دەردی كورد و غەیری كوردیش سەبارەت بە قورئان خویندن ئەوەیە خویندنەوەیەكی بێ گیانە، بە ڕاكردن بەسەر ئایەتەكاندا تێدەپەڕین و نازانین چی واتاگەلێكی لەخۆ گرتووە، ئەو قورئان خوێندنەش ئەگەر سەد ساڵ لەسەری بەردەوام بین و سەدان و هەزاران خەتمە بكەین هیچ سوودێكی نییە و نابێت . 

دەبێت وەكو هاوەڵان قورئان بخوێنینەوە، خوێندنێكی كەم ، وردبوونەوەو قوڵبوونێكی زۆر! 

پێویستە قورئان خوێندمان بەپەلەپەل و تێپەڕبوونی خێرا نەبێت بەسەر ئایەتەكاندا ، هاوەڵان كە پێشەنگ و قودوە و مامۆستای ئێمەن، بەو شێوە قورئانیان نەخوێندووەتەوە، بەڵكو دە ئایەتیان خوێندووەتەوە لە هەمو حوكم و مەعناو عەقیدەو شەریعەتەكەی تەواو تێگەیشتوون، ئینجا چوونەتە سەر دە ئایەتی تر و بەو شێوە لەبەریان كردووە و بۆیە عیلم و عەمەلیان پێكەوە بەدەست هێناوە، بەڵام مەخابن ئێمە لەبەر ئەو شێواە هەلەی كە دەیگرینەبەر لە خویندنەوەی قورئاندا، نە عیلم و نەعەمەل بەرهەم ناهێنیت بۆمان. 

با خوێندندەوەمان بۆ قورئان بە وردبوونەوە و بیركرنەوە بێت بۆ ئەوەی بەسوود بێت و ، با ئایەتەكە چەند جار دووبارە بكەینەوە بۆ ئەوەی لە پەیام و لە جەوهەر و حیكمەتەكەی تێببگەین، بۆ نموونە كاتێك كە ئەم ئایەتە دەخوێنینەوە كە الله تعالی فەرموویەتی: (إِنَّكُمۡ رَضِيتُم بِٱلۡقُعُودِ أَوَّلَ مَرَّةٖ فَٱقۡعُدُواْ مَعَ ٱلۡخَٰلِفِينَ) التوبة: 83. 

ئەم ئایەتە ئاراستەی ئەوانە كراوە سەبارەت بە ئەنجام نەدانی كردەوەی چاكە بەتایبەتی ئەوەی كە قوربانی بوێت، بەردەوام پاساویان بۆ خۆیان هێناوەتەوە وقەناعەتیان بەخۆیان كردووە كە ئەوان ڕاست، بەڵكو هەوڵیان داوە ترس و راڕایی لە ناو موسوڵماناندا بڵاوبكەنەوە و بیانوویان بۆ خۆیان هێناوەتەوە بۆ دواكەوتن لە بەشداری كاری چاكەو خێر و دەرچوون لەگەڵ پێغەمبەردا صلی الله علیه و سلم بۆ چەسپاندنی بنەماكانی ئیسلام. 

ئایەتەكە بەوان دەڵێت: ئێوە هەر لە سەرەتاوە، لە یەكەم جارەوە نەتانویست لەگەڵ موسوڵمانە ڕاستگۆ و ئازاكاندا بۆ بەرگریكردن لە دینی ئیسلام دەربچن و خۆتان تووشی ناخۆشی و ئازار بكەن، حەزتان لەسەلامەتی و لە خۆش گوزەرانی و ئاسودەیی كرد، كەواتە ئێستەش دریژە بە دانیشتن و كارنەكردنتان بۆ ئیسلام بدەن و لەگەڵ ئەوانەی كە دانیشتون و كار بۆ ئیسلام ناكەن وبۆ بەرگری لە ئیسلام وماڵ و حاڵی خۆیان بەجێ ناهێڵن، بمێننەوە و دانیشن، چونكە ئێوە ئەهلی ئەو سەروەری و سەربەرزییە نەبوون. 

ئەو ئایەتە - لە كاتی تدبر كردنیدا - پێمان دەڵێت : دەكرێت بترسن لەوەی وەكو سزایەكی چاوەڕوان نەكراو كاتێك خۆتان لە كاری چاكە دوا دەخەن و خۆتان بە پاساوی جۆراو جۆر دەخەڵەتێنن و ئەوەی پیتان خۆشە بۆ خۆتانی دەشەرعێنن، دوور نییە دواتر ئەگەر بشتانەوێت كاری چاكە بكەن وبڕیارەكەتان بگۆڕن، نەتوانن و لێی مەحروم ببین! چونكە زۆر جار سزا لە جۆری كردەوەیەكە : بە درۆ خۆت لە كردەوەی چاكە دەبوریت ونایكەیت، دەرەنجام بەڕاست لێی دوور دەخرێتەوە ولێی بێ بەش دەبیت، چونكە ئەهل نیت بۆ ئەو شەرەفە، ئەوە ڕێگای دەعوەو جیهادە و پیاوی خۆی هەیە، هەموو كەسێك ناتوانێت لەو گۆڕەپانەدا ببێتە سوار چاك وئەسپی خۆی تێدا تاو بدات. 

إحسان برهان الدین 

15 ربيع الآخر 1445 

2023-10-30 

پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم لە لای پەروەردگاری سكاڵا دەكات و دەفەرموێت: ئەی پەروەردگارم قەومەكەم كە تۆ منت بۆ ڕێنوێنی كردنیان و گەیاندنی تەوحید پێیان ڕوانە كرد، پشتیان لە قورئانەكەی تۆ هەڵكرد وهەجریان كرد. 

زانایان بەسەر ڕواڵەتی ئایەتەكاندا تێپەڕ نابن بێ ئەوەی كۆمەڵێك وانەی لێ دەرنەهێنن و واتاكانی ڕوون نەكەنەوە، ابن قیم الجوزیة بەرحمەت لە كتێبی (الفوائد)دا كە ناوەكەی بە خۆیەتی و كتێبێكی زۆر بەسوودە، لەسەر ئەم ئایەتە دەوەستێت و دەفەرموێت هەجر كردنی قورئان و پشت تێكردنی جۆری هەیە و هەندێك لە جۆرەكانی باس دەكات، منیش لێرەدا بە كورتی باسیان دەكەم و دەیانبەستمەوە بە واقیعی لای خۆمانەوە: 

جۆری یەكەم: نەبیستن و گوێنەگرتن بۆ خوێندنەوەی قورئان، واتە كەسەكە هیچ مەبەست نییە بەلایەوە گوێ لە قورئان بگرێت، لە ماڵ و لەناو سەیارەو و لە دەوام و كاتی ئیشوكاریدا، یان هەر گوێبیستی قورئان نابێت، یان بە دەگمەن گوێی بۆ دەگرێت، لە جیاتی ئەوەش گوێ لە گۆرانی و مۆسیقا دەگرێت ودڵی پێی خۆش دەبێت، یان گوێ لە هەر شتێكی تر دەگرێت، بەڵكو لەوانەیە ئەگەر بچێتە ماڵێك یان لەناو سەیارەیەكدا قورئان لێبدرێت بلێت خۆ تەعزێ نییە؟! چونكە لای زۆرێك لە قەومی كورد قورئان زیاتر بۆ كاتی پرسە و ناخۆشییە، یان كاتێكی زۆر كەمی بۆ تەرخان ئەكەن وتەواو، لە كاتێكدا لە گۆرانی یان لە سروود بەردەوام گوێبیستیان بێت بێزار نابێت، ئەوەش كارێكی ناشەرعییەو عاقیبەتی زۆر خراپە و یەكێكیش لە دەرەنجامە خراپەكانی ئەوەیە دڵی موسوڵمان ڕەق دەكات و پەیوەندی لەگەڵ قورئاندا تەواو لاواز دەكات. 

تەنانەت ئەگەر گوێگرتن لە سرودی ئایینی و وتاری مامۆستایانیش لەسەر حیسابی گوێگرتن لە قورئان بێت هەر كارێكی خراپە و ئەوەش دەبێت بە جۆرێك لە هەجركردنی قورئان، لێرەدا مەبەستمە بڵێم:  

ئەركی دایكانە بە پلەی یەكەم لە زۆربەی كاتەكاندا بە سوڕەتی البقرة و سوڕەتەكانی تری قورئانی پیرۆز ماڵەكانیان ئاوەدان بكەنەوە، با بەدەنگی هەر قورئانخوێنێك كە بە تەرتیلێكی جوان و بە دەنگێكی خۆش قورئان دەخوێنێت قورئان لەناو ماڵەكەیدا ببیسترێت، بێگومان نابێت بەبەردەوامی بێت و بەڵكو مەبەست ئەوەیە لە زۆربەی كاتە گونجاوەكاندا بێت و دەنگەكەش زۆر بەرز نەبێت و بەشێوەیەكیش نەبێت ڕێگر بێت لە ئەنجامدانی ئیش و كاری ئەندامانی خێزان، ئەگەر دەنگی قورئان بوو دەنگێكی ئاشنا وبیستراو لە ماڵدا ئەوە كارێكی باشە و چاوەڕوانی بەرەكەت و كاریگەری باشی لێ دەكرێت، وەكو بە جێهێشتنی كاریگەری ئیمانی باش لەسەر ئەندامانی خێزان وبەتایبەتی مناڵان كە لەسەر گوێگرتنی قورئان ڕابێن كاریگەری باشی لەسەر پەروەردەو لەسەر كەسایەتییان لە دواڕۆژدا دەبێت. 

جۆری دووەم: كارپێنەكردنی قورئان و حیساب نەكردن بۆ سنوورەكان و حەڵاڵ و حەرامەكانی، ئەوەش خراپترین جۆری هەجر و پشت هەڵكردنە لە قورئانی پیرۆز، لەو حاڵەتەدا گوێیشی لێ بگیرێت هەر سوودێكی نابێت، چونكە دەبێتە ڕۆتینێكی بێ تام و بێ گیان، بێگومان ئامانجی كۆتایی لە گوێگرتن و خویندنەوەی قورئان باوەڕهێنان و كارپێكردنی قورئانە نەك تەنها خوێندنەوەیەكی ساردوسڕ. 

جۆری سێیەم: ئەوەیە قورئانی مەزن نەكرێتە بەرنامەی ژیان و لە واقیعی ئەم ڕۆژگارەدا حوكمی پێ نەكرێت، ئەوە هەجرە و دەبێتە ڕەتكردنەوەی قورئان وەكو بەرنامەیەكی بەتوانا و بەكەڵك بۆ ئەم سەردەمە! ئەگەر قورئان حوكمی پێ نەكرێت و خەڵكی حوكم بە بەرنامە و یاسا و ڕێسای تر بكەن، ئەوا هیچ مەعنایەك بۆ بانگەشەی باوەڕبوونیان بە قورئان و گوێگرتن لێی و دانانی لە كتێبخانەكاندا نامێنێتەوە. 

