پەیامێك بۆ فێرخوازانی تەجوید و قیرائات پاش ئەوەی ساڵانێك موسوڵمانی كورد و تەنانەت مامۆستایانی ئایینیش نەیاندەزانی بەجوانی قورئانی پیرۆز بخوێننەوە، ئێستا بە شێوەیەكی بەرچاو دەبینرێت موسوڵمانان بە بەهەردوو ڕەگەزەوە ڕوویان كردووەتە فێربوونی تەجوید و زانستی قیرائات، منیش وەكو ئەوەی شارەزاییم لەو زانستانەدا هەیە و قیرائاتی قورئانیم خوێندووە و چەندین كتێبم لەو بوارەدا نووسیوە وەكو شەرحی المقدمة الجزریة و وەرگێڕانی كتێبی معجم مصطلحات علم القراءات كە هەردوكیان چاپ كراون و هەروەها چەندین خول و دەیان وانەی دەنگی وڤیدیۆییم لەو بارەوە هەیە، بە پێویستی دەزانم پێتان بڵێم: 1- هەر زانستێك پەیوەندی بە قورئانی پیرۆزەوە هەبێت زانستێكی پیرۆز و باشە، بۆیە بایەخدان بە تەجوید و قیرائاتی قورئانی لە سنووری خۆیدا كارێكی باشە و خێرەو بە سوودە، هۆكارێكی پێویستە بۆ چاكتر تێگەیشتن لە قورئان و واتاو پەیام و ڕێبازەكەی. 2- دەبێت هەرگیز ئەوەت لەبیر نەچێت كە ئەولەویەت بۆ تێگەیشتن و كاركردنە بۆ پەیام و ناوەڕۆك مەنهەجی قورئانی پیرۆز لە عەقیدەو شەریعەتدا، تەجوید وەسیلە و ڕێگاو هۆكارە بۆ تێگەیشتنی بەرنامەی قورئان، نەك خۆی بۆ خۆی مەنهەج و مەبەست و ئامانج بێت! ئەم مەسەلە شایانی لێوردبوونەو بایەخ پێدانە چونكە لە كوردستاندا خەریكە ئەو مەسەلە ئاوەژوو دەبێتەوە. 3- پاش ئەوەی ساڵانێك خۆم لەم بوارەدا ئیشم كردووەو ئێستەش هەر دانەبڕاوم، دەتوانم بڵێم: هەوڵێك هەیە بۆ بەلاڕێبردنی زانستی تەجوید و قیرائات و لابردنی لەسەر ڕێڕەوی خۆی، لە راستیدا ئەگەر گرنگیدانی خەڵكی وماۆستایانی ئایینی و ڕێكخراوو ناوەند و قوتابخانەو سەنتەرەكان بەم بابەتە و ڕۆچوون تێیدا بە شێوەیەك كە بە پلان و بەرنامە وەرگرتنی ئەو زانستە درێژە خایەن و دوور مەودا بێت و فێرخوازی زانست فریای زانستی تر نەكەوێت و هەر خەریكی ئەوە بێت، لەو حاڵەتەدا دوور نییە ئەوە پیلانێك بێت و دەستی ناحەزانی ئیسلامی لە پشتەوە بێت، چونكە ئەوان ئەوەیان دەوێت موسوڵمانان تەنها خەریكی مەخاریج و سیفات و ئەحكامی جوان خویندنەوەی قورئان و خیلافی قاریئەكان سەبارەت بە فەتح و ئیمالەو سەكت و مەدد وقەسر و ئیشباع و ئیشمام و ئیدغامی بچووك و ئیدغامی گەورەو تەسهیل و تەحقیق و ئوسوڵ و فەرش و سەدان باسی تر كەتەمەن تەواو دەبێت و ئەو باسانە تەواو نابن، بەتایبەتی ك ئەو زانستە دوو لایەنی هەیە نەزەرەی و كردەیی، دواجاریش سوودێكی زۆری بۆ كێشەكانی موسوڵمان لەم سەردەمەدا نییە و ناحەزانی ئیسلام پێیان خۆشە هەموو موسوڵمانان بەو باسانەوە سەرقاڵ بن و بەلای باسەكانی عەقیدەو تەوحید و ئیمان و سوننەت و فەرموودەدا نەچن و لە بابەتە جەوهەرییەكانی دینەكەیان هەمیشە بێ ئاگابن. 