‌وه‌ی له‌ قورئان و له‌ سوننه‌تدا هاتووه‌ و زۆر جار باسی داهاتوو و غه‌یب و چۆنیه‌تی زانینی داهاتووی كه‌سه‌كه‌ له‌ڕێگه‌ی ئیمزا وخه‌تی ئه‌و كه‌سه‌ و چاره‌سه‌ر كردن به‌وه‌ی پێی ده‌ڵێن:( العلاج بالاحجار الكریمة) وه‌كو مرواری و به‌رده‌ به‌نرخه‌كانی تر. چاره‌سه‌ركردن به‌ وزه‌: وه‌كو وتمان یه‌كێك له‌ ترسناكترین بانگه‌شه‌كانیان مه‌سه‌له‌ی چاره‌سه‌ر كردنه‌ به‌ وزه‌ و زۆریش هه‌وڵ ده‌ده‌ن پۆشاكێكی زانستی به‌به‌ردا بكه‌ن و له‌ بنچینه‌ بتپه‌رستییه‌كه‌ی دووری بخه‌نه‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ی ببێته‌ مه‌سه‌له‌یه‌كی زانستی ئاسایی له‌ كاتێكدا خۆی وا نییه‌؛ له‌ راستیدا بیرۆكه‌ی چاره‌سه‌ركردن به‌ وزه‌ ( العلاج بالطاقة) به‌ته‌واوی له‌ مه‌جوسه‌ ئاگر په‌رسته‌كانه‌وه‌ وه‌رگیراوه‌ كه‌ به‌لای ئه‌وانه‌وه‌ یه‌زدان خودای ڕوناكییه‌ و ئه‌هریمه‌ن خودای تاریكییه‌ و ئه‌وان باوه‌ڕیان وایه‌ ڕووناكی و تاریكی دوو بنه‌مای دژه‌ یه‌كترن و سه‌ره‌تای بوونه‌وه‌رن و ئه‌ڵین هه‌موو پێكهاته‌كان له‌ ئاوێته‌بوونی ئه‌و دووانه‌ درووست بووه‌، بۆیه‌ ده‌بینی باسی ڕووناكی و تاریكی و (یه‌ن و یانگ) و ڕاكێشان و له‌رینه‌وه‌ی ئه‌رێنی و نه‌رێنی ده‌كه‌ن، باسه‌كه‌ش قسه‌ زۆر هه‌ڵده‌گرێت به‌ڵام من لێره‌دا ته‌نها مه‌به‌ستم ئاماژه‌ پێكردنه‌، یه‌كێكیش له‌و ده‌جالانه‌ی ئه‌و بیرۆكه‌ بڵاو ده‌كه‌نه‌وه‌ و كاری له‌سه‌ر ده‌كه‌ن (عدنان اوكتان) ه‌. البرمجة اللغویة العصبیة: به‌ هه‌مان شێوه‌ مه‌سه‌له‌ی (البرمجة اللغویة العصبیة) كه‌ یه‌كێكه‌ له‌ زۆرترین ئه‌و بابه‌تانه‌ی ڕاهێنه‌ره‌كانی گه‌شه‌ پێدانی مرۆیی كاری له‌سه‌ر ده‌كه‌ن، بابه‌تیكی ته‌واو ناكۆكه‌ له‌ گه‌ڵ بیروباوه‌ڕی ئیسلامدا و به‌ڵكو – له‌ ئاستێك له‌ ئاسته‌كانیدا – جۆرێكه‌ له‌ ده‌ركردنی موسوڵمان له‌ بازنه‌ی دینه‌كه‌ی چونكه‌ كار له‌سه‌ر لابردنی هه‌مووبیروباوه‌ڕو تێگه‌یشتن و چه‌مكه‌ فیكرییه‌كانی ده‌كات و كۆمه‌ڵێك بیروباوه‌رو چه‌مكی فیكری نوێیان له‌ جێگه‌دا داده‌نێت، ئه‌م پرۆگرامسازییه‌ به‌ كورتی: بریتییه‌ له‌ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی بیروباوه‌ڕه‌كانی مرۆڤ وهێواش هێواش لابردن و له‌ناوبردنی و گۆڕینی به‌ كۆمه‌ڵێك بیروباوه‌ڕی تری جیاواز – كه‌ ئه‌وان ده‌ڵێن یارمه‌تیده‌رو ده‌سته‌به‌ركه‌ری سه‌ركه‌وتنه‌ – ئیتر ئایا ئه‌و بیرروباوه‌ڕه‌ نوێیانه‌ ئایینی بن یان شتی تر، به‌ڵام به‌هه‌ر حاڵ هه‌رچییه‌ك بێت قال الله و قال الرسول نییه‌، به‌ڵكو ئه‌و پرۆگرامسازییه‌یه‌ كه‌ وه‌كو فۆرمات كردنێكه‌ بۆ سه‌رجه‌م زانیارییه‌كانی ڕابووردووی ئه‌و كه‌سه‌، جێگای داخیشه‌ كه‌ ابراهیم الفقي به‌ شێوه‌یه‌ك له‌ شێوه‌كان له‌م بواره‌ كاری ده‌كرد. باسه‌كانی سه‌ركه‌وتن: باسی سه‌ركه‌وتنیش یه‌كێكه‌ له‌و باسانه‌ی ملیونه‌ها خه‌ڵكیان پێ گێل كردووه‌ و پاره‌كانیان به‌ناحه‌ق لێ وه‌رده‌گرن، ئه‌وان ده‌ڵێن گوایه‌ یارمه‌تی خه‌ڵكی ده‌ده‌ن بۆ سه‌ركه‌وتن، بێگومان سه‌ركه‌وتن له‌ هه‌موو بوارێكدا، ئیتر گرنگ نییه‌ ئه‌و كه‌سه‌ بازرگانی ماده‌ هۆشبه‌ره‌كان بكات یان هه‌ر بازرگانی و كارێك كه‌ بنه‌مای ڕه‌وشتی و ئایینی نه‌بێت، گرنگ ئه‌وه‌یه‌ ئه‌وان فێری سه‌ركه‌وتنی ئه‌كه‌ن، ئینجا هه‌میشه‌ سه‌رانی بێباوه‌ڕانی دونیا ده‌كه‌نه‌ پێشه‌نگ و ده‌یانه‌وێت لاسایی بكرێنه‌وه‌ و بكرێنه‌ پێشه‌نگ، هه‌میشه‌ كه‌سانێك كه‌ به‌ ده‌قی قورئان و سوننه‌ت له‌ دۆزه‌خدان و تۆ ده‌بێت له‌ پێناو سه‌ركه‌وتندا بیانكه‌یته‌ پێشه‌نگ و پێشه‌وای خۆت. چه‌مكی سه‌ركه‌وتن له‌لای ئه‌وان ته‌نها گه‌یشتنه‌ به‌ ئامانجی مادی وبه‌ده‌ستهێنانی پاره‌یه‌، هه‌ر بۆیه‌ زۆربه‌ی ئه‌و ڕاهێنه‌رانه‌ به‌رده‌وام خه‌ریكی پاره‌كۆكردنه‌وه‌ن له‌و كه‌سانه‌ی به‌دوای سه‌ركه‌وتندا وێڵن له‌ كاتێكدا خۆیشیان نازانن له‌چی سه‌ربكه‌ون. بانگه‌شه‌ی زانینی داهاتوو(علم الغیب): زۆر جار له‌ خوله‌كانی گه‌شه‌پێدانی مرۆییدا به‌مه‌به‌ست بێت یان به‌ هه‌ڕه‌مه‌كی، وشه‌گه‌لێك به‌كارده‌هینن ته‌نها بۆ زاتی الله ده‌گونجێت به‌كار بێت، له‌ كاتێكدا ئه‌وان بۆ ئه‌و خه‌ڵكه‌ داماوه‌ به‌كاری ده‌هێنن كه‌ كه‌وتوونه‌ته‌ داوی راهینه‌رانی ئه‌و زانسته‌ و ئه‌وانیش وه‌كو هه‌لێكی زێڕین بۆ ده‌وڵه‌مند كردنی خۆیان مامه‌ڵه‌یان له‌گه‌ڵ ده‌كه‌ن، ئه‌وان بۆ نموونه‌ به‌و خه‌ڵكه‌ ده‌ڵێن: ئێوه‌ وزه‌ی ره‌هاو بێ سنوورتان تێدایه‌ ( طاقات مطلقة) و ده‌بێت بیدۆزنه‌وه‌! ئه‌و وه‌سفه‌ش ته‌نها بۆ الله زیاتر بۆ كه‌س ناشێت به‌كاربهێنرێت، به‌و شێوه‌ش بنه‌مای پێویست بوونی به‌نده‌كان و ئاتاجییان بۆ په‌روه‌ردگاریان لاواز ده‌كه‌ن و كار له‌سه‌ر لاواز كردنی ئیمانی كه‌سه‌كان ده‌كه‌ن. یان له‌ ڕێگه‌ی ده‌ستخه‌ت و ئیمزا و ئه‌و جۆره‌ شتانه‌وه‌ باسی ئایینده‌ و داهاتووی بۆ ده‌كه‌ن و به‌ كورتی ئه‌و شتانه‌ی ئه‌اوان بانگه‌شه‌ی زانینی ده‌كه‌ن