جۆری چوارەم: خوێندنەوەی قورئان بە پەلە پەل و خوێندنەوەی خێرا بۆ ئایەتەكان و بە بێ هیچ وەستانێك لەگەڵ تەفسیری ئایەتەكان و زانینی حوكمەكان و بیركردنەوە لە مەعناكانی و هەڵێنجاندنی واتا ووانە لە پشت واتا ڕواڵەتییەكانی ئایەتەكان، واتە وەكو خوێندنەوەی زۆربەی زۆری خەڵكی لای خۆمان و شوێنانی تریش، خوێنەرەكە خەتمەیەك و دە خەتمە و سەدان خەتمە دەكات، بەڵام لەوەی كە دەیخوێنێت هیچ تێناگات، وا تێگەیشتووەو وا تێگەیندراوە كە تەنها خوێندنەكە بەسە بۆ ئەوەی بە ئەندازەی چیاكان پاداشت و چاكەیان پێ كۆ بكاتەوە، بۆیە دەبینی كەسی وا هەیە قورئان دەخوێنێت و پێچەوانەی عەقیدەكەی كار دەكات و چاوەڕوانیشە لەسەر خوێندنەكەی بەهەشتی بەرینی پێ بدرێت، ئەو هەڵەیەش لە ئەنجامی تدبر نەكردن و تێنەگەیشتن لە تەوحید و سنوورەكانی بیروباوەڕ سەرچاوە دگرێت لە قورئاندا. 

جۆری پێنجەم: جۆرێكی تر لە هەجر و پشت هەڵكردن لە قورئان ئەوەیە خوێنەرەكەی نەیكات بە چارەسەری نەخۆشییەكانی دڵ و دەروونی، بەڵكو بۆ جەستەشی، دەبینین زۆر كەس قورئان وەكو شیفا و چارەسەر تەماشا ناكات، لە كاتێكدا الله عزوجل فەرموویەتی: (وَنُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ مَا هُوَ شِفَاءٌ وَرَحْمَةٌ لِّلْمُؤْمِنِينَ ۙ وَلَا يَزِيدُ الظَّالِمِينَ إِلَّا خَسَارًا ) الإسراء:82. قورئان ڕەحمەت و شیفایە بۆ ئیمانداران، لە دەردی جەهل و نەفامی لە خۆبەزلزانین و ئێرەیی و هەموو دەردەكانی دەروونیان ڕزگاریان دەكات، لە فەرموودەی سەحیحیشدا هاتووە كە هاوەڵان بە قورئانی پیرۆز چارەسەری كەسێكیان كردووە كە مار پێوەی داوە، هەروەها كارێكی باشە هەندێك جار باوكان و دایكان لە كاتی نەخۆشی و شڵەژان و نارەحەتی مناڵەكانیاندا، ئایەتەكانی قورئانی پیرۆز وەكو ڕوقیە بەسەر منداڵەكانیاندا بخوێنن ، كە ئەوەش دەبێتە جۆرێك لە چەسپاندنی عەقیدە و هاوكات دەبێت بە جۆرێك لە پەروەردەی ئیمانی بۆیان. 

هەموو ئەمانەی كە ئاماژەیان بۆ كرا لە هەجری قورئان و پشت تێ هەڵكردن و ڕوو لێ وەرگێڕانی ، دەكرێت بەشێك بێت لە مەعنا و تەفسیر بۆ ئایەتی: (وَقَالَ الرَّسُولُ يَا رَبِّ إِنَّ قَوْمِي اتَّخَذُوا هَذَا الْقُرْآنَ مَهْجُوراً} الفرقان:30 

إحسان برهان الدین 

25 ربيع الأول 1445 

2023-10-10 

  زۆر خوێندنەوەی قورئان بە تەنها گرنگ نییە، تێگەیشتنی گرنگترە! (قل هو الله أحد) سەرەڕای ئەوەی كە پیتەكانی زۆر كەمن، لەگەڵ ئەوەشدا ، ئەو سوڕەتە كورتە، هاوتایە بە سێ یەكی هەموو قورئان، چونكە ناوەڕۆك و باسەكەی پەیوەندی بە تەوحیدەوە هەیە، بەوەش دەزانرێت كە باس و ئایەتەكانی تەوحید، لە هەموو باس وبابەتێكی تر گرنگترن لە ئیسلامدا....الفتاوى ١٩٠/١٧). موسوڵمان لەم سەردەمەدا زۆرترین سوڕەتی قورئان كە بیخوێنێت سوڕەتی (الإخلاص)، بەڵام لەبەر ئەوەی خویندنەكە تێگەیشتن و تێڕامانی نوقسانە، بۆیە كێشەی یەكەمی موسوڵمانان لەم سەردەمەدا لەبواری تەوحیددایە، قورئان سەرچاوەی ئیمان وهیدایەت و تەوحیدە، بەڵام خوێندنەوەی بێ تێگەیشتن و بازدان بەسەر ئایەتەكاندا بەبێ تێرامان و پەی بردن بە واتا و وانەكانی، كێشە و گرفتی هەرە گەورەی سوود وەرنەگرتنە لە قورئان: (أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلَىٰ قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا ) محمد:24.  

  هیچ عیبادەتێك بەبێ بەڵگەی ڕاست و درووست ئەنجام مەدە! بۆ ئەنجامدانی هەر عیبادەتێک، تەنها پشت بە بەڵگەی قورئان و فەرموودەی صحیح ببەستە، يان بە شوێنەوارێکی هاوەڵان کە سەنەدی صحیح بێت وحوکمی مەرفوع وەرگرێت، بەو ئیعتیبارەی کە سەحابەكان الله لێیان ڕازی بێت لە خۆیانەوە بێ ئەوەی لە پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم حوكمێكیان نەبیستبێت لە خۆیانەوە هیچ قسەیەك ناكەن . هەرگیز نە فەرموودەی لاواز و نە قەولی بێ دەلیلی زانا، ئیتر هەركێ بێت ئەو زانایە، ناشێن بکرێنە بەڵگە و بۆ تۆیش ئەوە پاساو نییە كە فڵانە زانا بەبێ بەڵگەی ئایەت و فەرموودە قسەیەك بكات. هەرچیت پێ وترا، یان خوێندتەوە، یان بیستت لە حوكمەكانی شەرع و بەتایبەتی عیبادەتەكان داوای بەڵگە بكە، چونكە دینی ئێمە دینی بەڵگەیە و وا فێری كردووین هەمیشە بڵێین: (قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَكُمْ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ).  

  وانەیەك لە پێشەوای موەحیدانەوە علیه السلام الله تعالی فەرموویەتی: { وَأَعْتَزِلُكُمْ وَمَا تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَأَدْعُو رَبِّي عَسَى أَلَّا أَكُونَ بِدُعَاءِ رَبِّي شَقِيًّا }. مريم:48. {وَأَعْتَزِلُكُمْ وَمَا تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ}: واتە: خۆم لە ئێوە جیا دەكەمەوە و حاشا لە هەر شیرك و لادانێك دەكەم كە تووشی بوون و تێوەگلاون پێوەی. ئەوەی ئێوە كردووتانە بە هاوەڵ بۆ الله و دەیپەرستن، یان وەكو دروشمێكی هاوەڵدانان بۆ پەروەردگار مەزن ڕایدەگرن، من لێی بەریم و لە بەرانبەریشدا: {وَأَدْعُو رَبِّي}: واتە: تەنها پەروەردگارم دەپەرستم وهیچ شیركێك لەگەڵ پەرستنیدا تێكەڵ ناكەم. {عَسَى أَلَّا أَكُونَ بِدُعَاءِ رَبِّي شَقِيًّا} : واتە: بۆ ئەوەی بە پەرستنی پەروەردگارم سەرفراز بم و وەكو ئێوە بەهۆی شیركەوە تووشی كەساسی و نەهامەتی نەبم و، الله تعالی نزا و پاڕانەوەم لێ وەربگرێت. ئاهەنگ گێڕان بەبۆنەی كریسمسەوە، بە شداریكردنە لە بۆنەیەكی شیركیدا، ئەركی تەوحید وا لە موسوڵمان دەخوازێت خۆی لێ بەدوور بگرێت و لێی بەری بێت وحاشای لێ بكات.  

ڕوونكردنەوەی چەند زاراوەیەكی قورئان دەربارەی (الهجر الجمیل) و (الصفح الجمیل) و (الصبر الجمیل) كە لە ئایەتەكانی قورئانی پیرۆزدا هاتوون پرسیار لە ابن تیمیة كرا بە ڕەحمەت بێت و ئەویش لە وەڵامێكی زانایانەی ئاست بەرزدا فەرمووی: أما بعد : فإن الله أمر نبيه بالهجر الجميل والصفح الجميل والصبر الجميل " فالهجر الجميل " هجر بلا أذى و " الصفح الجميل " صفح بلا عتاب و " الصبر الجميل " صبر بلا شكوى قال يعقوب عليه الصلاة والسلام { إنما أشكو بثي وحزني إلى الله } مع قوله : { فصبر جميل والله المستعان على ما تصفون } فالشكوى إلى الله لا تنافي الصبر الجميل. واتە: الله تعالی فەرمانی بە پێغەمبەرەكەی كردووە صلی الله علیه و سلم بە شێوەیەكی جوان دابڕان و لێبوردن و ئارام گرتن ئەنجام بدات، جا: (الهجر الجمیل) دابڕانێكە بەبێ ئازاردانی بەرانبەر و وتنی قسەی نابەجێ و ناشیرین. (الصفح الجمیل) یش لێبوردنێكە بەبێ گلەیی و سەركۆنەكردنی ئەو كەسەی كە لێی دەبووریت. (الصبر الجمیل) یش ئارام گرتنێكە بەبێ سكاڵا و بۆڵە و دەرخستنی ناڕەحەتی، هەروەكو چۆن یەعقوب علیه السلام فەرمووی: من سكاڵام تەنها بۆ لای پەروەردگارم دەبەم، لەگەڵ ئەوەشدا فەرمووی (فصبر جمیل) چونكە سكاڵا بردنە لای الله لە گەڵ ئارام گرتندا پێچەوانە نییە. ابن تیمیة زانایەكی گەوەرو ڕەببانی بووە و وتەكانی جیاوازییەكی ئاشكرایان لەگەڵ وتەی زۆر زانای تردا هەیە لە ڕووی بەردەوام گەڕانەوە لە هەموو شتێكدا بۆ كیتاب و سوننەت و لەوەشدا كە بە پوختی و جوانی وبەڕاشكاوانە دەربڕینی لە هەموو حوكمەكانی ئیسلام كردووە و هەروەها بە زانستێكی زۆر و گشتگیر جەختكردنەوەی لە سەر عەقیدەو بەستنەوەی هەموو شتێكی تر بە عەقیدەوە ناسراوە و هەروەها بەو غیرەتەشی كە لە هەموو لاپەڕەیەكی مجموع الفتاوی و كتێبەكانی تریدا لەسەر دینەكەی دەردەكەوێت وەدی دەكرێت. إحسان برهان الدین 19 ربيع الآخر 1443 2021/11/24

  #وەڵامی_پرسیارەكانتان: 52 ئایا قورئان شیفایە یان هۆكاری شیفایە؟ استاذ سلام عليكم پرسيارەك:- قوران ( بحد ذاته ) شافية يان سەبەبی شیفايە ؟ وەڵام: وعلیكم السلام ورحمة الله وبركاته. الله تعالی لە قورئاندا فەرموویەتی: (وَنُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ مَا هُوَ شِفَاءٌ وَرَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِينَ وَلَا يَزِيدُ الظَّالِمِينَ إِلَّا خَسَارًا [الإسراء:82]. واتە وەكو لە تەفسیری سەعدی دا هاتووە: قورئان شیفایە بەڵام بۆ ئیمانداران و ئەوانەی كە باوەڕیان بە ئایەتەكانی هەیە و كردەوەی پێ دەكەن، نەك بۆ هەموو كەسێك! بەڵام ئەوانەی كە باوەڕیان پێی نییە، یان بە گومانن لەوەی كە رەحمەت و شیفا بێت، یان كاری پێ ناكەن، ئەوە لە جیاتی ئەوەی ببێتە شیفا و ڕەحمەت بۆیان، دەبێتە زیان و بەڵگە لە دژیان. لە قورئانیشدا زۆر ئایەتی تر هەیە لەم بارەوە، بۆ نموونە: {يَٰٓأَيُّهَا ٱلنَّاسُ قَدْ جَآءَتْكُم مَّوْعِظَةٌ مِّن رَّبِّكُمْ وَشِفَآءٌ لِّمَا فِى ٱلصُّدُورِ وَهُدًى وَرَحْمَةٌ لِّلْمُؤْمِنِينَ} [يونس: 57]. بەڵام ئایا ئەم ڕەحمەت و شیفایە تەنها بۆ نەخۆشی و ناخۆشی مەعنەوی و ئەوەیە كە زانایان بە (أمراض القلوب) دەربڕینی لێ دەكەن وەكو شیرك و تاوان و نیفاق؟ یان بۆ نەخۆشی جەستەییش هەر شیفایە وەكو سەرێشە و ئازاری جومگەكان و نەخۆشییەكانی تر بە گشتی؟ سەرەتا نكۆڵی لەوە ناكرێت كە بۆچونێك لەلای هەندێ لە زانایان هەیە و دواتر ئاماژەی پێ دەكەین بریتیە لەوەی شیفای قورئان بۆ لایەنی مەعنەوییە نەك بۆ نەخۆشیە جەستەییەكانی وەكو تا و ئازاری ئەندامەكان و نەخۆشییە قورس و سووكەكان، چونكە پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم خۆی فێری كردووین كە لە هەر نەحۆشیەك خۆمان چارەسەر بكەین بە مەرجێك چارەسەرەكە لە ڕووی شەرعییەوە حەڵاڵ و ڕێگە پێدراو بێت، لەگەڵ كۆمەڵێك بەڵگە و قسەی تردا كە لەم بارەوە دەیهێننەوە. هەندێ لە زانایانی هاوچەرخ - وەكو عبد الرحمن بن ناصر البراك - فەرموویانە: ئەم ئایەتانە زیاتر نەخۆشییەكانی شیرك و كوفر و نیفاق و ئاكارە ناشیرینەكان دەگرێتەوە، وەكو حەسوودی و فێڵ و..هتد، بەڵام ئەمە بەو واتایە نایەت كە ڕەحمەت و شیفا نەبێت بۆ ئەو نەخۆشییانەی كە تووشی ئەندامەكان و لاشەی مرۆڤ دەبن وەكو سەرێشە و ئازاری ئەندامەكانی تری مرۆڤ، بەڵگەش لەسەر ئەوە فەرموودەكانی پێغەمبەرە صلی الله علیه و سلم، بۆ نموونە: "لا رقية إلا من عين أو حُمَة" (رواه البخاري: 5705، ومسلم: 220). لەم فەرموودەدا دەبینین پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم بۆ چاو و حەسوودی و هەروەها بۆ تا ، ڕێگەی ڕوقیەمان پێ نیشان دەدات، بێگومان كە قورئانیش ڕوقیەیە واتە بۆ بەرزبوونەوەی پلەی گەرمی لەش كە نەخۆشییەكی جەستەییە دەبێت و بە سوودە، هەروەها بۆ نەخۆشییەكانی تریش، بەڵام بەڵگەی فەرموودەمان نییە كە بڵێیت قورئان شیفایەكی حەتمی بێت بۆ هەموو نەخۆشییەك لەو نەخۆشییانەی كە تووشی ئەندامەكانی جەستەی ئەبن، بۆ نموونە شێرپەنجە هەندی لە زانایان دەڵێن بەڵگەمان لەبەر دەست نییە سوودی هەیە بۆی یان نا، چونكە نەخۆشییەكان ئیتر شێرپەنجە و هەر نەخۆشییەكی تر، تووشی هەموو كەسێكی خراپەكار و چاكەكار دەبن، بەڵام ئەو نەخۆشییانە بۆ كەسی موسوڵمان - نەك بۆ كەسانی تر - دەبێتە هۆكاری كەفارەت و هەلوەرینی گوناه وتاوان، وەكو لە فەرموودەی صحیح دا هاتووە: (عَجَبًا لأَمْرِ المُؤْمِنِ، إنَّ أمْرَهُ كُلَّهُ خَيْرٌ، وليسَ ذاكَ لأَحَدٍ إلَّا لِلْمُؤْمِنِ، إنْ أصابَتْهُ سَرَّاءُ شَكَرَ، فَكانَ خَيْرًا له، وإنْ أصابَتْهُ ضَرَّاءُ، صَبَرَ فَكانَ خَيْرًا له) مسلم/ 2999. ئەوەش دەچیتە باسی ئەوەی كە پێی دەوترێت العلاج بالقران، وەكو ئەوەی قورئان بخوێنرێت بەسەر سینگی نەخۆشەكەدا یان بە سەر دەست و سەرو قاچیدا، بۆ نموونە سوڕەتی الفاتحة، آیة الكرسي، المعوذتین، دەخوێنرێن و فوو بەو جێگەیەدا دەكرێت و دەستی دەخرێتە سەر لە گەڵ خویندنەكەدا هەندێ جار. جگە لەوەش دەتوانرێت دوعایشی لەگەڵدا بۆ بكرێت، بۆ نموونە: (اللهم أذهب البأس رب الناس واشف أنت الشافي لا شفاء إلا شفاؤك، شفاء لا يغادر سقماً). یان: (بسم الله أرقيك من كل شيء يؤذيك، ومن شر كل نفس وعين كل حاسد، الله يشفيك بسم الله أرقيك). لێرەشدا شایانی باسە بوترێت، ڕوقیەی شەرعی بە سێ مەرج درووستە: 1 -بە ئایەت بێت یان بە ناوو سیفەتەكانی الله تعالی، یان بە دوعایەكی مأثور بێت لە پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم. 2 - شيخ الإسلام ابن تيمية فەرمویەتی پێویستە ڕوقیەكە بەزمانی عەرەبی بێت و واتاكەی ناڕوون نەبێت، مەگەر وەكو حاڵەتێكی زەرورەت كەسەكە هیچ عەرەبی نەزانێت ئەگینا ئەسڵ ئەوەیە ڕوقیە بە مأثور بێت و بە زمانی عەرەبیش بێت. 3 -پێویستە ئەو كەسەی ڕوقیە دەكات یان ڕوقیەی بۆ دەكرێت باوەڕی وا بێت كە ڕوقیەكە خۆی بۆ خۆی هیچ سوودێكی نییە بەڵكو الله تعالی خۆی تەقدیری دەكات و دەیكات بە هۆكار. هەروەها دەبێت دوبارە ئەوە بڵێینەوە كە قورئانی پیرۆز بە پلەی یەكەم شیفاو رەحمەتە بۆ نەخۆشییەكانی دڵ، وەكو كوفرو شیرك و نەفامی و تاوانەكان ، زانایانیش لەم بارەوە خیلاف لە نێوانیاندا هەیە و وەكو الشوكانی فەرموویەتی: ( واختلف أهل العلم في معنى كونه شفاء على قولين :- الأول : أنه شفاء للقلوب بزوال الجهل عنها وذهاب الريب وكشف الغطاء عن الأمور الدالة على الله. والقول الثاني : أنه شفاء من الأمراض الظاهرة بالرقي والتعوذ ونحو ذلك ولا مانع من حمل الشفاء على المعنيين من باب عموم المجاز ، أو من باب حمل المشترك على معنييه ) ( فتح القدير – 3 / 253 ). واتە زانایان ڕاجیایی لە نێوانیاندا هەیە و لەسەر ئەم پرسە دوو قەولیان هەیە، یەكەم: ئەوەیە كە قورئان شیفایە بۆ دڵەكان لە جەهل و گومان. قەولی دووەمیش ئەویە بۆ هەردوو دەردە مەعنەوی و جەستەییەكان هەر شیفایە. ابن القیم فەرموویەتی “وكان علاجه صلى الله عليه وسلم للمرض ثلاثة أنواع: أحدها: بالأدوية الطبيعية، والثاني: بالأدوية الإلهية، والثالث: بالمركب من الأمرين. واتە: پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم بە سێ شێوە چارەسەری نەخۆشی دەكرد: یەكێكیان بە دەرمانی سروشتی و دووەمیان بە دەرمانی ئیلاهی، واتە بە ئایەت و بە دوعا، سێیەمیان بە ئاوێتە كردنی ئەو دوو شێوازەی یەكەم و دووەم پێكەوە. لەم بارەوە مەسەلەیەكی تریش هەیە شایانی ئاماژە پێكردنە ئەویش ئەوەیە هەندێك لە خەڵكی نەفعی و لەوانەی دۆخی دلەڕاوكێ و ئازاری بیمارەكانیان بە دەست نەخۆشییەكانیانەوە كردووەتە بیانوو و ئەو دۆخە ناخۆش و هەستیارەی ئەوانیان قۆستووەتەوە دەچن بەبێ هیچ بەڵگەیەكی شەرعی یان زانستێكی پزیشكی، بە ئارەزووی خۆیان نەخۆشی دەستنیشان دەكەن و عیلاج و چارەسەریشی بۆ دەنووسن، بە شێوەیەكی رەها، بەڵگەكانی واقیع پێمان دەڵێن، بە بەهانەی ئەنجامدانی ڕوقیەی شەرعییەوە سەدان و هەزاران كەس خەریكی پارە كۆكردنەوەن لە خەڵكێك كە بە دەستی نەخۆشی جەستەیی و دەروونییەوە دەناڵێن و گۆڕەپانەكە خەڵكانێكی بازرگانی لێ پەیدابووە لەسەر ئازار و نەخۆشی و ژانی خەلكی خۆیان دەوڵەمەند دەكەن. ئەڵبەتە بە پێچەوانەشەوە كەسانێكی زۆریش هەن لەم بوارەدا خەڵكی شارەزا و بەڕێزن و بەو شێوە نین كە باسمان كرد و مەبەستیان خێرو چاكەیە لەگەل خەڵكیدا. بۆیە دەگەڕێنیەوە سەر ئەسڵی پرسیارەكە و دەڵێین: قورئانی پیرۆز خۆی شیفایە لەبەر ئەو ئایەتانەی کە باس لەوە دەکەن ڕەحمەت و شیفایە، هەروەها هۆکاریشە بۆ شیفا ، لەبەر ئەوەی قورئانی پیرۆز بە پلەی یەكەم ئەو نەخۆشییانەی كە تووشی دڵی موسوڵمان دەبن لە جەهل و لە شیرك و لە كوفر و كاریگەری تاوانەكان چارەسەر دەكات و شیفایە بۆیان، بەڵام لەبەر ئەوەی كە واتای ئایەتەكان ڕەهایە و نەبەستراونەتەوە بە جۆرێك نەخۆشی دیاریكراوەوە،هەروەها لەبەر ئەوەی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم ڕێگای دەوادەرمان وەرگرتن و چارەسەری پزیشكی بۆ ئوممەتەكەی داناوە و خۆیشی كردوویەتی، بۆیە بەڵێ قورئان شیفایە بەو شێوەی كە زانایان باسیان كردووە. بەڵام پێویستە ئەوە بزانرێت هیچ روقییەیەك نابێت بەسەربەخۆیی تەماشای بكرێت، بەڵكو پێویستە ئەوە بزانرێت كە هیچ ڕوقیەیەك بە بێ ئیرادە و ڕێگەدانی الله تعالی كاریگەری نییە و سوودی نابێت، واتە قورئانیش كە وەكو ڕوقیە بەكاری دەهێنین نابێت باوەڕمان وابێت بەدەر لە ویست و ئیرادەی الله تعالی سوودی هەیە، بەڵكو دەبێت ئەو دوو مەسەلە ببەسترێن بە یەكترەوە. هەندێ لە بۆچوونی ئەو زانایانەی كە فەرموویانە قورئان بۆ هەردوو جۆرە نەخۆشییەكە شیفایە: 1- ابن القيم - رحمه الله - فەرموویەتی : ( فقد تضمن هذا الحديث حصول شفاء هذا اللديغ بقراءة الفاتحة عليه فأغنته عن الدواء وربما بلغت من شفائه ما لم يبلغه الدواء ) ( مدارج السالكين - 1 / 67 ). واتە ئاماژەی ئەو فەرموودەی ڕونە كە سوەڕەتی الفاتحة وەكو چارەسەر بەكارهاتووە بۆ پێوەدانی مار بە مرۆڤێكەوە. 2- ابن كثير – رحمه الله - فەرموویەتی: ( وقد ورد أن أمير المؤمنين عمر – رضي الله عنه – كان يرقى ويحصن بالفاتحة وقد سمّاها رسول الله صلى الله عليه وسلم " بالرَّاقية والشَّافية" ) ( تفسير القرآن العظيم – تفسير سورة الفاتحة ). واتە عمر بن الخاطاب رضي الله عنه بە سوڕەتی الفاتحة ڕوقیەی دەركرد. 3- النووي بەڕەحمەت بێت فەرمویەتی : ( ومقصوده أنه يستحب وضع يده على موضع الألم ، ويأتي بالدعاء المذكور والله أعلم ) ( صحيح مسلم بشرح النووي – 13 ، 14 ، 15 / 357 ). واتە بە پیی ئەو فەرموودەەیە ئەو كەسەی كە روقیەكە دەكات دەستی دەخاتە سەر ئازارەكە و دوعاكە دەخویێیتەوە. 4- البغوي - رحمه الله - فەرموویەتی: " تجوز الرقية بذكر الله سبحانه وتعالى في جميع الأوجاع " ) ( فتح الباري - 12 / 162 ). واتە ڕوقیە بۆ هەموو ئازارەكان دەشێت بكرێت. 6- ابن القيم - رحمه الله - فەرموویەتی : ( فالقرآن هو الشفاء التام من جميع الأدواء القلبية والبدنية ، وأدواء الدنيا والآخرة ، وما كل أحد يؤهل ولا يوفق للاستشفاء به ، وإذا أحسن العليل التداوي به ، ووضعه على دائه بصدق وإيمان ، وقبول تام ، واعتقاد جازم ، واستيفاء شروطه ، لم يقاومه الداء أبدا ، وكيف تقاوم الأدواء كلام رب الأرض والسماء الذي لو نزل على الجبال لصدعها أو على الأرض لقطعها ، فما من مرض من أمراض القلوب والأبدان إلا وفي القرآن سبيل الدلالة على دوائه وسببه والحمية منه لمن رزقه الله فهما في كتابه ، قال تعالى : ( أَوَلَمْ يَكْفِهِمْ أَنَّا أَنْزَلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ يُتْلَى عَلَيْهِمْ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَرَحْمَةً وَذِكْرَى لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ ) ( سورة العنكبوت - الآية 51 ) فمن لم يشفه القرآن فلا شفاه الله ، ومن لم يكفه القرآن فلا كفاه الله ) ( الطب النبوي - 352 ). كورتەی قسەكانی ئەوەیە كە ئایەتەكانی قورئان وەكو ڕوقیە دەكرێت بۆ هەموو ئازار و نەخۆشییەك بۆ كەسێك كە باوەڕی پی هەبێت بەكار بیت و سوودیشی هەیە. بەڵام وەكو هەندێ لە زانایان فەرموویانە شیفاكەی بۆ نەخۆشییەكان بۆ هەموو كەسێك نییە بەڕەهایی و بەڵگەیەكیشمان نییە كە هیچ سورەتێك بۆ نەخۆشییەكی دیاری كراو تایبەت بكرێت، بەڵام بە شێوەیەكی گشتی كەسانی ئیماندار بە قورئان و ئەوانەی كار بە حوكمەكانی دەكەن بۆی هەیە وەكو ڕوقیە سوود لە ئایەتەكان بۆ هەموو جۆرە نەخۆشییەكی دەروونی و جەستەیی وەربگرن، بێ ئەوەی بتوانین بەدڵنیاییەوە بڵێین بۆ نموونە خوێندنەوەی قورئانی پیرۆز بۆ نەخۆشییەكی دیاری كراوی وەكو شێرپەنجە یان هەندێ نەخۆشی تر چارەسەرە، هاوكات بە دەقی شەرعیش لە ئیسلامدا ڕێنمایی كراوین بۆ وەرگرتنی چارەسەری پزیشكی و هیچ ڕێگرێكی شەرعیش نییە لەبەردەم بەكارهێنانی هەردوو چارەسەرەكەدا پێكەوە و لەیەك كاتدا.  