4- كێشەی ئەمڕۆی موسوڵمانان بە گشتی و كورد بە تایبەتی لە جەهلیانە بە عەقیدە و ئیمان و مەنهەجی ڕاست و درووستی دینەكەیان، كێشەیان لە جوان خوێندنەوەی قورئاندا نییە، بەڵكو كێشەیان لە شوێنیكی ترە، بۆ نموونە ئەگەر كەسێك لە مەعناو حوكمەكانی سوڕەتی (قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ) بە باشی تێبگات، هەڵەش لە خوێندنەوەیدا بكات ئەوە نابێتە ڕێگر لەوەی تەوحیدی ئولوهیەت و ربوبیەت و ئەسمائو سیفاتی بۆ پەروەردگاری ئەنجام بدات. 5- مەسەلەی تەجوید زۆر مەسەلەیەكی گرنگە ودەبێت موسوڵمان تا بۆی بكرێت فێری ببێت، ئەگەریش هەر نەیتوانی فێری ببێت كێشە نییە، چۆن پێی دەكرێت قورئان بخوینێت با ئاوها بیخوێنێت: (لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا ) الله تعالی داوای ئەنجامدانی كارێكمان لێ ناكات لە سەرووی توانای خۆمانەوەبێت، بۆیە ئەگەر موسوڵمان هەوڵی خۆی بدات و سەرەڕای هەوڵەكانی هەر نەتوانێت فێری تەجوید و جوان خوێندنەوەی قورئان ببێت، نەك گوناهبار نابێت لەوانەیە دوو بەرانبەری ئەو كەسەی شارەزای تەجویدە خێریشی بۆ بنووسرێت، پێغەمبەر صلی الله لعیه و سلم فەرموویەتی:: (الماهر بالقرآن مع السفرة الكرام البررة، والذي يقرأ القرآن ويتتعتع فيه وهو عليه شاق له أجران). رواه مسلم. واتە لە ڕۆژی قیامەتدا شارەزا لە قورئاندا لەگەڵ مەلائیكەتە بەڕێزەكاندایە، ئەو كەسەش كە قورئان دەخوێنیت و قورسە لەسەر زمانی و ناتوانێت بەجوانی بیخوێنێتەوە، دوو پاداشتی هەیە، واتە پاداشتێك لەسەر خوێندنەوەكەی، پاداشتێكیش لەسەر زەحمەتەكەی. 6- بە هیچ شێوەیەك ئامۆژگاری هیچ فێرخوازێكی زانست ناكەم لەپاش شارەزابوونی لە مەخاریج و سیفاتی پیتەكان و و شارەزابوون و جێبەجێكردنی ئەحكامی تیلاوە وتەجوید و وەرگرتنی ئیجازە لە ڕیوایەتی حفص یان لە قیرائەتی عاصم كە تاكو ئێرە ئەمانە زۆر پێویستن و بەباشی نازانم موسوڵمانان بە گشتی لەوە زیاتر بڕۆن لەو ڕێگایەدا، مەگەر فێرخوازێك زۆر بەهرمەند بێت و لەو زانستەدا حەز و توانای تایبەت وجیاوازی هەبێت، جگە لەو حاڵەتە پێم باش نییە فێرخواز بەردوام بێت لە تەواو كردنی هەموو قیرائەتەكان و تەواو كردنی سەبعە و عەشرە لە رێگەی الشاطبیة و الدرة و ئینجا بڕواتە سەر الطیبة و بەوەشەوە نەوەستێت بیر لە خوێندنی شواذ ی قیرائات بكاتەوە، لە ڕاستیدا بۆ ئەم سەردەمەی خۆمان هەموو ئەوانە زیادن و پێویست ناكات موسوڵمان كاتی خۆی بەو زانستانەوە بەسەر ببات، چونكە لەوانە زۆر گرنگتر و لەپێشتر هەیە و تەمەنیش كەمە و دیاریكراوە و دەبێت ئەوەی كە بۆ بەهێزكردنی دین و ئیمان موسوڵمان پێویستە بۆ خۆی و بۆ خێزان و بۆ دەوروبەری و بۆ ئەو خەڵكەی كە لە ئیسلامی ڕاستەقینە دووركەوتونەتەوە ئەجامی بدات. 7- ڕێگەی فێربوونی زانستی قیرائات لە كوردستاندا ڕێگەیەكی هەڵەیە لە ڕووی زانستییەوە، بۆ نموونە زۆربەی وەرگرتنی ئیجازە بەبێ لەبەر كردنی قورئانە و بە خویندنەوەیە لە مصحف، ئەوەش پێچەوانەی ئەوەیە سەرانی ئەم زانستە لە درێژایی مێژووی ئیسلامدا ئەنجامیان داوە و تەنانەت ئێستاش لەو وڵاتانەی