له‌ تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی ته‌نها الله یه‌ و به‌نده‌ ئه‌گه‌ر باوه‌ڕی پێ بێت له‌ بازنه‌ی ئیسلام ده‌رده‌چێت. العقل الواعي و العقل اللاواعي: به‌ هه‌مان شێوه‌ ئه‌و باسانه‌ی كه‌ په‌یوه‌ندی به‌ (العقل الواعي) و ( العقل اللاواعي) هه‌یه‌ بیرۆكه‌ی ناكۆكه‌ له‌ گه‌ڵ ته‌وحید و ئیمان به‌ بنه‌ماكانی ئیسلام و جۆرێكه‌ له‌ ڕه‌واجدان به‌ فه‌لسه‌فه‌ گومڕاكانی سه‌ده‌ ڕابووردووه‌كان. چاره‌سه‌ به‌ ڕێگه‌ی ناشه‌رعی: هه‌ندێك له‌ خوله‌كانی گه‌شه‌پێدانی مرۆیی ڕاسته‌وخۆ له‌گه‌ڵ عه‌قیده‌و بیروباوه‌ری ته‌وحیددا كه‌ بنه‌مای موسوڵمانێتی هه‌موو موسوڵمانێكه‌ تیكده‌گیرێت و پێچه‌وانه‌یه‌، بۆ نموونه‌ چاره‌سه‌ر كردن به‌ كریستاڵ و گه‌وهه‌ری شه‌و چراو مرواری وئه‌و جۆره‌ شتانه‌، هه‌روه‌ها ئه‌و ده‌سته‌وانه‌ی كه‌ له‌ ده‌ستی هه‌ندێ له‌ به‌شداربووانی خوله‌كانیانی ده‌كه‌ن و چه‌ندین ڕه‌فتاری تریان له‌ كاتی به‌راورد كردنیان له‌گه‌ڵ شه‌رعی ئیسلامدا ده‌بینین له‌ئه‌وپه‌ڕی جیاوازی و له‌یه‌كترازاندایه‌. گاڵته‌ كردن به‌ عه‌قڵی خه‌ڵكی: هه‌روه‌ها زۆر جار خوله‌كانی گه‌شه‌ پێدانی مرۆیی ته‌نها خه‌یاڵ فرۆشتن و گاڵته‌ كردنه‌ به‌ عه‌قڵی خه‌ڵكی و قۆستنه‌وه‌یه‌ بۆ مه‌سه‌له‌ی هه‌ژاری و بێكارییان، له‌ خولی وا هه‌بووه‌ به‌و خه‌ڵكه‌یان وتووه‌ چاو بنووقێنن و بیست جار بڵێن ده‌وڵه‌مه‌ند ده‌بم ده‌وڵه‌مه‌ند ده‌بم، بۆ ئه‌وه‌ی ده‌وله‌مه‌ند بن! یان به‌ كه‌سێكی شكست خواردوو ولاواز ئه‌ڵێن: بۆ چه‌ندین جاری زۆر له‌گه‌ڵ خۆتدا ئه‌وه‌ دووباره‌ بكه‌ره‌وه‌ بڵێ: من به‌ هێزم من سه‌ركه‌وتووم بۆ ئه‌وه‌ی قه‌ناعه‌تی بۆ دره‌ه‌ست بێت كه‌ به‌ هێزو سه‌ركه‌وتووه‌، ئه‌مه‌ جگه‌ له‌وه‌ی زۆر جار به‌ شێوه‌یه‌كی به‌ كۆمه‌ڵ هه‌ڵیانده‌سێنن و دایان ده‌نیشێنن و هه‌ندێ قسه‌یان پێ ده‌ڵینه‌وه‌ و هه‌ندێ ده‌سته‌واژه‌یان پی دووپات ده‌كه‌نه‌وه‌ به‌ ده‌نگی به‌رز، وه‌كو ڕۆبۆت مامه‌ڵه‌یان له‌گه‌ڵ ده‌كه‌ن و ئه‌وانیش له‌به‌ر ئه‌و فه‌راغ و داماوییه‌ی تێییدان به‌ قسه‌یان ده‌كه‌ن، ساڵان دێت و ده‌ڕوات ڕاهێنه‌ران به‌ پاره‌ی خه‌ڵكی داماو ده‌وڵه‌مه‌ند ده‌بن و ئه‌وانیش له‌ هه‌مان ‌هه‌ژاری و نه‌داری و بێكاری و شكست خواردوویی خۆیاندا ده‌مێننه‌وه‌. یان جاری واهه‌یه‌ به‌ ئاماده‌بووان ده‌ڵێن: به‌ په‌نجه‌یه‌كت لایه‌كی لووتت دابخه‌ و به‌و لایه‌كه‌ی تری بۆ ماوه‌یه‌ك هه‌ناسه‌ هه‌ڵمژه‌، ئینجا ئه‌و لاكه‌ی تری لووت دابخه‌ و له‌وبه‌شه‌كی تره‌وه‌ هه‌ناسه‌ ده‌ربكه‌، گوایه‌ ئه‌مه‌ فشار له‌سه‌ر كه‌سه‌كه‌ كه‌م ده‌كاته‌وه‌، یان به‌ قووڵی هه‌ڵمژین وای نیشان ده‌ده‌ن زۆر كێشه‌ی ده‌روونی وگرفتی تر چاره‌سه‌ر ده‌كات. مایكرۆبایۆتیك: یه‌كێكی تر له‌و بابه‌ته‌ ترسناكانه‌ی كه‌ تێكه‌ڵ به‌ گه‌شه‌ پێدانی مرۆیی كراوه‌ وبه‌ ڕواڵه‌ت ته‌نها سیستمێكه‌ بۆ پارێز له‌ مه‌سه‌له‌ی خواردن و له‌ ڕاستیشدا بانگه‌شه‌یه‌كه‌ بۆ زیندوو كردنه‌وه‌ی چه‌ندین فه‌لسه‌فه‌و بنه‌مای دژ به‌ عه‌قیده‌ی ئیسلامی كه‌ له‌ ئاینه‌كانی تاوی و بوزی و هیندۆسی وه‌رگیراون، ئه‌وه‌ش بریتییه‌ له‌ مایكرۆبایۆتیك، ئه‌م زاراوه‌یه‌ واتای ژیانی مه‌زن یان تێروانی مه‌زن بۆ ژیان ده‌گرێته‌وه‌ و یه‌كه‌مین كه‌س بانگه‌شه‌ی بۆ كرد له‌ چله‌كانی سه‌ده‌ی رابوردوو (ئۆساوا) ی یابانی بوو، له‌و كه‌سانه‌ داوا ده‌كات كه‌ ده‌یانه‌وێت له‌ وزه‌ی گه‌ردوونی سوودمه‌ند بن له‌ خواردنی گۆشتی سوور خۆیان به‌ دوور بگرن و خواردنه‌ ڕووه‌كییه‌كان بخۆن بۆ ئه‌وه‌ی بتوانن له‌و وزه‌ گه‌ردوونه‌یه‌ به‌هره‌مه‌ند بن و ته‌مه‌نێكی درێژ و ته‌ندرووستی و پاراوی و كامه‌رانی ومێشك سافیان به‌ده‌ست بكه‌وێت، ئه‌م تیۆره‌ی ئۆساوا كه‌ هه‌وڵ ده‌درێت پۆشاكێكی ئیسلامیشی به‌ربه‌ردا بكرێت و ڕه‌گ و ڕیشه‌ی ئلیینی بۆ بدۆزرێته‌وه‌، له‌لایه‌ن هه‌ندێكه‌وه‌ بانگه‌شه‌یه‌كی ڕوون و ئاشكرایه‌ بۆ ئایینه‌ بتپه‌رستییه‌ ڕۆژهه‌ڵاتییه‌كان و هه‌ندێ ڕێڕه‌ڕه‌ی ئیلحادی ڕۆژئاوایی و ئه‌مڕۆ ڕاهێنه‌ران ئه‌و په‌ڕی ئاواتیان ئه‌وه‌یه‌ بگه‌نه‌ ئه‌وه‌ی بتوانن به‌و ڕێگه‌یه‌ چاره‌سه‌ری به‌شداربوانی خوله‌كانیان بكه‌ن، له‌گه‌ڵ ده‌ستكه‌وته‌ داراییه‌كانیان به‌سه‌ر خه‌ڵكی ڕه‌ش و ڕووت و دینی خۆیان و ئه‌وانیش تووشی له‌ده‌ستدان و هیچ نه‌بێت مه‌ترسی زۆر ده‌كه‌ن، بۆ زانینی حه‌قیقه‌تی ئه‌م باسه‌ و باسه‌كانی چاره‌سه‌ر به‌ وزه‌ی گه‌ردوون بگه‌ڕێنه‌وه‌ بۆ وانه‌كانی شیخ محمد صالح المنجد و دكتۆره‌ فوز عبداللطیف كردی، نووسین و وانه‌ی زۆر به‌ سوود و زانستیان له‌و باره‌وه‌ هه‌یه‌. چاره‌سه‌ر كردن به‌به‌رد و كریستاڵ: هه‌ر له‌م باره‌وه‌ مه‌سه‌له‌یه‌كی تری زۆر گرنگ و ترسناك هه‌یه‌ ئه‌ویش مه‌سه‌له‌ی چاره‌سه‌ر كردنه‌ به‌ به‌رد و كریستاڵ و مرواری و ئه‌قیق ئه‌و جۆره‌ شتانه‌، ئه‌و ڕاهێنه‌رانه‌ هه‌ڵده‌ستن به‌ دیاری كردنی به‌ردی گونجاو بۆ كه‌سه‌كه‌ به‌پێی پرۆگرامسازی بورجه‌كه‌ی و ڕۆژی له‌ دایكبوونی و ڕه‌نگی خه‌رمانه‌ی وزه‌كه‌ی، دوای ئه‌وه‌ پێویسته‌ نه‌خۆشه‌كه‌ ئه‌و به‌رده‌ یان ئه‌و بازنگه‌ به‌خۆیه‌وه‌ هه‌ڵواسێت یان بخرێته‌ ناو ئاوو ئاوه‌كه‌ی بخواته‌وه‌ ویان وه‌كو ده‌سته‌وانه‌و ئه‌نگوستیله‌ له‌ ده‌ستی بكات، یان بكرێته‌ بۆدره‌و لێی بخوات، یان خۆی پێ بشێلیت یان له‌ جێگه‌یه‌كی ناو ماڵه‌كه‌ی دایبنات، هه‌ه‌موو ئامانه‌ش ئاشكرایه‌ وه‌كو له‌ فه‌رمووده‌كاندا هاتووه‌ بۆ نموونه‌: (إنَّ الرقى والتَّمائم والتَّولة شرك) یان (من علَّق تميمةً فقد أشرك)هه‌موو ئه‌و ڕێگه‌چارانه‌ی به‌ ناوی گه‌شه‌ پێدانی مرۆییه‌وه‌ له‌م باره‌وه‌ ده‌كرێت شه‌ریك و هاوبه‌ش بۆ الله بڕیاردانه‌. یوگا: یه‌كێكی تر له‌و باسانه‌ی په‌یوه‌ندیدارن به‌ باسه‌كانی گه‌شه‌ پێدانی مرۆییه‌وه‌ بابه‌تی یۆگایه‌،چونكه‌ ئێمه‌ پێشتر ئاماژه‌مان به‌وه‌ كرد كه‌ بابه‌ته‌كانی گه‌شه‌پێدانی مرۆیی خۆیان له‌ سێ ته‌وه‌ری سه‌ره‌كیدا ده‌بیننه‌وه‌: فێركردن و ته‌ندرووستی و ئاستی ده‌رامه‌تی تاك، بۆیه‌ له‌و ڕوانگه‌وه‌ یۆگاش له‌سه‌ر به‌شی ته‌ندرووستی پۆلێن ده‌كه‌ن. له‌ ڕاستیدا یۆگا ئه‌گه‌ر چی وه‌كو شێوه‌یه‌ك له‌ وه‌رزش باس ده‌كرێت به‌ڵام هه‌رگیز وا نییه‌ و وێناكردنی یءگا به‌و شێوه‌ خۆڵ له‌چاوكردنه‌، یۆگا جۆرێكه‌ له‌ عیباده‌ت كه‌ له‌ دێر زه‌مانه‌وه‌ له‌ هیندستان ناسراوه‌ و بۆ خۆر ئه‌نجام ده‌درێت، ناوی ڕه‌سه‌نی ئه‌و عیباده‌ته‌ بریتییه‌ له‌ (ساستانجا سوريا ناما سكار) واته‌: (السجود للشمس بثمانية مواضع من الجسم) سه‌جده‌ بردن بۆهه‌تاو له‌ سه‌ر هه‌شت ئه‌ندام. یۆگا به‌ ده‌ شێواز ئه‌نجام ده‌درێت، شێوازی پێنجه‌می كه‌ كه‌سه‌كه‌ درێژا ده‌بێته‌ سه‌رزه‌وی و هه‌ردوو ده‌ستی و لووتی وسنگی و هه‌ردوو ئه‌ژنۆی وپه‌نجه‌كانی هه‌ردوو پێی به‌ر زه‌وی ده‌كه‌ون و به‌و شیوه‌ش له‌سه‌ر هه‌شت ئه‌ندام كڕنووش بۆ خۆر ده‌به‌ن، شێوازی یه‌كه‌می ئه‌م وه‌رزشه‌ بریتییه‌ له‌ سڵاوكردن له‌ خۆر و پێویسته‌ له‌گه‌ڵیدا هه‌ندێ وشه‌ وده‌سته‌واژه‌ بڵێت كه‌ مانترات ی پی ده‌وترێت، وه‌كو: (ميترايا ناماه) واته‌: سه‌رم بۆ دانه‌واندی ئه‌ی هاوڕێی هه‌موان. (رافاير ناماه) واته‌: سه‌رم بۆ دانه‌واندی كه‌ تۆ هه‌موان سوپاس گوزارتن (سوريا ناماه) واته‌: سه‌رم بۆ دانه‌واندی ئه‌ی ڕێپیشانده‌ری هه‌موان. (ماريتشاى ناماه) واته‌: سه‌رم بۆ دانه‌واندی ئه‌ی به‌زێنه‌ری ده‌رد و نه‌خۆشی. (سافتير ناماه) واته‌: سه‌رم بۆ دانه‌واندی ئه‌ی به‌خشه‌ری ژیان. (بها سكاريا ناماه) واته‌: سه‌رم بۆ دانه‌واندی ئه‌ی سه‌رچاوه‌ی ڕووناكی. هه‌ندێكیش ئه‌مه‌ی بۆ زیاد ده‌كه‌ن: (أوم هرام، أوم هريم، أوم هروم) واته‌: یا الله یا اللهم. مرۆڤ له‌ كاتی ئه‌نجامدانی وه‌رزشی یۆگا به‌بێ ئه‌وه‌ی به‌ خۆی بزانێت ده‌چێته‌ ناو هه‌ندێ كه‌ش و هه‌وای بیتپه‌رستی و ده‌بێته‌ شوێنكه‌وتووی بێباوه‌ڕان و گومڕایان، الله تعالی له‌ قورئاندا فه‌رموویه‌تی: (وان تطع أكثر من في الأرض يضلوك عن سبيل الله إن يتبعون إلا الظن وان هم إلا يخرصون ). به‌ڵام هه‌ندێ له‌ شارەزایان ئەگەر چی وتوويانە ئه‌گه‌ر هیچ له‌و وشانه‌ی پێویسته‌ بوترێت له‌ یۆگا نه‌وترێت و شێوازو قۆناغه‌كانی پاش و پێش بكرێت و وه‌كو خۆی ئه‌نجام نه‌درێت ئاساییه‌ موسوڵمان ئه‌نجامی بدات چونكه‌ له‌و حاڵه‌ته‌دا زیاتر نییه‌ له‌ هه‌ندێ جووله‌ی وه‌رزشیی، به‌ڵام ئەوە بۆچوونێكی پەسەند نییە و لەگەڵ ڕەچاوكردنی عەقیدەو بیروباوەردا یەك ناگرێتەوە بۆیە من وه‌كو خۆم ئامۆژگاری هیچ كه‌سێك ناكه‌م له‌ژێر هیچ بارودۆخ و پاساوێكدا توخنی یۆگا بكه‌وێت.. ڕاهێنه‌رانی گه‌شه‌ پێدانی مرۆیی: ئێمه‌ هه‌ر له‌سه‌ره‌تا ئاماژه‌مان به‌وه‌ كرد گه‌شه‌ پێدانی مرۆیی زانستێكی ڕۆژئاوایی ئه‌مریكی په‌تییه‌ و سه‌رچاوه‌ و ڕه‌گ و ڕیشه‌كانی ئه‌مریكییه‌ و ڕۆژئاواییه‌ به‌ گشتی، بۆیه‌ به‌ هیچ شێوه‌یه‌ك دامه‌زرێنه‌رانی په‌یوه‌ندییان به‌سه‌ر ئایینی ئیسلامه‌وه‌ نییه‌ و به‌ شێوه‌یه‌كی گشتی باسه‌ ئابووری و كارگێڕی باسه‌ گشتییه‌كانی نه‌بێت ئه‌وانی تری له‌ ئایینه‌ ڕۆژهه‌وڵاتییه‌كان و میتۆده‌ ئیلحادییه‌كانی ڕۆژئاوا وه‌رگیراوه‌ و هه‌ر ئه‌وانیش پێشه‌نگ و پێشه‌وای ئه‌و زانسته‌ن و ڕاهێنه‌رانی زانسته‌كه‌ په‌یوه‌ستن به‌و كه‌سایه‌تی و بیرمه‌ند و زانایانه‌وه‌. به‌ پیی توێژه‌رێك بۆ ئه‌وه‌ی ببیته‌ ڕاهێنه‌رێكی سه‌ركه‌وتوو، ته‌نها پێویستت به‌ چه‌ند قاتێكی جوان و سه‌رنج راكێشه‌، له‌گه‌ڵ كۆمه‌ڵێك بڕوانامه‌ی ڕیزكراو و هاوار كردن و به‌كارهێنانی زمانی جه‌سته‌، ئه‌وه‌شی ده‌مێنێت بیخه‌ره‌ ئه‌ستۆی ناونیشانی كۆڕه‌كه‌ و ئه‌و خه‌رمانه‌ی كه‌ ڕێكخه‌رانی كۆڕه‌كه‌ بۆتی درووست ده‌كه‌ن. زۆربه‌ی ڕاهێنه‌رانی گه‌شه‌پێدانی مرۆیی له‌ پێناسه‌یه‌كی كورتدا خه‌یاڵ فرۆشن و هه‌میشه‌ جیهانێك له‌ وه‌هم و ئه‌فسانه‌ بۆ به‌شداربووانی خوله‌كانیان