  تەوحید پێش تەجوید! ئەی ئەوانەی خەڵكی فێری جوان خوێندنەوەی قورئانی پیرۆز دەكەن! دەستان خۆش بێت و هەمیشە سەربەرز بن، كارەكەتان پیرۆزە بەڵام، تەرتیبەكەی تەواو نییە! زۆر لە مامۆستایانی تەجوید و قیرائات، لە گەرمەی سەرقاڵیاندا بە بابەتە ورد و زۆرەكانی ئەو زانستەوە ، بە تیۆری وكردەییەوە، وایان لێ هاتووە هەموو گرنگییەك تەنها بە بواری ڕواڵەتی و شێوازی جوانخوێندنەوەی قورئان دەدەن، من پرسیار دەكەم: ئێمە بۆچی پێویستە قورئان بە جوانی بخوێنینەوە؟! بێگومان بۆ خوێندن نییە لە پیناو خویندندا ! بێگومان بۆ ئەوەیە بە جوانی وڕوونتر لە واتاكانی بگەین و كاری پێ بكەین. زۆرێك لەوانەی خەریكی ئەم بابەتەن بە مامۆستا و فێرخوازانەوە، بەسەر ئایەتەكانی عەقیدەو ئیمان و توحید و بابەتەكانی ترداتێپەڕ دەبن، (إلا ما رحم ربي) تەنها بیریان لای باسە جۆراوجۆرەكانی تەجویدە و وا تێگەیشتوون تەجوید ئامانجە و هۆكار نییە! بۆ نموونە لە ئایەتێكی وەكو: (فَاعْلَمْ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ) لە جیاتی ئەوەی بیریان لای مەرجی زانست بێت وەكو یەكێك لە مەرجەكانی لا إله إلا الله و جێبەجێی بكەن لە خۆیاندا ، دەبینی زیاتر بیری لای دەركردنی پیتی عەینە لە مەخرەجی ڕاستی خۆیەو پێدانی سیفەتی بەینیە پێی! كە ئایەتی ( لا تَجِدُ قَوْمًا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ يُوَادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ ) دەخوێننەوە لە جیاتی ئەوەی مەسەلەكەی گەورەو گرانی وەكو الولاء و البراء ی لەلا بوروژێنیت و بیری لێ بكاتەوە و خەم بۆ ئەو واقیعە بخوات لەو بارەوە كە موسوڵمانان تێیكەوتوون، هەموو خەم و بیرێكی لەلای تەحقیقی هەمزەی یؤمنون و، دەربڕینی مەددی بەدەل لە وشەی الآخر بەجوانی و، دەرركدنی مەددی لازم بەشەش جوولەی تەواو لە وشەی یوادون دا بەبێ نوقسانی! بێگومان من لە گرنگی هیچ لەو حوكمە تەجویدییانە كەم ناكەمەوە، بەڵام فێربوونی تەجوید بچێتە جێگەی فێربوونی تەوحید بەڕاستی كارەساتە و دیاری لەوە گەورەتر نییە پێشكەشی نەیارانی ئیسلام بكرێت كە نەوەیەكی لەو شێوە پێبگەیەنرێت شارەزا لە تەجوید بێ ئاگا لە تەوحید! حۆ كاتێك فێرخوازی زانست دەچێتە ناو عیلمی قیرائاتەوە، ئەوە ئیتر بواری بۆ فێربوونی هیچی تر نامێنیتەوە و پێویستی بەوەیە ڕۆژێك چل و هەشت سعات بێت بۆ ئەوەی بەباشی فریای فێربوونی ئەو هەموو زاراوە زۆرانەی ئەو زانستە هەیە بكەوێت بە نەزەری و بە عەمەلی، وەكو تەحقیق و ئیمالە و تەقلیل و ئیشمام و حاڵەتەكانی هەمزە لەلای حەمزەو ئەوانی تر و تەوجیهی قیرائات و تەحریریان و...هتد مامۆستایان، فێرخوازان: تەوحید پێش تەجویدە، كێشەی موسوڵمانان ئەمڕۆ لەوەدا نییە بنەماكانی تەجوید جێبەجێ ناكەن، كێشەیان ئەوەیە لە مەنهەجی قورئان وەكو عەقیدەو بیری باوەر دووركەوتوونەتەوە، بەداخەوە چەندین بەدیلی نامۆ بە مەنهەجی قورئان و سوننەتیشیان بەناو ئیسلامەوە پێشكەش دەكرێت و لەبەر نەشارەزییان بە مەنهەجی قورئان ناتوانن پێی بزانن، لەبەر ئەو نەشارەزاییە خۆڵیان بە نرخی زێڕ پێ دەفرۆشرێت و پێیشی نازانن، تەجوید و قیرائات هەرگیز لە ڕووی لێشاوی تەغریب كردنی ئیسلام و ناشیرینكردنی بەرنامەكەی ناوەستێتەوە. ئەو هەموو خولەی مانگانە و ساڵانە بەردەوام دەكرێتەوە، بەبێ ئەوەی خولێكی عەقیدە و تەوحید و دەستگرتن بە سوننەتی تێكەوێت، ئەوە پێچەوانەی پێویستی موسولمانانە، وەكو ئەوەیە كەسێك مەترسییەكی گەورە لەسەر ژیان و ماڵ و مناڵی هەبێت و زۆر پێویستی بەوە بێت خۆی بۆ ئەو مەترسیانە ساز بدات، تۆیش لە جیاتی ئەوەی ڕێگاكانی بەرگریكردن و خۆ پاراستن و قایمكردنی ماڵ و حاڵی فێر بكەیت، بچیت بە هەندێ قسەو باسی دوور لەو پرس و مەترسییەوە سەرقاڵی بكەیت و كاتیشی بۆ نەهێڵیتەوە بیرێك لەو پرسە ترسناك و مەترسیانە بكاتەوە! بە واتایەكی تر، تەوحید ئەسڵی پەیامەكەیە و بنچینەی ئەو بەرنامەیە كە الله تعالی مرۆڤی بۆ جێبەجێكردنی درووست كردووە، كە پێویستە لەسەری بژێت و لەسەری بمرێت، نەك بژێت و بمرێت و بەتەواوی لێی شارەزا نەبێت، ئەی ئەگەر نەیزانێت و پێی جاهیل بێت چۆن ئەتوانێت كاری پێ بكات؟ فاقد الشیء لا یعطیه! تێگەیشتن لە سنوور و حودود ی قورئان زۆر گرنگترە و لە پێشترە لە تێگەیشتنی حوروف و پیتەكانی. بە كورتی: ئەو مەنهەجەی سەبارەت بە گرنگیدان بە تەجوید و قیرائات لە كوردستاندا پەیڕەو دەكرێت مەنهەجێكی هەڵە و ئاوەژووە! ناهاوسەنگە و ئەولەوییەتی بە وەسیلە داوە لەسەر حیسابی ئامانج! ڕێك پێچەوانەی مەنهەجی زانستی و عەقیدەییە، چ دڵێك بە فێرخوازێك خۆش بكرێت وا تێگەیشتبێت چوونە بەهەشت و بەرزبوونەوە لە پلەكانیدا و ڕزگاربوون لە دۆزەخ و ناخۆشییەكانی و بەدەستهێنانی ڕەزامەندی الله هەمووی بەستراوەتەوە بە جوان خوێندنەوەی قورئان و جوان دەربڕینی پیتەكان و جیبەجیكردنی جێگا دەرچوون و دەرخستنی سیفاتی پیتەكان! ئەوە هەڵەیەكە دوور نییە پلانێك بێت دوژمنانی ئیسلام بۆمانیان داڕشتبێت و ئێمە بێ ئاگا پەیڕەوی دەكەین، هەڵەیەكە پێویستی بە چاككردن و ڕێكخستنە، نەك لابردن كەس خراپ لێم حاڵی نەبێت. جەوهەری قورئان ئەو ڕێبازە عەقیدی و پەروەردەییە كە تێیدایە، نەك تەمەن لەگەڵ تەجوید و مەخاریج و سیفات و قیرائەتی فڵان و ڕیوایەتی فڵان تەواو بكەیت و وابزانیت هیچت نەهێشتووەتەوە، چونكە وەكو تێگەیشتن و پەیڕەویكردن لە مەنهەج و ڕێبازی قورئان تەنها ڕیوایەتی حفص بەسە و تا مردن پیویستمان بە هیچ قیرائیتیكی تر نەبێت، بەتایبەتی لەم ڕۆژگارەدا كە موسیبەتەكان زۆر بوونە لەسەر موسولمانان و دینەیەكەیان پیویستی پێیانە بەرگری لێ بكەن. بەڵام پیویستە هەمیشە كەسانیكی بەتوانا و زانا بەو قیرائات هەمیشە خەریكی فێربوون و وتنەوەی بن، بۆ ئەوەی ئەو زانستە لەناوماندا هەمیشە بمێنیت و نەبڕێتەوە، نەك هەموان ڕووی تێبكەن و واز لە فێربوونی عەقیدەو تەوحید و بیروباوەڕ و فێربوونی سوننەت و دووركەوتنەو ە لە بیدعە بهێنن! مامۆستایان و فێرخوازانی بەڕێزی زانستی تەجوید و قیرائات: وریا بن ئەم مەسەلە تا بڵێی هەستیارە و شایانی بایەخ پێدانە. اللهم هل بلغت. اللهم فاشهد. إحسان برهان الدین 19 صفر 1443 26 أیلول 2021