گرنگی بەم زانستە دەدرێت وەكو میسر و شام و مۆریتانیا و وڵاتانی تر بەبی لەبەر كردن بەهیچ شێوەیەك ئیجازە نادرێت، ئینجا شارەزابوونی تۆكمە و تەواو لە زمانی عەرەبیدا لە ڕووی نحو و صرف و بلاغة و زانستەكانی تر، بڕبڕەی پشتی قیرائاتە و بەبێ ئەو شارەزابوونە تەنها خۆ خەریك كردنە، ئەمڕۆ كەسانێك نەك ئیجازەی عاصم و نافع و حمزة و كسائی یان هەیە و ڕەنگە قل و فل ی عەرەبی لەیەك جیانەكەنەوە، بەڵكو هەن كە عەشرەیان هەیە و ئاستیان لە عەرەبیدا ئاستی خاوەن ئیجازەی عەشرە نییە و زۆر كزو لاوازە، ئەوە تێكدانە بۆ بنەماكانی ئەو زانستە كە ئەمڕۆ لە كوردستاندا دەكرێت، كەسێك لاواز لە زمانی عەرەبی چۆن لە تەوجیهو لە تەحریر و لە حاڵەتەكانی یەكگرتنی هەمزە و ئەو هەموو شێوازەی كە لە خویندنەوەی هەندی ئایەتدا هەیە و هەروەها چۆن لە ئیعرابی قیرائات وچەندین مەسەلەی پەیوەندیداری تر تێدەگات، ئێ كە تێنەگات چ دڵێكی بەو ئیجازە خۆشە؟ 8- نەخۆشی و درمێكی خراپ هاوكات لەگەڵ گرنگیدان بە زانستی قیرائات سەریهەڵداوەو لەوانەشە هۆكاری گرنگیپێدانەكەش هەر ئەوە بێت، ئەویش حەزی بەدەستهێنانی ئیجازەیە، لە ڕاستیدا ئیجازەی قورئانی لە كوردستتاندا بایەخێكی زانستی ئەوتۆی نییە، چونكە نەك ئەو كەسەی كە ئیجازە وەردەگرێت، بەڵكو بەداخەوە هەندێ جار ئەوەشی كە ئیجازە دەدات شارەزایی تەواوی لەو زانستەی كە موجازە تێیدا نییە . 9- داوا دەكەم لە هەموو ئەو خوشك و برا بەڕێزانەی سەرقاڵی خوێدن و فێربوونی ئەم زانستەن، با لە ضبط كردنی مخارج و صفات و أحكام و ئیجازە وەرگرتن لە عاصم زیاتر نەڕۆن و هەوڵ و كۆشش بدەن كە ئەو بابەتانە بە جوانی تێبگەن و جێبەجێی بكەن. لە دوای ئەوە و لە جیاتی بەردەوام بوون لەو رێگە دوورە و پڕ لە زەحمەتە لە فێربوونی قیرائات، بچم دیراسە و تەفسیری قورئان بخوێنن و لە بەرنامەكەی تێبگەن، بچنە سەر كتێبەكانی عەقیدەی سەلەف و ئەوانەی لەسەر ڕێبازی ئەوان بوونە لە شوێنكەوتوانیان و شەرحەكانی ئەو كتێبانە بخوێننەوە، بچنە سەر كتێبەكانی فەرمووەدەو سوننەت و شەرحەكانیان، بچنە سەر كتێبە باشەكانی تەفسیر و زانستەكانی تر وەكو تەفسیری الطبري وابن كثیر والبغوي، بچن فێری زمانی عەرەبی ببن كە كلیلی تێگەیشتنە لە هەموو زانستەكان و بەبێ فێربوونی زمانی عەرەبی. 10- ئەوەندی كە بۆم دیاری كردی لە تەجوید و لە قیرائات بەسە بۆ ئەوەی لە كتێبی پەروەردگارت بەباشی تێبگەیت و عیبادەت و نوێژ و شەونوێژ و فێركردنی موسوڵمانانی پێ بكەیت و بە نەزانینی قیرائاتی دوای عاصم یەك كێشەت لە دینداریدا هەرگیز بۆ درووست نابێت، بەڵام بەشارەزا نەبوون لە تەفسیری قورئان، لە نواقض الشهادتین، لە الولاء و البراء، لە مەسەلەی الحكم بغیر ما أنزل الله، لە كتێبەكانی فەرموودە و سوننەت، كێشەو كەلێن و نوقسانی گەورەت لە دین و لە دونیادا بۆدرووست دەبێت. 