درووست ده‌كه‌ن، به‌رده‌وام وایده‌رده‌خه‌ن كه‌ چاره‌سه‌ری هه‌موو كێشه‌یه‌كی خێزانی و هه‌ژاری و بێكارییان پێیه‌، له‌ جیهانی خه‌یاڵدا ئه‌وه‌ت بۆ ده‌سلمێنن هه‌موو شكست خواردنێك سه‌ركه‌وتنیكی به‌دواوه‌یه‌ و، هه‌موو شتێكت بوێت له‌م ژیانه‌دا قابیلی جێبه‌جێكردنه‌، ته‌نها قه‌ناعه‌ت به‌ خۆت بكه‌ كه‌ ئه‌و شته‌ جێبه‌جێ ده‌بێت، ئه‌گه‌ر هه‌ژاری چاوبنووقێنه‌و ته‌ركیز بكه‌ و له‌به‌ر خۆته‌وه‌ چه‌ندین جار بڵێ: ده‌وڵه‌مه‌ند ده‌بم ده‌وله‌مه‌ند ده‌بم! ئیتر ئه‌وه‌ سه‌ره‌تای ده‌وڵه‌مه‌ند بوونی تۆیه‌، یان هه‌ر هیوا و ئاواتێكی ترت هه‌یه‌ هه‌مووی له‌ناو هۆڵی ڕاهێنه‌ره‌كه‌دا چاره‌سه‌ر نه‌بێت له‌ پاش ده‌رچوونت دواترچاره‌سه‌ر ده‌بێت. ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر بته‌وێت تۆیش ببیته‌ ڕاهینه‌رێكی سه‌ركه‌وتوو ته‌نها پێویستت به‌ بینینی چه‌ند خولێك و چه‌ند قاتێكی كه‌شخه‌ و كۆمه‌ڵێك بڕوانامه‌ی ڕاسته‌قینه‌و ساخته‌ ئه‌بێت، له‌گه‌ڵ هه‌ندێ قسه‌ی زل و ده‌نگ به‌رزكردنه‌وه‌ و به‌كارهێنانی زمانی جه‌سته‌ و درووست كردنی به‌هارێكی پڕ له‌ گوڵ و وه‌نه‌وشه‌ له‌ بیابانی دڵ و ده‌روونی ئه‌و داماوانه‌ی له‌ خۆڕایی پاره‌ی خۆیان ده‌كه‌نه‌ ناو ده‌ستت و تۆیش ته‌نها به‌خشینه‌وه‌ی ئومێد به‌ گۆتره‌ وقسه‌ی خۆشت له‌سه‌ره‌ بیكه‌ی بۆیان. “جاسون كونيل” له‌ وتارێكیدا به‌ناونیشانی: “لماذا فقدت إيماني بتوني روبينز؟” باسی ئه‌زموونی خۆی له‌گه‌ڵ گه‌شه‌پێدانی مرۆییدا ده‌كات و ده‌ڵێت: گه‌شه‌ پێدانی مرۆیی لێوان لێوه‌ له‌ خه‌ڵه‌تاندنی ده‌روونی و عاتیفی له‌سه‌ر چه‌ندین ئاست، له‌ نێوان بڕوانامه‌ ساخته‌كانی ڕاهێنه‌ران و ئه‌و كڵێشانه‌ی كه‌ له‌به‌ری ده‌كه‌ن هیچ شتێك بۆ ئه‌و خه‌ڵكه‌ زیاد ناكه‌ن كه‌ ئاماده‌ی خوله‌كانیان ده‌بن، ئه‌وان بێ ئه‌وه‌ی شیكاری بۆ تواناكانت بكه‌ن پێت ده‌ڵێن ئاره‌زووت له‌چی هه‌بێت توانای جێبه‌جێكردنیت هه‌یه‌، ئه‌مه‌ش له‌گه‌ڵ توێژینه‌وه‌كانی ده‌روونناسیدا پێچه‌وانه‌یه‌ كه‌ ئه‌وان سه‌لماندوویانه‌ ئه‌و ده‌رچووانه‌ی به‌ واقیعی مامه‌ڵه‌ ده‌كه‌ن هه‌لی كاروسه‌ركه‌وتنیان زۆر زیاتره‌ له‌وانه‌ له‌ ده‌ریای خه‌یاڵدا مه‌له‌ ده‌كه‌ن. ئه‌وانه‌شیان كه‌ ئاراسته‌یه‌كی ئیسلامییان هه‌یه‌ له‌ بواری گه‌شه‌پێدانی مرۆییدا، چی له‌ وڵاتانی دونیا و چی له‌ كوردستانی خۆماندا، – له‌ سنوورێكی دیاریكراودا نه‌بێت – ئه‌سته‌مه‌ بتوانن پابه‌ندبوونی خۆیان به‌ دینه‌كه‌یانه‌وه‌ بپارێزن، چونكه‌ بنه‌ما و بنچینه‌كانی ئه‌و زانسته‌ به‌ گشتی ئیسلامی نییه‌ و به‌ڵكو پێچه‌وانه‌ی شه‌ریعه‌ت و عه‌قیده‌ی ئیسلامیشه‌، جگه‌ له‌ كێشه‌ییكی تری گه‌وره‌ ئه‌ویش ئه‌وه‌یه‌ ڕاهێنه‌ره‌كان زیاتر له‌ جۆری ئیسلامییه‌ مۆدێرنه‌كانن و به‌ هۆی نه‌شاره‌زایی زۆربه‌یان له‌ زانستی شه‌رعی و بابه‌ته‌كانی عه‌قیده‌ له‌وه‌ زیاتریان لێ چاوه‌ڕوان ناكرێت. گه‌شه‌ پێدانی مرۆیی له‌ كوردستان: ئه‌وانه‌ی له‌ كوردستان خه‌ریكی ئه‌م گه‌شه‌پێدانی مرۆیین، دوو جۆرن: * جۆرێكیان په‌یویه‌ندییان به‌ ئیسلامه‌وه‌ نییه‌، یان به‌ واتاییه‌كی وردتر پابه‌ند نین به‌ ڕێنماییه‌كانی ئیسلامه‌وه‌ و له‌ ڕوانگه‌یه‌كی عه‌لمانی په‌تییه‌وه‌ مامه‌ڵه‌ له‌گه‌ڵ بابه‌ته‌كه‌ ده‌كه‌ن و كێشه‌یان له‌ كاركردن له‌سه‌ر هیچ به‌شێك له‌ به‌شه‌كانی گه‌شه‌پێدانی مرۆیی نییه‌ و هه‌موو میكانیزمه‌كانیشی به‌لایانه‌وه‌ په‌سه‌نده‌. * جۆری دووه‌میان ئه‌وانه‌ن كه‌ پابه‌ندن به‌ ئیسلامه‌وه‌، یان جۆرێكیان له‌ پابه‌ند بوون هه‌یه‌ به‌ ئیسلامه‌وه‌، له‌م باره‌شه‌وه‌ پێویسته‌ چه‌ند تێبینییه‌ك تۆمار بكه‌ین: 1- زۆربه‌ی ئه‌وانه‌ی خه‌ریكی ئه‌م بواره‌ن – نه‌ك هه‌موویان – ئیلتیزامێكی كاڵیان به‌ ئیسلامه‌وه‌ هه‌یه‌ و زیاتر نییه‌ له‌ خۆشه‌ویستییه‌كی عاتیفی، یان پابه‌ند بوون به‌ هه‌ندێ له‌ ئاكاره‌ ئیسلامییه‌ گشتییه‌كانه‌وه‌، نه‌ك موسوڵمانێكی مه‌نهه‌جی خاوه‌ن عه‌قیده‌و مه‌نهه‌ج و ته‌وحیدێكی باش بن، به‌م شێوه‌ش چاوه‌ڕوانی ئه‌وه‌یان لێ ناكرێت ئه‌و زانسته‌ به‌ فلته‌ری ئیسلامدا تێپه‌ڕێنن. 2- زۆرێك له‌ ڕاهێنه‌رانی گه‌شه‌پێدانی مرۆیی له‌ كوردستاندا سه‌ر به‌ حیزبه‌ ئیسلامییه‌كانن، یان به‌ ڕاسته‌خۆ یان به‌ ناڕاسته‌وخۆ له‌ڕێگه‌ی پاشكۆبوونی ڕێكخراوه‌كانیان بۆ ئه‌وان، ئه‌وه‌ش وای كردووه‌ تێروانینیان بۆ ئیسلام هه‌مان تێڕوانینی ئه‌وان بێت وئاشكرایشه‌ ئه‌وان بۆ خۆیان كه‌وتوونه‌ته‌ ژێر فشارێكی سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تی وفیكری عه‌لمانی گه‌وره‌ و له‌ زۆرێك له‌ بابه‌ته‌ جێگیره‌كانی ئیسلام دابه‌زیون، به‌و پێیه‌ش چونكه‌ په‌یوه‌ندی تۆكمه‌ و هاوپه‌یمانێتی له‌ گه‌ڵ لایه‌نه‌ عه‌لمانییه‌كاندا ده‌یانبه‌ستیته‌وه‌ وهه‌میشه‌ ئامانجیان بووه‌ته‌ ڕازی كردنی شه‌قام و دڵی خه‌ڵكیان پێ ناشكێت، بۆیه‌ له‌به‌رانبه‌ردا ناچار سنووره‌كانی دینه‌كه‌یان ده‌شكێنن، له‌به‌ر ئه‌م هۆكاره‌ ڕاهێنه‌ره‌كان نه‌یانتوانیوه‌ ئه‌و زانسته‌ به‌ ڕه‌نگێكی ئیسلامی ره‌نگ بكه‌ن و پاكی بكه‌نه‌وه‌ له‌و هه‌موو دیارده‌ی لادان و شیرك و گومڕاییه‌ی كه‌ پێكهاته‌یه‌كی ڕه‌سه‌نه‌ له‌ پێكهاته‌كانی گه‌شه‌ پێدانی مرۆیی و جاری وا هه‌یه‌ ئه‌وان و غه‌یری خۆیانت بۆ جیاناكرێته‌وه‌. 