زانست لە ئیسلامدا پیرۆزە پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم فەرموویەتی: (من يرد الله به خيرًا يفقهه في الدين) واتە: الله تعالی بیەوێت كەسێك تووشی خێرو چاكەو سەرفرازی بكات، شارەزایی و تێگەیشتنی باشی لە دیندا پێ دەبەخشێت. ئەم فەرموودە كە متفق علیه و سەحیحە، فەرموودەیەكی مەزنە و بەڵگەیە لەسەر فەزڵ و پلەو پایەی بەرزی فێربوونی زانستی بە سوود، هەروەها بەڵگەیە لەسەر ئەوەی زانست نیشانەی چاكەو سەرفرازییە بۆ هەڵگری. تیگەیشتنی دین لە بنچینەدا لە ڕێگەی تێگەیشتنی قورئان و سونەتەوە سەرچاوە دەگرێت، پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم فەرموویەتی: (خيركم من تعلم القرآن وعلمه) چاكترینی ئێوە ئەوانەن كە بۆ خۆیان زانستەكانی قورئان فێر دەبن و فێری كەسانی تریشی دەكەن. یەكەم زانستی قورئانیش كە ئامانجی هەموو پێغەمبەران بووە علیهم السلام بیگەیەنن بە ئوممەتەكانیان و فێریان بكەن زانستی تەوحید و دووركەوتنەوە بووە لەشیرك بە هەموو جۆرەكانییەوە، الله تعالی فەرموویەتی: (ولَقَدْ أُوحِيَ إِلَيْكَ وَإِلَى الَّذِينَ مِن قَبْلِكَ لَئِنْ أَشْرَكْتَ لَيَحْبَطَنَّ عَمَلُكَ وَلَتَكُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِينَ). سەرچاوەی دووەمی وەرگرتنی زانستیش كە وردەكاری دین و هێڵی گشتی و لاوەكی و هەموو شتێكی ئیسلامی تێدایە، سوننەتی پێغەمبەرە صلی الله علیه و سلم، كە بریتییە لە بەرجەستەكردنی ئەو قورئانەی الله دایبەزاندووە بە شێوەیەكی كردەیی لە سەر زەویدا. سونەت شیكردنەوەو ڕوونكردنەوەی قورئانی پیرۆزە، لێكدانەوەی كردەیی ئایەتەكانە، سوننەت واتە قورئان بە ڕاڤەكراوی و بەرجەستەكراوی! دەستگرتن بە سوننەت پێش هەموو شتێك واتە جێگیر بوون لەسەر ئەو عەقیدەی كە الله تعالی و پێغەمبەرەكەی صلی الله علیه و سلم پێی ڕازین، تەنانەت وشەی سوننەت بەواتای عەقیدە هاتووە لە لای زانایانی سەلەف كە فەرموویانە بنەماكانی سوننەت، مەبەستیان لە بنەماكانی عەقیدەو بیروباوەڕی ئیسلام بووە، لەسەر سوننەتیت و دەستت پێوە گرتووە، واتە لەسەر ڕێگای ڕاستیت وبەرەی حەقت لەم دونیایەدا هەڵبژاردووە. لە ڕاستیدا فێربوونی زانست لە ڕێگەی كیتاب و سونەت و بەسەربردنی ژیان لەگەڵ ئەو دو سەرچاوەیە، نیشانەی سەربەرزی و سەرفرازی موسولمانە لە دونیادا، هەروەها ڕیگەی چوونە بەهەشتە بۆ كەسێك كە الله یارمەتیدەری بێت بۆ بەردەوام بوون لەسەر ئەو ڕێگایە تا كۆتایی ئەو ماوە كەمەی لە دونیادا بۆی دیاری كراوە. وردبوونەوە و تێگەیشتن لە كاتی خویندنەوەی قورئان و فەرموودە سەحیحەكانی پێغەمبەردا صلی الله علیه و سلم، واتە: فێربوونی زانست و بەدەستهێنانی گەورەترین خێرو چاكەی بەپیت، كە گەنجینەیەكی لەبن نەهاتووە بۆ دونیاو دواڕۆژ، ئەمەش كارێكی ئاسانە بۆ كەسێك الله بۆی ئاسان بكات، كارێكی قورس و دژواریشە بۆ كەسێك الله بۆی ئاسان نەكات، بۆیە هەمیشە بۆ فێربوونی زانست و تێگەیشتن لەو دوو سەرچاوە پێویستمان بە دوعاو پاڕانەوە هەیە بۆ ئەوەی ناخۆشییەكانی ئەو ڕێگەمان بۆ ئاسان بكرێت. إحسان برهان الدین 17 شوال 1442 29 أیار 2021