11- حەقیقەتێك هەیە ڕەنگە زۆر لەوانەی سەرقاڵی ئەم زانستەن دانی پێدا نەنێن ونكۆڵی لێ بكەن، بەلام من زۆر دڵنیام لێی و بە ئەزموونی خۆم لە گەڵ خویندكاران و قسە كردن لە گەڵ مامۆستایانی ئەم زانستە لێرەو لە دەرەوەی كوردستان و عێراق كە چاوم پێكەوتوون وهەروەها لە ڕێگەی خوێندنەوەو ئەزموونی كەسی خۆم لە وانە وتنەوەدا، ئەو حەقیقەتەش ئەوەیە كورد ناتوانێت لە زانستی قیرائاتدا ئاستی بەرز بێت و قۆناغی باش ببڕێت، ئامادەیی پێویستی وەكو كوردێك تێدا نییە بۆ وەرگرتنی ئەو زانستە و ئەوەش هیچ عەیب و نوقسانییەك نییە تیدائەوەی كە هەیە ناڵێم هەمووی زۆربەی هەر ئیجازە كۆكردنەوەیە ، لە راستیشدا ئەگەر ێرخوازی قیرائات بابەتە زۆرەكانی ئەو زانستە ضبط نەكات و بە شێوەكی كردەیی نەتوانێت جێببەجێی بكات سەد ئیجازەشی هەبێت هیچ سوودێكی نییە، بەداخەوە زۆربەی ئەوانەش كە ئیجازە كەڵەك دەكەن لە كوردستاندا لەو جۆرەن، بەڵام گومانی تێدا نییە كە مامۆستا و خەڵكی شارەزاشی تێدایە بەڵام بەراود بەو لێشاوە لە خاوەن ئیجازەكان دەگمەن و كەمن. 12- ئەم تێبینی و ڕەخنانە بۆ ئەوانەیە كە خۆیان تێكداوەو سەرقالی زانستی قیرائاتن و شەو ڕۆژیان بەدەم یەكەوە بەستووە و ئەوپەڕی توانای خۆیانیان لە كۆكردنەوەی سەنەد خەرج كردووە و لە زانستەكانی تر دوا كەوتوون وكڵۆڵ ن، كە وەكو وتم لە زانستەكەی خۆیشیاندا ئەستەمە زۆر شارەزا بن. 13- ئەگەر كەسێك هەرچی بنەماكانی ئەو زانستە هەیە وەكو ناوی خۆی لەبەری بكات و بیزانێت، ئەگەر هەموو قیرائات بە ئوسوڵ و بەفەرشەوە بتوانێت بە حفظ جێبە جێ بكات، دوا جار بە نیسبەت هامی خەڵكەوە ئەو وئەو كەسەی تەنها ئیجازەی لە ڕیوایەتی حفص هەیە وەكو یەكن، بەڵام ئەگەر كەسێك بۆ نموونە شەش كتێبە سەرەكییەكانی فەرموودەی تەواو كربێت و هەندی لەشەرحەكانی خوێندبێتەوە ، كتێبەكانی سوننەت وعەقیدەی سەلەف ی وەرگرتبێت ، یان كتێبەكانی ابن تیمیة و ابن القیم ی خوێدبێتەوە و زۆرێك لە باسە گرنگەكانی مجموع الفتاوی بزانێت، ئەگەر كتێبەكانی یروباوەڕ و تەوحیدی زانایانی نەجد و زانایانی تری عەقیدە ڕاست و پاك شارەزا بیت، ئەگەر لە حالی فیرقە و تاقمەگومڕانی سەردەمانی كۆن و هاوچەرخ حاڵی بووبێت و لە حەقیقەتی مەترسیی و چەواشەكاریەكانیان تێگەیشتبێت و لە مەترسی بەناو قورئانی ودژە سونەتەكان و عەلمانی و قەومی و ماركسی و سەرانی گومڕاكەرانی ئەم سەرەمە بۆ خۆی ئاگادار بێت وموسوڵمانانی لێ وریا بكاتەوە، ئەگەر ئەوانەی كردبێت، ئەوا جێگەی خۆیەتی ئینجا بچێتەسەر قیرائاتی قورئانی و بە تەواو كردنی قیرائات لەسەر الشاطبیة و الدرة ش نەوەستێتەوە، بەڵكو بچیتە سەر ڕێگەی طیبة النشر و شواذ ی قیرائاتیشی بخاتە سەر چونكە كەسێك بەو شێوە بێت ئەو توانایەی هەبێت ئەوە مافی خۆیەتی لەو زانستەش مەحروم نەبێت و فێرخوازی زانست لە وەرگرتنی زانست تێرخواردنی نییە، بەڵام ئایا كەسی وا لە كوردستان هەیە؟ 