3- ڕاهێنه‌رانی گه‌شه‌ پێدانی مرۆیی له‌وانه‌ی كه‌ وابه‌سته‌بوونێكیان به‌ ئیسلامه‌وه‌ هه‌یه‌ زۆربه‌یان كه‌ من به‌ خۆم ژماره‌كیان ده‌ناسم شاره‌زایی شه‌رعی پێویستیان له‌ كتاب و سوننه‌ت وعه‌قیده‌ی ئیسلامی نییه‌ و نه‌ له‌سه‌ر ئه‌وه‌ش په‌روه‌دره‌ بوونه‌، به‌ڵكو له‌ ناو حیزبه‌كانیاندا كۆمه‌ڵه‌ بابه‌تێكی ڕێكخستن و ته‌ماشا كردنی ئیسلام له‌ دیدێكی سیاسی په‌تی – ئه‌ویش به‌ پێناسه‌ی ئه‌م سه‌رده‌مه‌ بۆ سیاسه‌ت – فێركراون، بۆیه‌ ئه‌وان له‌ بنچینه‌وه‌ كێشه‌یه‌ك له‌و گومڕایی و لادانانه‌ی گه‌شه‌ پێدانی مرۆییدا نابینن، دواجار وه‌كو ده‌ره‌نجامێكی سرووشتی نه‌یانتوانیوه‌ خۆیان له‌ خراپییه‌كانی ئه‌و زانسته‌ ڕزگار بكه‌ن نه‌خوازه‌ڵا موسوڵمانی كوردیشی لێ وریابكه‌نه‌وه‌، بۆیه‌ به‌داخه‌وه‌ ده‌بینیت ئامانجی گه‌وره‌ی زۆرێك له‌وان سه‌فه‌ری ده‌ره‌وه‌و كۆكردنه‌وه‌ی پاره‌ و ناوبانگ ده‌ركرنه‌‌ له‌سه‌ر حسابی ئه‌وانه‌ی كه‌ كڕیاری كاڵا خه‌یاڵییه‌كانی ئه‌وانن. 4- له‌ ڕووی ویژدان و ئینسافیشه‌وه‌ ئه‌ڵێن: ئه‌و ڕاهێنه‌رانه‌ له‌ كوردستان كه‌سانێكیان تێدایه‌ – من به‌ خۆم ده‌یانناسم – تا بتوانن په‌رۆشن ئه‌و زانسته‌ بۆ خزمه‌تی دینه‌كه‌یان و موسوڵمانان به‌كاربهێنن و له‌هه‌موو شتێك بۆیان ساغ بیته‌وه‌ له‌گه‌ڵ ئیسلامدا ناگۆنجێت خۆیان به‌ دوور ده‌گرن. حوكمی كاركردن له‌ بواری گه‌شه‌پێدانی مرۆیی: سه‌باره‌ت به‌ حوكمی كاركردن له‌ بواری گه‌شه‌ پێدانی مرۆییدا ئه‌و مه‌سه‌له‌ په‌یوه‌سته‌ به‌ جۆری ئه‌و بابه‌تانه‌ی كه‌ ڕاهێنه‌ر پێیانه‌وه‌ خه‌ریكه‌: – ئه‌گه‌ر بابه‌ته‌كان بریتی بێت له‌و بوارانه‌ی له‌گه‌ڵ ئیسلامدا به‌ هیچ شێوه‌یه‌ك تێكناگیرێت و پێچه‌وانه‌ی ده‌قه‌كانی قورئان و سوننه‌ت نییه‌، وه‌كو: پلاندانان بۆ ژیان و دیاری كردنی ئامانجی باش و ڕێكخستنی كات و په‌روه‌رده‌ی مناڵ وهونه‌ری پویوه‌ندییه‌ خێزانییه‌كان و هونه‌ری په‌یوه‌ندی كردن و گفتوگۆ و شێوازی وتاردان و قسه‌كردن و به‌ هیزكردنی كه‌سایه‌تی بێ ئه‌وه‌ی خه‌ڵه‌تاندنی خه‌ڵكو فرۆشتنی بابه‌تی خه‌یاڵاوی تێدا بێت و به‌ مه‌رجێك هه‌وڵ بدات ئه‌و زانسته‌ له‌ خزمه‌ت دینه‌كه‌یدا به‌ شێوه‌یه‌ك له‌ شێوه‌كان به‌كاربهێنێت، ئه‌وه‌ كارێكی درووسته‌ و هه‌وڵێكی باشه‌ و هیچ گرفتێك له‌ ئه‌نجامدانیدا نیه‌ والله اعلم؛ به‌ڵام به‌ قه‌ناعه‌تی كه‌سێتی خۆم كۆنترۆڵ كردنی ئه‌م زانسته‌ به‌و شێوه‌ی باسمان كرد بۆ موسوڵمان زۆر ئه‌سته‌مه‌ ئه‌گه‌ر بێت و ڕاهێنه‌ر زانستی شه‌رعی و هه‌ستكردنی به‌ لێپرسراوێتی به‌رانبه‌ر دینه‌كه‌ی نه‌بێت بتوانێت به‌سه‌لامه‌تی لێی ده‌رباز بێت و بێ تاوانباربوون لێی ده‌ربچێت، چونكه‌ ڕێك وه‌كو كه‌سێك وایه‌ كار له‌سه‌ر كۆمه‌ڵه‌ بابه‌تێك بكات هه‌ندێكی به‌سووده‌ و هه‌ندێكی زیانبه‌خشه‌ و تیكه‌ڵ به‌یه‌كتر بوونه‌ و جیاكردنه‌وه‌یان له‌یه‌ك وریایی زۆری ده‌وێت. دیوه‌كه‌ی تری ئه‌م زانسته‌ كه‌ به‌ته‌واوی له‌گه‌ڵ بیروباوه‌ڕی ئیسلامدا تێكده‌گیرێت و له‌ڕاستیدا جاری واهه‌یه‌ بابه‌تێكی سه‌ربه‌خۆی گه‌شه‌ پێدانی مرۆییه‌و جاری واش هه‌یه‌ تێكه‌ڵه‌ به‌ باسه‌ باشه‌كانی و له‌یه‌ك كاتدا ده‌خرێنه‌ ڕوو، وه‌كو بابه‌ته‌كانی چاره‌سه‌ركردن به‌ وزه‌ی گه‌ردوونی و یۆگا و هه‌ندێ له‌و باسانه‌ی بۆ نموونه‌ ئاماژه‌مان پێكرد؛ هه‌موو ئه‌وانه‌ حه‌رامن و موسوڵمانێك به‌ درووستی له‌ دینه‌كه‌ی تیگه‌شتبێت هه‌رگیز نزیكی ئه‌و جۆره‌ بابه‌تانه‌ ناكه‌وێته‌وه‌ چونكه‌ جۆرێكه‌ له‌ ڕوخاندنی بیروباوه‌ڕی ئیسلام و هاوكات په‌ره‌پێدان به‌ بیروباوه‌ری بتپه‌رستی و فه‌لسه‌فه‌ گومڕانی ڕۆژهه‌ڵات و میتۆده‌ ئیلحادییه‌كانی ڕۆژئاوا. حوكمی خویندنه‌وه‌ی كتێبه‌كانی گه‌شه‌ پێدانی مرۆیی: سه‌باره‌ت به‌ خوێندنه‌وه‌ی كتێبه‌كانی گه‌شه‌پێدانی مرۆیی ( التنمیة البشریة)، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی تیكه‌ڵه‌یه‌كه‌ له‌ چاك و خراپ و حه‌ڵاڵ و حه‌رام و بابه‌تی گونجاو له‌گه‌ڵ ئیسلام و هاوكات وه‌رگیراو له‌ ڕێبازه‌ گومڕاكانی ڕۆژئاوا و ڕۆژهه‌ڵات، بۆیه‌ ته‌نها بۆ كه‌سێك درووسته‌ بیخوینیته‌وه‌ توانای لێكجیاكردنه‌وه‌ی ئه‌و بابه‌ته‌ دژه‌یه‌كترانه‌ی هه‌بێت و مه‌ترسی ئه‌وه‌ی له‌سه‌ر نه‌بێت تووشی سه‌رسام بوون بێت به‌و بیرۆكانه‌ی دژ به‌ ئیسلامن. كۆتایی: له‌ كۆتاییدا ده‌ڵێم: زانستی گه‌شه‌ پێدانی مرۆیی، زانستێكی ڕۆژئاواییه‌ په‌تییه‌ و ده‌بێته‌ دوو به‌شه‌وه‌: به‌شێكی بریتی له‌ كۆمه‌ڵه‌ زانست وزانیاری میكانیزمێكی به‌ سوود و وه‌كو هه‌ر زانستێكی باش و به‌ سوودی تر ده‌كرێت