با ئه‌م ڕه‌مه‌زانه‌ خه‌تمه‌يه‌كى جياواز بكه‌ين :: موسوڵمانان به‌ شێوه‌يه‌كى گشتى قورئان ده‌خوێنن، به‌ شێوه‌يه‌كى تايبه‌تيش له‌ ڕه‌مه‌زاندا و زۆربه‌مان به‌لاى كه‌مه‌وه‌ له‌و مانگه‌دا خه‌تمه‌يه‌ك ده‌كه‌ين، ئامۆژگارى خۆم له‌ پێش ئێوه‌ ده‌كه‌م خه‌تمه‌ى ئه‌م ساڵمان با خه‌تمه‌يه‌كى جياواز بێت، به‌ڵكو شوێنه‌وارو كاريگه‌رييه‌كى گه‌وره‌و گرنگ له‌ ژيانماندا درووست بكات. مه‌به‌ستم له‌ خەتمەی جياواز ئه‌وه‌يه‌ ته‌نها په‌له‌ى ته‌واو كردنيمان نه‌بێت و ئه‌م خه‌تمه‌ با به‌ هێمنى و له‌سه‌ر خۆ و به‌ لێوردبوونە و بە (تدبر) بێت، به‌ڵێ با به‌ (تدبر) بيخوێنينه‌وه‌، هه‌روه‌كو الله تعالی فه‌رموويه‌تى: (أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلَىٰ قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا ) ، ئێمه‌ مه‌حروم و بێ به‌شين له‌و چێژه‌ى هاوه‌ڵان و زانايانى سه‌له‌ف و شوێنكه‌وتوانيان هه‌ستيان پێ ده‌كرد، به‌ڵێ له‌وانه‌يه‌ بارى قورسى گوناهه‌كانمان هۆكارێكى ڕاسته‌وخۆى ئه‌و چێژ وه‌رنه‌گرتن و سوود نه‌بينينه‌ بێت، به‌ڵام بێگومان ئاسته‌نگى گه‌وره‌ لێ وردنه‌بوونه‌وه‌و تەدەببور نه‌كردنێتى! كه‌ قورئان ده‌خوێنين په‌له‌مانه‌ ته‌نها بۆ ئه‌وه‌ى خه‌تمه‌كه‌ بكه‌ين و به‌دوايدا خه‌تمه‌يه‌كى تر بكه‌ين، وەكو ئەوەی خوێندنەوە تەنها لەبەر خوێندنەوە بێت، زۆرجار له‌ خێرايى خوێندنه‌وه‌دا هه‌ر نازانين پەروەردگارمان چيمان پێ ده‌فه‌رموێت و چيمان لێ داوا ئه‌كات، هه‌ر ئه‌وه‌مان لا گرنگه‌ ئه‌و وێرده‌ى دامانناوه‌ بۆ به‌رنامه‌ى مانگه‌كه‌ ته‌واوى بكه‌ين، له‌وانه‌شه‌ – پەنا بە الله– باسيشى بكه‌ين كه‌ له‌وه‌نه‌ كاتدا توانيمان ئه‌وه نده خه‌تمه‌ بكه‌ين، كە ئەوە هەڵەیەكی گەورەیە و هیچ پێویستییەك نییە قورئانخویندن و عیبادەتی خۆت بۆ خەڵكی باس بكەیت. خويندنه وه ى‌ قورئان به‌ بێ تدبر وه‌كو دووباره‌كردنه‌وه‌ى هه‌زاران جار (لا اله الا الله) يه به‌ بێ ئه‌وه‌ى پێناسه‌و مه‌رجه‌كان و هه‌ڵوه‌شێنه‌ره‌وه‌كانى بزانين، یەك جار بڵێی لا إله إلا الله و مافەكانی بدە لە هەزاران وتنەوەی ساردوسڕ باشترە كە نەزانیت: مافەكانی، مەرجەكانی، واتاكانی، چین و هەر دووبارەی بكەیتەوە! ئه‌ميش هه‌ر وه‌كو ئه‌وه‌ وايه‌، له‌وانه‌شه‌ ئه‌و به‌ڵێنه‌ له‌ فه‌رمووده‌كاندا دراوه‌ كه‌ هه‌ر پيتێكى ده‌ چاكه‌ى له‌سه‌ره‌ بۆ خوێندنه‌وه‌يه‌كى ورد و له‌سه‌رخۆ و به‌ (تدبر) و كارپێكردن بێت، نه‌ك وه‌كو ئه‌وه‌ى گورگێگت به‌دواوه‌ بێت و له‌ ترسيدا هه‌ڵهاتبيت وا په‌له‌ت بێت بۆ ته‌واو كردنى خه‌تمه‌كه‌. كەسی وا هەیە نەك خەتمەیەك، دە خەتمە دەكات لە ڕەمەزاندا، من قسەم لەسەر نیەتی و پاداشتی نییە ئەوە كاری الله یە، بەڵام دەزانم لە دونیادا وەكو زانستی شەرعی وكاریگەری و وەكو ئەوەی ببێتە هۆكارێك بۆ تێگەیشتن لە بنەماكانی ئیسلام ئەو جۆرە قورئانخوێندنە سوودی نییە. يه‌كێك له‌ هۆكاره‌كانى خراپى حاڵى موسوڵمانان و ئه‌و دووبه‌ره‌كى و جه‌هله‌ى له‌ نێوياندا په‌يدا بووه‌ ، بێگومان ئه‌وه‌يه‌ كه‌ له‌ قورئان تێناگه‌ن، هەروەها كاريشى پێ ناكه‌ن، جگە لە بەشێكی كەمی بابەتە شەرعییەكانی نەبێت، بەڵام سەبارەت بەو عەقیدە و بیروباوەڕەی كە لە دوو توێیدا هاتووە، كەمن ئەوانەی بە كردەیی باوەڕیان پێیەتی، كەمتریشن ئەوانەی كە باوەڕیان پێیەتی و كاری پی دەكەن. ئه‌گه‌ر لە هەرشوێنیكی دونیادا ده‌سه‌ڵاتێك زۆربه‌ى حوكمه‌كانى قورئان په‌ك بخات كە پەكیشیان خستووە ، موسوڵمانان هيچ كێشه‌يه‌كيان نييه‌، لە خه‌تمه‌ى خۆياندا به‌و ساردوسڕيه‌ى جاران بەردەوام دەبن و وا ده‌زانن هيچيان له‌ چاكه‌و خزمه‌تى دينى ئیسلام نه‌هێشتوه‌ه‌ته‌وه - كە واش نییە - سەبارەت بەوەش كه‌ زۆربەی حوكمەكانی قورئان به‌ شێوه‌يه‌كى كردارى و پراكتيكى له‌ سه‌ر زه‌مينه‌ى واقيع وەلا نراون و پەراوێز خراون ز ئه‌وه‌يان هه‌ر هه‌ستى پی ناكرێت و لەوانەشە نكۆڵی لێ بكرێت. من به‌ هه‌لى ده‌زانم به‌ هه‌موو موسوڵمانێكى به‌ڕێز كه‌ تواناى تێگه‌يه‌شتن و قووڵبوونه‌وه‌ى هه‌يه‌ بڵێم: ئه‌م ساڵ له‌م مانگه‌ پيرۆزه‌دا قورئان به‌ قووڵى بخوێنە ، به‌ هه‌موو ڕه‌ه‌هه‌نده‌كانييه‌وه لێی وربەرەوە‌، پەلەی تەواوكردنیت نەبێت! پەلەی تێگەیشتن و لێ قوڵبوونەویت هەبێت! قورئان واته‌ سه‌رچاوه‌ى بيروباوه‌ڕ و ڕێبازی دین و ژین، سەرچاوەی تێگەیشتنی شەریعەت و عەقیدەكەمانە‌، تاكە ڕێگایە بۆ تێگه‌يشتن له‌ حه‌قيقه‌تى دونيا و مرۆڤ و به‌رنامه‌كان، سوود نه‌بينينى خه‌ڵكى له‌ قورئان خوێندن به‌ هۆى تدبر نه‌كردنى ئايه‌ته‌كانه‌، ئه‌گينا وه‌ك تێبينى ده‌كرێت ئه‌وانه‌ى له‌ ڕۆژ ئاوا كه‌ عه‌ره‌بيش نازانن، كاتێك بڕيار ده‌ده‌ن لێكۆڵێنه‌وه‌ له‌ قورئان بكه‌ن، ده‌بينين دواى چه‌ند مانگێك يه‌كسه‌ر موسوڵمان بوونى خۆيان ڕاده‌گه‌يه‌نن، واتە لە واتا و مەبەست و سوودەكانی بۆ دین و دونیا تیدەگەن، لای خۆمان بە پێچەوانەوە سەدان جار خویندوویەتییەوەو شوێنكەوتووی بەرنامەی دژ بە بەرنامەی ئەو قورئانەیە، وەكو ئەوەی مەسەلەكە تەنها خوێندنەوە بیت و تەواو! ئه‌م بانگه‌وازه‌م بۆ خۆمه‌ پێش ئه‌‌وه‌ى بۆ ئێوه‌ بێت، با وه‌كو (ابن تيمية) بە ڕەحمەت بێت كه‌ ئايه‌تێكمان خوێنده‌وه‌ و لێى تێنه‌گه‌يشتين سه‌ر بخه‌ينه‌ سوجده‌ بۆ الله و بڵێن: " يَا مُعَلِّمَ إبْرَاهِيمَ عَلِّمْنِي " نه‌ك كێبڕكێى ته‌واو كردنى ئايه‌ته‌كانمان بێت و وه‌كو حاسيبه‌ پاداشته‌كانى بژمێرين، كه‌ هه‌ر پيتێك له‌ ئايه‌تيكدا ده‌ پاداشتى تێدايه‌، كێ ئه‌ڵێت الله‌ ئه‌و پاداشته‌ گه‌وره‌ به‌ ئێمه‌ومانان ده‌دات كه‌ هیچ غیرەتێكمان لەسەر قورئانەكەی نییە و كار بەبەشێكی زۆر كەم و ئاسانی دەكەین كە بە پیی بەرژەوەندەكانی ژیانمان یان خۆمان هەڵمان بژاردوووە، یان ئەوەیە كە ڕیگەمان پێدراوە، قورئانخوێندنيش هه‌ر وه‌كو نوێژو عيباده‌ته‌كانى تره‌، ئايا كه‌سێك نوێژ له‌و ئه‌وپه‌ڕى نيه‌ت پاكى و خشوع و ته‌سليم بوون به‌ الله‌ بكات ، وه‌كو كه‌سێكه‌ كه‌ خۆيشى نازانێت له‌ نوێژه‌كه‌يدا چى ئه‌ڵێت و له‌ گه‌ڵ ده‌ست پێكردنى نوێژ داڵغه‌و ئه‌ندێشه‌و لێكدانه‌وه‌ ده‌ست پێده‌كات تا ئه‌و كاته‌ى سه‌لام ده‌داته‌وه و كاریگەریشی لەسەر ژیانی درووست نەكردووە؟! گومانى تێدا نييه‌ كه‌ سوننه‌تى صحيح پێويسته‌ هاوڕێ له‌ گه‌ل قورئاندا بخوێنرێته‌وه‌ و هه‌ردوكيان وه‌كو دووباڵن موسوڵمان به‌ هۆيانه‌وه‌ به‌ره‌و ڕه‌زامه‌ندى و به‌هه‌شتى پەروەردگار پێیان دەفڕێت، به‌ڵام لێره‌ باسم له‌سه‌ر خه‌تمه‌يه‌كى قورئان بوو كه‌ له ره مه زاندا به‌ تدبر بخوێنرێته‌وه‌.. هه‌روه‌ها شايانى باسه‌ ئه‌وه‌ش بڵێم كه‌ به‌ پێچه‌وانه‌ى ئه‌وانه‌ى وا ئه‌زانن تدبر ى قورئان هيچى پێويست نييه‌ جگه‌ له‌وه ى دڵت لاى ئه‌وه‌ بێت كه‌ ئه‌يخوينيته‌وه‌و چه‌ند جار دووباره‌ى بكه‌يته‌وه‌ بۆ گه‌يشتن به‌ مه‌به‌ست، پێم وايه‌ له‌گه‌ڵ ئه‌وانه‌شدا تدبر پێويستى به‌ هه‌ندێ ئامراز هه‌يه‌ وه‌كو شاره‌زايى زمانى عه‌ره‌بى و په‌نا بردنه‌ به‌ر هه‌ندێ فەرهەنگ و به‌لاى كه‌مه‌وه‌ دوو ته‌فسيرو هه‌ندێ ئامرازى تر كه‌ ئه‌وه‌ش باسێكى سه‌ربه‌خۆى ئه‌وێت، به‌ڵام ئه‌و خوێندنه‌وه‌ى كه‌ به‌ په‌له‌ به‌سه‌ر ئايه‌ته‌كاندا تێپه‌ڕيت ئه‌سته‌مه‌ سوودێكى به‌رچاوى له‌ ژيانى موسوڵماندا هه‌بێت ئه‌گه‌ر هه‌زار خه‌تمه‌ى له‌و جۆره‌ش بكات..والله اعلم. داواكارم الله تعالی‌ به‌ لوتف و به‌زه‌يى خۆى دامانپۆشێت و به‌ ميهره‌بانى خۆى له‌ گوناهه‌كانمان ببورێت، والحمد لله الذي بنعمته تتم الصاحات. إحسان برهان الدين