14- زانستی قیرائات لە دێر زەمانەوەو لە درێژایی مێژووی ئیسلامدا زانستی خەڵكە تایبەتەكان بووە و هەمیشە كەسانیكی كەم تێیدا هەڵكەوتوون و پسپۆڕییان تێیدا وەرگرتووە، هاوكات خەڵكانێكی زۆریش نانیان پیوە خواردووەو هۆكارێكی بەرژەوەندی و پارە پەیدا كردن و بەدەستهێنانی شوهرەت و ئەو حاڵەتە خراپانەیە كە هەندێكیم لە كتێبی شەرحی زغل العلم ی پێشەوا الذهبي خستووەتە ڕوو، بۆیە كە خەڵكانێكی زۆر و بەبێ شاییستەبوونی زانستی ڕوو بكەنە ئەو زانستە، ئەو كارەساتەی زەهەبی لە (زغل العلم) دا باسی دەكات دووبارە دەبیتەوە و، ئێستاش بەداخەوە لە كوردستاندا زۆر بە زەقی ئەو هەڵە و خراپ كەڵك لێ وەرگرتن و كارە نەخوازراوو ناشەرعییانە لەم زانستەدا دەركەوتووە . 15- ئەگەر هەر ڕازی نەبیت و بڵێیت من هەر بەردەوام دەبم لە قیرائات بێ ئەوەی لە زانستە پێویستەكانی تر خۆم شارەزا بكەم، ئەوا پێنت دەڵێم: - هەوڵ بدە تەجوید و قیرائات تێكەڵ بە عەقیدەو ئیمان بكەیت و وەكو زانستێكی ساردوسڕو پەتی نەیخوێنیت و نەیڵیتەوە، كە گەیشتیتە هەر ئایەتێك جگە لە حوكمەكانی تەجوید ڕەهەندی عەقیدەو ئیمانی تێدا بوو بوەستە لەسەری و ڕوونی بكەرەوە: بۆ نموونە كە دەگەیتە ئایەتی ( إِنِ الْحُكْمُ إِلَّا لِلَّهِ ۚ) لەسەری بوەستە و با ئەوەت بیر بخاتەوە ئێستا بەناو ئیسلامەوە كەسانێك دەڵێن (إن الحكم إلا للشعب)، كە گەیشتیتە ئایەتی: (فَلَا وَرَبِّكَ لَا يُؤْمِنُونَ حَتَّىٰ يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لَا يَجِدُوا فِي أَنفُسِهِمْ حَرَجًا مِّمَّا قَضَيْتَ وَيُسَلِّمُوا تَسْلِيمًا ) یان ئایەتی: (وَلَقَدْ أُوحِيَ إِلَيْكَ وَإِلَى الَّذِينَ مِن قَبْلِكَ لَئِنْ أَشْرَكْتَ لَيَحْبَطَنَّ عَمَلُكَ وَلَتَكُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِينَ) یان ئایەتی: (هُوَ الَّذِي خَلَقَكُمْ فَمِنكُمْ كَافِرٌ وَمِنكُم مُّؤْمِنٌ ۚ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ) یان سوڕەتێكی وەكو سوڕەتی الأنفال والتوبة و الأنعام بەوردی بیخوێنەوەو لە مەعناكانی تێبگە، سوڕەتی محمد و الممتحنة ودەیان و سەدان ئایەتی تر تەنها كەمێك بیر لە مەعناكانیان بكەیتەوە زۆر شتت بۆ دەردەكەوێت و لە واقیعی تاڵی ئەمڕۆمان تێدەگەیت كە چەند لە ئیسلامی كیتاب و سوننەتەوە دوورە و لەوانەشە لەو كاتەدا لەوەش تێبگەیت بۆچی هەموان هانی گەنجان دەدەن تەنها خەریكی تەجوید و قیرائات و خولی لەبەر كردنی قورئانی پیرۆز بن؟. بە كورتی من پێتان دەڵێم: ئەو قورئانەی كە خەریكی فێربوونی (حروف)ەكانین ، نابێت لە (حدود)ە كانی بێ ئاگا بن، ئەگەر (تجوید) لە قورئاندا یەك جار گرنگ و پێویست بێت، ئەوا (توحید) لە هەمان ئەو قورئانەدا سەد جار پێویستە و ئامانج و مەبەستی قورئانە، لە كاتێكدا جوان خوێندنەوەی قورئان و قیرائات هۆكارێكە بۆ باشتر تێگەیشتن لەو پەیامەی الله تعالی بۆمانی ناردووە نەك ئامانجی كۆتایی بێت. إحسان برهان الدین 11 جمادى الآخر 1444 2023-1-4