ببێته‌ جێگای بایه‌خ و سوودی خه‌ڵكی، به‌شێكی تری هه‌یه‌ هه‌ڵقو‌ڵای ئایینه‌ ده‌ستكرد و بتپه‌رستییه‌كانی ڕۆژهه‌ڵات و میتۆده‌ ئیلحاییه‌كانی ڕۆژئاواییه‌ تیكه‌ڵ به‌ هه‌ندێ بوار كراوه‌ كه‌ خه‌ڵكی پێویستی زۆریان پێیه‌تی وه‌كو چاره‌سه‌ر كردنی نه‌خۆشی و كێشه‌ی ده‌روونی و بابه‌تی هاوشێوه‌ و به‌ ڕاشكاویش هه‌موو كه‌سێك ناتوانێت حه‌قیقه‌تی جیاوازی و ناكۆكی ئه‌و بوارانه‌ له‌گه‌ڵ ئیسلامدا بزانێت و له‌لای خۆمان هه‌وڵ ده‌درێت پۆشاكێكی ئایینی به‌به‌ری ئه‌و به‌شه‌ ناكۆكه‌ی له‌ گه‌ڵ بیروباوه‌ری ئیسلامدا بكرێت بۆ ئه‌وه‌ی خه‌ڵكی وه‌ریگرن و سوودی مادیئه‌و كه‌سانه‌ش ده‌سته‌به‌ر و به‌رده‌وام بێت. گه‌شه‌ پێدانی مرۆیی زانستێكه‌ باشه‌كه‌ی باشه‌ و خراپه‌كه‌شی خراپه‌، به‌ڵام باش و خراپی تێكه‌ڵ به‌یه‌كتر كراوه‌ و زۆر جار له‌سه‌ر یه‌ك سفره‌ هه‌مووی پێكه‌وا ده‌رخواردی به‌شداربووانی خول و كۆرسه‌كانی گه‌شه‌ پێدانی مرۆیی ده‌درێن. بۆ نووسینی ئه‌م بابه‌ته‌ سوودم له‌ كۆمه‌ڵێك به‌رهه‌می جیاواز بینی، له‌وانه‌: – سایتی دكتورة فوز بنت عبد اللطیف كردي. – سایتی الاسلام سؤال وجواب. – فلسفة الطاقة وثنية قديمة في ثوب قشيب/ فيصل بن علي الكاملي. – التنمية البشرية والبرمجة العصبية من منظور شرعي/ محمود عبد الرازق. الرضواني. – الماكروبايوتكس في ميزان الشريعة/ محمد صالح المنجد. – التنمية البشرية.. طريقك السريع للفشل!/ سامح عودة. إحسان برهان الدین 2018-8-14 سلێمانی  

وانەیەك بۆ ئەوانەی وەڵامی گومان دەدەنەوە! بەر لە سەدەیەك شێخ (محمد عبدُه) لە گەڵ مولحیدێكدا بەناوی (فرح انطون) مونازەرەیەكی مێژوویی ئەنجامدا، دەرنجامی مونازەرەكە بە فەرمی سەركەوتنی شێخ موحەممەد عەبدو بوو، بەڵام ئەو كەسەی كە ناوی دەركرد و قسە و گومانەكانی بە هەموو لایەكدا بڵاوبویەوە مولحیدەكە بوو! چونكە خەڵكی دڵیان وابەستەی قسەی نامۆ و سەرنج ڕاكێش دەبێت و لە مێشكیاندا دەمێنێتەوە و بیركردنەوەیان پەرتەوازە دەكات. وەڵامی گومان و تاوتوێكردنی شوبهە نابێت خەڵكی بۆ بانگهێشت بكرێت و خولی بۆ بكرێتەوە وەكو چۆن بۆ فێربوونی فەرموودەو فیقهو تەفسیر جاڕی بۆ بدرێت و خەڵكی بۆ كۆبكرێتەوە، بەڵكو پێویستە بەتایبەت وەڵامی ئەو كەسانە بدرێتەوە كە شوبهەكە لەناو دڵ و مێشكیاندا جێگای خۆی كردوەتەوە و كێشەی فیكری بۆ درووست كردون، نەوەك گومانەكان ئاراستەی هەموان بكرێن! ڕاستە هەندێ شوبهەو گومان هەیە سادەو پووچەڵن و ڕەددانەوەیان ئاسانە، بەڵام هاوكات دەبێت ئەوەشمان لەبیر نەچێت - وەكو هیثم طلعت دەڵێت - هەندێ كەسیش هەن بیركردنەوەیان زۆر سادە و ڕواڵەتی و لاوازە، و لەوانەیە یەك شوبهە بیروباوەڕیان لەق بكات و تاماون نەگەڕێنەوە سەر فیترەتی خۆیان. إحسان برهان الدین 2 محرّم 1442 21 آب 2020

بەرپەرچدانەوەی گومانەكان با نەبێتە تەشەنە پێکردنیان! زیادەڕەوی لە بەرپەرچدانەوەی گومانی گومڕاكان و مولحیدەكاندا كارێكی باش نییە و پێچەوانەی بەرژەوەندی ئیسلام و موسوڵمانانە، ئیلحاد لە كۆمەڵگای خۆماندا هێشتا نامۆیە و تەنانەت لە نێو گەنجانیشدا نەبووەتە دیاردەو وڕێژەكەی نزم ەو كەمە، بەڵام ئەگەر زۆریش بێت هەر پێویستی بە میكانیزمێكی سەلامەت و گونجاوە بۆ كاركردن ئەویش بچووكردنەوەی گومانەكان و بە خێرا بەسەریاندا تێپەڕبوون و شیكردنەوەی وەڵامدانەوەكە بە شێوەیەكی زانستی و لێزانانە و هەستكردن بە گیانی بەرپرسیارێتی. كارێكی باش نییە دیاردەیەكی دزێ ونامۆ و ناجۆر لەگەڵ فیترەتی مرۆڤ زەق بكرێتەوە و حاڵەتێك لە ڕۆچوون و زیادەڕەوی لەو بارەوە درووست بكرێت چونكە بۆی هەیە دەرەنجامی پیچەوانەی لێ بكەوێتەوە. قسەكردنی زۆر لەسەر گومانەكان دەربارەی الله و ئیسلام و شەریعەت و تاقمە گومڕاكان و بیروباوەڕەكانیان وەكو بەكارهێنانی دەرمانە پێویستە بەوریایی و بەڕێژەی زانستی خۆی بێت، هەر هەڵەیەك لەو بارەوە دەگونجێت ببێتە فیتنەیەك ولەجیاتی ئەوەی ڕێگایەك بێت بۆ بەرپەرچدانەوەی خاوەن گومانەكان ، لەوانەیە ببێتە هۆكارێك بۆ لە خشتەچوونی خەڵكانێكی تر كە لە بنچینەوە ئاگاداری ئەو گومانانە نین و تۆ بەو كارت بۆیان شیدەكەیتەوە و تۆی گومانەكان لە دڵ ودەروون وهزریاندا دەچێنیت. هەڵەیەكی گەورەیە خول لە دوای خول بكرێتەوەو كتێب وبڵاوكراوەی زۆر بنوسرێت لەسەر گومانی مولحیدەكان وتاقمە گومڕاكان وبازاڕی لێ پڕ بكرێت چونكە: 1 - ئەو گومانانە هێشتا تەشەنەیان نەكردووە لە كۆمەڵگای خۆماندا، بۆیە تەنها دەبێت لە ئاستێكی تایبەت و سنوورداردا بە پێی كاریگەری و بڵاوبوونەوەیان بەرپەرچ بدرێنەوە، نەك بەناو كۆمەڵگادا فووی پێدا بكرێت وڕۆژ لە ڕۆژ خەلكی بۆ بانگ بكرێت لەو بوارە ئیش بكەن وپسپۆڕی وەربگرن، كە دوور نییە سبەی هەندێك لەوانە خۆیان لە خشتە نەچن و نەبنە دیلی ئەو گومانانە یان بانگخوازی ئیلحاد. 