  كیتاب و سوننه‌ت پێوه‌ره‌ بۆ وه‌رگرتن و ڕه‌تكردنه‌وه‌ی فه‌توای زانایان ئه‌گه‌ر زانا كه‌وته‌ هه‌ڵه‌یه‌كه‌وه‌ وفه‌توای به‌ پێچه‌وانه‌ی بنه‌مایه‌ك له‌ بنه‌ماكانی كتاب و سوننه‌ت دا، یان له‌ مه‌سه‌له‌یه‌كی بیروباوه‌ڕدا تووشی زه‌لـله‌و هه‌ڵه‌ بوو، ئیتر ئایا هه‌ر نه‌پێكانێكی ئاسایی بێت به‌ سروشتی خۆی وه‌كو مرۆڤێك، یان فشارێكی سیاسی و ده‌ره‌كی له‌سه‌ر بوو، كه‌ هه‌موو ئه‌وانه‌ ده‌گونجێت ڕوو بده‌ن، درووست نییه‌ كه‌س به‌ قسه‌ی بكات و شوێن پێی هه‌ڵگرێت، هه‌ڵه‌كه‌شی نابێته‌ پاساو بۆ كه‌س ڕه‌چاوی بكات، چونكه‌ حه‌ق و ڕاستی له‌ قورئان و له‌ سوننه‌تدا ڕوونه‌ و پێوه‌رێكی نه‌گۆڕه‌ بۆ موسوڵمانان و په‌ناگه‌یه‌كی قایمه‌ و ڕێگره‌ له‌ خشته‌چوون و سه‌رگه‌ردانی موسوڵمانان، ئه‌گه‌ر مه‌به‌ستیان پیاده‌ كردنی ڕێگه‌ی حه‌ق بێت. پێشه‌وا (إبراهيمُ بنُ أبي عَبْلَة) كه‌ له‌ ساڵی (152)ی كۆچی وه‌فاتی كردووه‌ فه‌رموویه‌تی:: [مَنْ حَمَلَ شَاذَّ الْعُلَمَاءِ حَمَلَ شَرّاً كَثِيراً] واته‌ هه‌ركه‌سێك به‌ دوای قسه‌ی شاز و بێ به‌ڵگه‌ی زانایاندا بگه‌ڕێت، خراپه‌یه‌كی زۆر له‌ خۆیدا كۆ ده‌كاته‌وه‌. پێشه‌وا (الأَوْزَاعِيُّ) وه‌كو له‌ “السنن الكبرى” ی البیهقي دا هاتووه‌ (10/211).فه‌رموویه‌تی: (مَنْ أَخَذَ بِنوَادِرِ العُلَمَاءِ، خَرَجَ مِنَ الإِسْلاَمِ) واته‌: هه‌ركه‌سێك به‌ فه‌تواو قسه‌ی ده‌گمه‌نی زانایان كار بكات، دوور نییه‌ له‌ ئیسلام ده‌ربچێت، الله تعالی په‌نامان بدات. هه‌روه‌ها پێشه‌وا (الذَّهَبِيُّ) له‌ كتێبی (سير أعلام النبلاء) (8/90) فه‌رموویه‌تی:. (وَمَنْ تَتَبَّعَ رُخَصَ المَذَاهِبِ، وَزَلاَّتِ المُجْتَهِدِيْنَ، فَقَدْ رَقَّ دِيْنُهُ) واته‌: هه‌ركێ به‌ دوای ڕێگه‌ پێدانی بێ به‌ڵگه‌ی زانایانی مه‌زهه‌به‌كاندا بچێت و بۆ هه‌ڵه‌ی زانا گه‌وره‌كان بگه‌ڕێت كاری پی بكات، دینی لاواز ده‌بێت. هه‌ر له‌م باسه‌یش پێشه‌وا (سُلَيْمَانُ التَّيْمِيّ) فه‌رمووه‌تی: (إِنْ أخذتَ بِرُخْصَةِ كُلِّ عَالِمٍ اجْتَمَعَ فِيكَ الشَّر كُلُّهُ) واته‌: ئه‌گه‌ر به‌ ڕێگه‌ پدانی هه‌موو زانایه‌ك كاربكه‌یت هه‌موو خراپه‌یه‌كت تێدا كۆ ده‌بێته‌وه‌، له‌سه‌ر ئه‌م وته‌یه‌، (ابْنُ عَبْدِ الْبَرِّ) فه‌رموویه‌تی: (هَذَا إِجْمَاعٌ لَا أَعْلَمُ فِيهِ خِلَافًا.) ئه‌مه‌ كۆده‌نگی زانایانی له‌سه‌ره‌ نه‌مزانیوه‌ هچ زانایه‌ك ناكۆكی له‌سه‌ری هه‌بووبێت. بۆیه‌ پێویسته‌ موسوڵمانان له‌ په‌روه‌ردگاریان بترسن و هه‌ڵه‌ی زانایان و زه‌لـله‌ی پیاوچاكان ڕه‌چاو نه‌كه‌ن و خۆیان به‌وه‌ فریو نه‌ده‌ن ئه‌گه‌ر هه‌ندێك له‌و زانایانه‌ پێچه‌وانه‌ی حه‌ق و بیروباوه‌ری ڕاست له‌ مه‌سه‌له‌یه‌كدا قسه‌یان كرد و فه‌تواكه‌یان له‌ گه‌ڵ به‌رژه‌وه‌ندییه‌كی خۆیاندا یه‌كی گرته‌وه‌ زه‌لـله‌كه‌یان بكه‌ن به‌ پاساوی سه‌رپێچی و به‌هانه‌ی له‌ ڕێگه‌ ده‌رچوون و لادان. ئه‌گه‌ر موسوڵمانان به‌ روخسه‌ت و ڕێگه‌ پێدان و هه‌ڵه‌ی هه‌موو زانایه‌كی گه‌وره‌ كار بكه‌ن، به‌ ته‌واوی له‌ جه‌وهه‌ری ئیسلام دوور ئه‌كه‌ونه‌وه‌ و مانایه‌ك بۆ بانگه‌شه‌ی سه‌روه‌ری كیتاب و سوننه‌ت نامێنێ. له‌ كۆتاییشدا به‌وانه‌ ده‌ڵێم كه‌ به‌ هه‌ڵه‌ی زانایان خۆشحاڵن و ده‌یكه‌نه‌ پاساوی سه‌رپێچی بنه‌ما سه‌ره‌كییه‌كانی دینه‌كه‌یان: بگه‌ڕێنه‌وه‌ بۆ ئه‌لفوبێی عه‌قیده‌، بۆ ئایه‌ته‌كانی قورئان و فه‌رمووده‌كانی پێغه‌مبه‌ر صلی الله علیه وسلم كه‌ باسی بیروباوه‌ڕ ئه‌كه‌ن، به‌ڵكو ئه‌گه‌ر دڵی خۆتانتان به‌ تاوان و لادان و بیدعه‌ ڕه‌شنه‌كردووه‌ته‌وه‌ پرسیار له‌ دڵی خۆتان بكه‌ن، دڵیش هه‌ندێك جار موفتیه‌كی ڕاستگۆیه‌ با وه‌ڵامتان بداته‌وه‌، (نعوذ بالله من الحور بعد الكور). إحسان برهان الدین