2 - زۆر كەس هەن بەڵكو زۆرینەی ڕەها لە بنچینەوە ئەو گومانانەیان هەر نەبیستووە، تۆ دەچیت بۆیان شەرح دەكەیت وبە وردی مەبەست و گومانی مولحیدەكان شیدەكەیتەوە و جوان كەسانێكی داماوو بێ ئاگا حاڵی دەكەیت، بە دووری مەزانە لە گومانەكان جوان تێبگەن و لەلایان بچەسپێت، بەڵام لە وەڵامەكەی تۆ تێنەگەن یان تێبگەن بەڵام قەناعەتی پێ نەكەن! 3- وەڵامدانەوەی شوبهەو گومان ئەبێت لەسەر بنەمای كورتكردنەوەی گومانەكە و شیكردنەوەی وەڵامەكە بێت لە ڕوناكی كیتاب و سوننەت و زانستی هاوچەرخدا، بەڵام هەیە بێ ئەوەی بە خۆی بزانێت گومانەكە شیتەڵ دەكاتەوەو لە زەینی بەرانبەردا دەیچەسپێنیت، دواییش وەڵامێكی لاواز و كورتی گومانەكە دەداتەوە دەداتەوە، ئەوە تاوانە و كەسێكی نەزان دەیكات كە خۆی لێ بووەتە ئیمامی غەزالی. 4- ڕاستییەكی تاڵە كە كورد لە زۆربەی بوارە زانستی و مەعریفییەكانەوە - بەداخەوە ئەیڵێم - لە دواوەیە، دوور نەڕۆین بە بەباشترراورد بە عەرەبەكان ئەوان لە هەمو شتیكدا لە پێشەوەی ئێمەن، لە دینداری لە بێ دینیشدا، كورد لە حیزبایەتی و قەومچێتی و خۆ بەزلزانین و خۆ لە میللەتانی تر بەباشتر ویناكردن زیاتر زیرەكن، لەم بوارەشدا بەهەمان شێوە كەسانی وایان تێدا نییە لە ئاستیكی زانستی بەرزدا بن، بۆ نموونە كەسیان توانای د.سامي عامري یان نییە لە بوارەكەدا، بۆیە نابێت خۆیانیان لێ بگۆڕێت و وابزانن زاڵ بوونەت سەر وەڵامدانەوەی ئەو گومانانەدا ودوای ماوەیەك لە جیاتی بڵاوكردنەوەی دڵنیایی كۆمەڵێك گومانی زۆر هەڵڕێژنە ناو گۆڕەپانی فیكری و خەڵكی خاوەن بڕوانامەوە نەخوێندەوار وەكو ئەوەی لەم ڕۆژگارەدا پەیدابوونە. 5 - ڕەددانەوەی شوبهەو گومان تەنها لەو كەشو هەواو جێگەدا دەبێت ئەنجام بدرێت كە تێدا بڵاوبووتەوە بە دیاری كراوی، نەك بەزۆرترین كەسی بگەیەنین و ڕاگەیاندن و تۆرە كۆمەڵأیەتییەكانی بۆ تەرخان بكەین، ڕەنگە تۆ بویتایە گومانی وایان هەر نەدەبیست تاكو ماون!، نابێت وەكو پەتاو نەخۆشی جەستەیی ڤاكسینی بۆ بەكاربهێنین وبڵێین پێش ئەوەی گومانەكەیان پی بگات با بەهێزی بكەین، ئەمە ئینفلەوەنزا و كۆرۆنا نییە، گومانە و لە خالكی دڵدا كە چاندرا ڕەنگە ئیتر دەرنەچێت و بنەبڕ نەكرێت. 6 - ڕوی داوە و چاوەڕوان كراویشە، بیسەر و خوینەری ئەو وەڵامانە لە گومانەكە تێبگەن و وەریبگرن، بەڵكو قەناعەتیشی پێ بكەن، بەڵام ڕەددانەوەكەی بەلایانەوە لاواز و نازانستی بێت، بەڵكو لەوانەیە هەل ومەرجێكیان بۆ درووست بێت تەنها بواری گویگرتنیان بۆ گومانەكە هەبێت و تا بگەنە وەڵامە مێشكیان بكاتە جێگای نیشتەجیبوونی گومانەكە. 7 - مەنهەجی پێشینیانی ئوممەت ئەوە نەبووە بچن قسەی گومڕاو بێ باوەڕان بهینن ونمایشی بكەن و شیبكەنەوە بۆ خەڵكی و بەوردی بەرپەرچی بدەنەوە، بەڵكو تا بكرێت لەو جۆە كەسانە دابڕاون و تەشهیریان پێ كردوون و ئەوانیان بۆ خەڵكی پێناسە كردووە وەكو كەسانیكی گومراو لادەر بۆ ئەوەی كەس ئیتر لە گوی لە قسەكانیان نەگرێت. 8 - شوهرەت و ناودەركردن مەرج نیە بەواتای هەبوونی زانست بێت ومەرج نییە بەوە یەكسان بێت، بەڵام لە كوردستانە سەیرەكەی خۆمان وایە، میزەرو جوببەو دەركەوتن لە تەلەفیزیۆن و بڕوانامەی بەرز و دروشمی بی ناوەڕۆكیش هەمووی بەمەعنای زانستوبگرە بلیمەتی دێت، بەڵكو زانست و لێهاتوویی لە بوارێكی دیاری كراویشدا یەكسان نییە بەوەی لە بواری بەرپەرچدانەوەی گومانەكاندا ئەو كەسە لێهاتوو و زیرەك بێت، چونكە ئەوە بوارێكی هەستیارە چەند كێشەی لە لێهاتوویی و كارامەیی هەبیت ئەوەندە دەرەنجامەكانی ئیشەكەی بە پێچەوانەوە دەبێت، بەتایبەتی بۆ كەسایەتییە كوردەكانی خۆمان كە هۆكاری شوهرەتیان هەرچی بێت بە دەگمەن بریتییە لە زانست و شارەزابوونی ئەو كەسە لە كیتاب و سوننەت، بە داخەوە زۆر جار نە جێگیربوونیشە لەسەر مەنهەج و ڕێبازی پێشینان، بەڵكو شتێكی ترە پەیوەندی بەوانەوە نییە یان لەگەلیان پێچەوانەشە. بۆیە نابێت هەركێ لەبەر هۆكاری جیاواز ناسرا ومەشهور بوو ئیتر لە بواری بەرپەرچدانەوەی ئیلحاد و گومانیشدا حیسابی كەسێكی بەتوانا و بلیمەتی بۆ بكرێت و ئەو كەیسە ترسناكەی ڕادەست بكرێت، ئەوە وەكو ئەوە وایە پزیشكێكی پسپۆڕی پێست بچێت نەشتەرگی دڵ ومێشك بۆ نەخۆشێك ئەنجام بدات و بڵێ چی تیایە خۆ منیش دواجار پزیشكم با خۆم تاقی بكەمەوە بەڵكو سوودێكی باشم گەیاند! 9- هەندێ لەوانەی دەچن بەرپەرچی گومانی مولحیدەكان دەدەنەوە خۆیان بەچەندین گومان و هەڵەی مەنهەجی و عەقیدەیی ترەوە تێوەگلاون و جارێ پێویستە خۆیان چاك بكەن دوایی بچن بە بیانووی بەرپەرچدانەوە گومانی مولحیدەكان لەناو كۆمەڵگای كوردیدا تەشەنە بەو گومانانە بكەن، خۆ كۆمەڵگای كوردی لە هەموو جۆرە خراپەیەكی تێدا پەیدا بووە لەمەشی كەم نییە دوای ماوەیەك بیكەین بە بارێكی تری مەینەتی بەسەرییەوە. 10 - مولحیدەكانی كورد لە ئیلحادەكەیاندا بەتوانا نین و زۆریش ساكارو سەرەتان، چونكە هەموو مولحیدەكانی كورد چاویان لە دەستی مولحید و مەسیحییەكانی میسر و شوێنانی ترە و خۆیان هیچ نازانن و هیچ ناخویننەوە، تووشی ڕووداوێك یان نەخۆشییەك ببن ڕەنگە بگەرێینەوە بۆ ئیسلام لەبەر ئەوەی ئەوان تووتی ئاسا شتەكان دووبارە دەكەنەوە. بەهەمان شێوە موسوڵمانان لە بەرپەرچدانەوەی ئیلحاددا ئەو توانایانەیان نییە و زۆربوونی ژمارەی ئەو كەسانە دەرەنجامی پێچەوانەی لێ دەكەوێتەوە و بەدڵنییایەوە ئەگەر كەسانێك لە ئیلحاد پاشگەزبكەنەوە كەسانیكی تر كە ڕەنگە زۆرتر بن تووشی گومان دەكەن وناشتوانن قەناعەتیان پێ بكەن، چونكە تۆ ڕێگەی ڕۆچوونی لە ناسین و خوێندنەوەی گومانەكاندا بۆ خۆش دەكەیت و دواییش بەتەنها بەجێی دەهێڵیت و خۆی لەو ڕێگە بەردەوام دەبێت. 11- ئەمڕۆ لە كوردستاندا ئەوانەی بە خۆیان دەڵێن قورئانی كە من پێم وایە بەلای كەمەوە لەسەدا پەنجا لەگەڵ مولحیدەكاندا تەبا وهاوبیرن وخاڵی هاوبەشیان هەیە، چونكە مولحیدەكان دەڵێن هەرچی لە قورئان و سونەتدا هاتوە هەمووی درۆیە، بەڵام دژە سونەتەكان ئەڵێن نەخێر ئەوەی لە قورئاندا هاتووە ڕاستە بەڵام ئەوەی لە سوننەتدا هاتووە هەمووی یان زۆربەی درۆیە! لە كاتێكدا زۆربەی وردەكاری دین لە سونەتدا هاتووە نەك لە قورئان، بۆیە لەناو قورئانییەكاندا زۆرترین ژمارە هەیە وەكو شانەی خەوتوو بە كەمترین هاندان و پەرەپێدان ئامادەن خەبات لە ناو دژە سوننەتەكانەوە بۆ ناو مولحیدەكان بگوازنەوە، چونكە پەرژینی نێوانیان لاواز و هێماییە، چڕكردنەوەی هەوڵەكان بۆ درخستنی حەقیقەتی ئەوان زۆر بەسوودترە لە مولحیدەكان، چونكە بڵاوبوونەوەی گومانی دژە سونەتەكان لەلای خەڵكی قێزەونیان دەكات و كەسێك خۆی دڵی نەخۆش نەبێت و بەو گومانانە ئاو نەدرابێت پێیان كاریگەر نابێت، بە پێچەوانەی گومانی مولحیدەكان كەسی وا هەیە تەنها پێی بڵێی كێ الله ی درووست كردووە دوای ئەوە هەزار قسەی بۆ بكە گومانەكەی هەر لەدڵدا دەمێنیتەوە. 12 - داواكاریم لەو بەڕێزانە ئەوەیە جەخت لەسەر ئەو بابەتانە نەكەنەوەو دڵنیایان دەكەمەوە دەگونجێت هەر ئەو كەسانەش كە ئامادەی ئەو جۆرە خولانە دەبن لە گەنجان و بگرە لەوانەش كە گوایە بەرپەرچی ئیلحاد دەدەنەوە خۆیان گومانیان بۆ درووست بێت و نەزانن وەڵامی بدەنەوە و قەناعەتیش بە وەڵامدانەوەكەی ئیوەش نەكەن. 13- هەروەها داواكاریشم لە فێرخوازانی زانست ئەوەیە بەشداری لەو جۆرە خولانە نەكەن كە تایبەتە بە رەددانەوەی ئیلحاد، چونكە بێ سوودە و زیان بەخشیشە و پێچەوانەی مەنهەجی پێشینانە، لەجیاتی ئەوە بچن بنەماكانی بیروباوەڕ و دینەكەیان فێر ببن كە زۆرینەی كورد ئەركانی ئیمان و ئیسلام لەیەك جیاناكاتەوە، ئەوە با تەوحید و عەقیدەو بیروباوەڕیش بە بوارە جیاجیاكانییەوە بوەستێت، ئەگەر بچنە خولێكەوە تەفسیری ابن كثیر یان صححیح ی بوخاری و كتێبەكانی عەقیدەی زانایانی پێشین بخوێنن زۆر بە سوودیكی لەوە گەورەتر دەردەچن، فێربوونی زانسە شەرعییەكان بە شێوەیەكی گشتی دڵ و دەروونیان پاراو دەكاتەوە ودیوارێكی تۆكمە لەبەرگری بۆ مێشك و دڵ و دەروون بەرانبەر گومانەكان درووست دەكات، نەك دیراسەكردنی خودی گومانەكان. ئەمە بۆچوون و تیگەیشتنی منە و الله أعلم. إحسان برهان الدین 15 ذو الحجة 1441 5 ئاب 2020    

12- له‌ كۆتاییی نووسینه‌كه‌مدا به‌ ڕاشكاوی وتوومه‌ تاكو ئێسته‌ش له‌سه‌ر ئاستی زانایان و له‌سه‌ر ئاستی خه‌ڵكی به‌ گشتی ئه‌و قه‌ناعه‌ته‌ باوه‌ كه‌ ئه‌مریكا ڕاست ده‌كات و چوونه‌ته‌ سه‌رمانگ و سیناریۆ نه‌بووه‌ و هه‌ر به‌ڕاسته‌وه‌ ئه‌پۆللۆ 11 له‌سه‌ر مانگ نیشتووه‌ته‌وه‌، كه‌واته‌ من كه‌سم چه‌واسه‌ نه‌كردووه‌ و ته‌نها یه‌ك لایه‌نی دیمه‌نه‌كه‌ باس بكه‌م: ( فمن أبصر فلنفسه ومن عمي فعلیها).
13- تێبینیم كردووه‌ ئه‌گه‌رچی زۆرێك له‌ كورد به‌ شێوه‌یه‌كی گشتی ئه‌و سرۆشته‌یان هه‌یه‌ تا سه‌ر ئێسقان به‌ ڕۆژئاوا سه‌رسامن، له‌ كاتێكدا ئه‌وان حیسابێكی وایشمان بۆ ناكه‌ن، به‌ڵام به‌ تایبه‌تی هه‌ندێك له‌ ئیسلامییه‌كان یان به‌ دیاری كراوی له‌ كۆنه‌ ئیسلامییه‌كان ئه‌وانه‌ی كه‌ له‌ ڕابوردووی خۆیان هه‌ڵده‌گه‌ڕێنه‌وه‌ و مه‌به‌ستیانه‌ خۆیانی لێ خاوێن بكه‌نه‌وه‌ و پێیان بوترێت پێشكه‌وتنخواز وله‌و نازناوه‌ نه‌خوازراوه‌ی جاران ڕزگاریان بێت، یان خۆیان به‌ ڕۆشنبیر و نوێخوازو ڕیفۆرمخواز و ئه‌و شتانه‌ ئه‌زان، ته‌واو مه‌سه‌له‌كان له‌لایان شل بووه‌ته‌وه‌ و
و ده‌ستیان له‌ خۆیان شۆردووه‌ته‌وه‌ و كورد وه‌ته‌نی له‌ لاساییكردنه‌وه‌ و متمانه‌ی بێ به‌ڵگه‌دا بێ تامیان كردووه‌! هه‌موو پێشكه‌وتنێك به‌وه‌ ده‌به‌ستنه‌وه‌ ببیته‌ پاشكۆیه‌كی مێشك شۆراو وداخراو بۆ ڕۆژئاوا و كار بۆ ئه‌وه‌ ده‌كه‌ن پێناسه‌ی پێشكه‌وتن بریتی بێت له‌وه‌ی شه‌رم له‌به‌ها ئیسلامییه‌كانی خۆت بكه‌یت و ببیته‌ پینه‌چییه‌ك بۆدینه‌كه‌ت و پشت به‌ ته‌ئویلكردن ببه‌ستیت و وه‌كو ئه‌وه‌ی ئیسلام كۆمه‌لێك عه‌یب و عار بێت و ئه‌وان ئه‌ركی پینه‌كردنیان له‌ ئه‌ستۆی خۆیان گرتبێت!
إحسان برهان الدین
2019-1-14 سلێمانی