ئیسڕائیلیات.. واتا و مەترسییەكانی ئیسڕائیلیات كۆیە و تاكەكەی بریتییە لە "إسرائيلية" واتە: بەسەرهات و ڕوداوێكە زۆر جار بۆ تەفسیری قورئان دەخرێتە ڕو، لە سەرچاوەیەكی ئیسڕائیلی دەگێڕدرێتەوە،ئیتر لە ڕێگەی جولەكە بێت یان گاورەكان، ئیسڕائیل یش مەبەست لە یەعقوبی كوری ئیسحاقە علیهما السلام. لە خراپییەكانی ئیسرائیلیات ئەوەیە هۆكارێك بوو بۆ هەڵبەستنی فەرموودە لەسەر زاری رسول الله صلی الله علیه و سلم و لە دیارترین بەرجەستەكانی لە سەرەتاو سپێدەی ئیسلامەوە ئەوە بوو هەوڵ درا لەڕێگەی (أبو عصمة نوح ابن مريم) فەرموودەیەكی هەڵبەستراوی زۆر دەربارەی فەزیلەتی قورئانخویندن(فضائل قراءة القران) بخرێتە ناو كتێبەكانی فەرموودەوە، بەڵام فەرموودەناسان هەر زوو ڕووبەڕووی بوونەوە. لەڕاستیدا ئیسڕائیلیات زۆر هەواڵی ناڕاست و شوێنەواری خراپ لە خۆ دەگرێت، هەمیشەش هەوڵێك بووە بۆ سەرلێشێواندنی موسوڵمانان و تێكدان و ناشیرینكردنی دینەكەیان، تانەدان لە پیغەمبەران و لە مەلائیكەت و تەنانەت لە پەروەردگار و زۆر باس و ڕووداوی تری پێچەوانەی لە گەڵ بیروباوەڕ و عەقیدەی ئیسلامی تێدایە. لەم سەردەمەشدا ڕۆژهەلاتناسەكان و نەیارانی تری ئیسلام بە پشت بەستن بەو هەواڵە ناڕاست و نا لۆژیكیانەی لە ئیسڕائیلیاتدا هاتووە، هێرشێكی زۆریان كردە سەر ئیسلام بە تانەدان و وەسفكردنی بەوەی دینی ئەفسانە و بەسەرهاتی دژ بە زانستە. ناسراوترین ئەوانەی كە پردێك بوون بۆ تێپەڕاندنی ئیسڕائیلیات بۆ ناو دینی ئیسلام سێ كەس بوون: كعب الأحبار، عبدالله بن سلام، وهب بن منبه. ئەو هەواڵ و بەسەرهاتانەی بە ئیسڕائیلیات دەناسرێن و لە نیو كتیبەكانی تەفسیردا بەتایبەت بوونیان هەیە، لە ڕوانگەی زانایانی ئیسلامەوە دەبنە سێ بەشەوە : 1- هەندیك لەو هەواڵ و بەسەرهاتانە لەگەڵ قورئان و شەرعی ئیسلامدا ناكۆك نین، ئەوانە وەردەگیرێن و لەسەر ئەم بەشەش ئاماژەی ئایەتی قورئان و فەرموودەی سەحیح هاتووە وەكو: «حدِّثوا عن بني إسرائيل ولا حرج» واتە: لە بەنی ئیسرائیل بگێڕنەوەو درووستە. 2- ئەوەی كە پێچەوانەی شەرعی ئیسلامە كە لە ڕاستیدا زۆرێك لە ئیسڕائیلیات لەو شێوەیە، ئەوانە پێویستە ڕەتبكرێتەوەو وەرنەگیرێت. 3- ئەو ڕیوایەتە ئیسڕائیلیانەی كە لەشەرعدا هیچی لەسەر نەهاتووە، نە بە سەلماندن و نە بە ڕەتكردنەوە، ئەوە ئیمەش لێی دەوستین نە قبوڵی دەكەین و نە رەتیدەكەینەوە، فەرموودەكەی بوخاری ش: «لا تُصدِّقوا أهل الكتاب ولا تُكذِّبوهم» لەسەر ئەو واتایە هەڵدەگیرێت. بەڵام ئەبێت ئەوەش بزانرێت كە ئیسڕائیلیات لە ڕووی سەنەد و ڕێگەی گەیشتنی پێمان، حاڵی حاڵی فەرموودە و گێڕداوەكانی ترە، سەرەتا تەماشا دەكرێت بزانە ئەو ڕێگای كە پێمانی گەیاندووە ڕێگایەكی ڕاستە یان لاواز و هەڵبەستراوە، ئەگەر ڕاست بوو لە ڕووی سەنەدەوە ئینجا دەچێتە ژێر ئەو سێ بنەمایەی كە زانایان باسیان كردووە سەبارەت بە وەرگرتن و ڕەتكردنەوەی ئیسڕائیلیات. بەداخەوە زۆرێك لە كتێبەكانی تەفسیر- كەم وزۆر - لەمەسەلەی ئیسڕائیلیات تێكەوتوون و بەبێ ئەوەی ڕاستییەكان لەسەری ڕون بكەنەوە هێناویانە و لە تەفسیری ئایەتەكاندا جێگیریان كردووە و هەرگیز بەو شلگیری و چاوپۆشیكردنەیان كارێكی باشیان نەكردووە بەڵكو بی ئەوەی بەخۆیان بزانن هەر لە خۆڕاییی بەهانەیەكیان داوەتە دەست نەیارانی ئیسلام كە هیرش بكەنە سەری و بە ئایینی ئەفسانە وەسفی بكەن ! لە دیارترین ئەو تەفسیرانەی كە ئیسڕائیلیاتی تیایە: تەفسیری الخازن، تەفسیری روح البیان ی الالوسي، تەفسیری مەنار ی محمد رشید رضا، بەڵكو بەداخەوە تەفسیری الطبري و ابن كثیر یش هەر لێی بەدەر نین و ئیسڕائیلیاتیان تێدایە. لە كتێبەكانی تەفسیردا ئیسڕائیلیات لە زۆر جێگەدا دەبینرێت بۆ نموونە: لە بەسەرهاتی پێغەمبەراندا بەتایبەت نوح أیوب و یوسف و موسی علیهم السلام ، لەبەسەرهاتەكانی ذوالقرنین و بلقیس و إرم ذات العماد و درووستبوونی ئاسمان و زەوی و لە سوڕەتەكانی قاف و نون و جێگای تر. ڕێگەیەكی تریش كە ئەمڕۆ بووەتە هۆكاری چەسپاندنی ئەو هەواڵە ناراست و ناكۆكانە لە گەڵ عەقیدە و شەریعەتی ئیسلامدا ئەوەیە كە مامۆستایانی ئایینی لە سەر مینبەرەكانەوە ، هەمیشە بە مەبەستی سەرنج راكێشانی خەڵكی و درووست كردنی كاریگەری لەسەریان و چێژ درووست كردن بۆ وتارەكانیان پەنا دەبەنە بەر ئەو هەواڵە ناراستانە و خەڵكیش كاردانەوەیان لەگەڵ ئەو ڕیوایەتانەدا هەیە و وەكو بەشێكی ڕاست و درووست لە دین وەریدەگرن، چونكە مامۆستایان كە باسی دەكەن هیچ ئاماژەیەك نادەن بەسەرچاوەكەی و خۆیان ماندوو ناكەن بە دواداچوونی بۆ بكەن، ئەمە ئەگەر چی بەداخەوە زۆربەیان لەبنچینەوە توانای ئەو بەدواداچوونەیان نییە، ئەگەریش هەیان بێت بە پێویستی نازانن. لە كۆتاییدا دەڵێم: پێویستە هەموو موسوڵمانیك بە شیوەیەكی گشتی لە ئیسڕائیلیات وریا بێت و خۆی لێ بەدوور بگرێت و رەتیان بكاتەوە، مەگەر سەنەدەكەی سەحیح بێت و هاوكات لەگەڵ بنەماكانی شەرعی ئیسلامیشدا یەكبگرێتەوە، ئەو كاتەش وەكو ئەوەیە بە بنەماكە ئیشت كردبێت و باوەڕت هێنابێت، هەرجۆرە شلگیرییەكیش لە وەرگرتنی ئەو هەواڵانە شوێنەواری خراپی لەسەر عەقیدەو تیگەیشتنی موسولمان بۆ دینەكەی دەبێت. بۆ زانیاری و وردەكاری زیاتر بڕوانە: - (الإسرائيليات والموضوعات في كتب التفسير) محمد أبو شهبة. - (الإسرائيليات والموضوعات في التفسير والحديث) د. محمد حسين الذهبي. إحسان برهان الدین 23 شوّال 1441 15 حزیران 2020 

گەورەیی پاداشتی شەوی قەدر و ڕاستییەك نەزانینی كاتی شەوی قەدر بە دیاری كراوی بێ حیكمەت نییە و بێگومان سوودی (موسوڵمان) ی تێدایە، لە دیارترین ئەو حیكمەتانەش ئەوەیە هانی موسوڵمان دەدات بۆ ئەوەی بە هیوای بەدەستهێنای ئەو پاداشتە گەورەیە لە هەموو دە شەوی كۆتایی مانگی ڕەمەزاندا لە عیبادەتكردندا كۆشش بكات و زۆرترین پاداشت بۆ خۆی كۆ بكاتەوە، بەڵام ئەگەر بێت بە دیاری كراوی كاتەكەی بیزانیایە، تەنها لەو شەوەدا زیاد لە شەوانی تر كۆششی دەكرد، نموونەی تری لەو شێوەشمان لە شەرعدا هەیە كە رەنگە ئەویش هەمان ئامانجی لە پشت بێت وەكو دیارنەبوونی ئەو ساتەی كە لە ڕۆژی هەینییدا دوعای تێدا گیرا دەبێت و نموونەی تریش هەیە. لە ڕاستیدا شەوی قەدر چەنێك هەلێكی بێ وێنەیە بۆ موسوڵمان بیقۆزێتەوە و سوودی لێ ببینێت، ئەوەندەش وانەیەكی گرنگە بۆی كە هەمیشە لە هەوڵ و كۆشش و عیبادەتدا بێت وخۆی ماندوو بكات بۆ گەیشتن بە ڕەزامەندی پەروەردگار، چونكە هیچ مرۆڤێك نازانێت دوای ئەو ساتەی كە تێیدایە دەژیت یان ژیان بە جێ دەهێڵێت!. زۆریش پێویستە ئەوە بزانین كە پاداشتی شەوی قەدر - بەڵكو پاداشتی هەموو عیبادەتێكی تریش - بە باوەڕی تەواو و بێگومان بوونی موسوڵمان بە تێكڕای عەقیدەو شەریعەتی ئیسلامەوە بەستراوەتەوە، ئیمانی تەواو بە سەرجەم حوكم و بەڵێن و بابەتە غەیبیەتەكانی ئیسلام و تووش نەبوون بە هیچ جۆرە شیرك و هاوبەش بۆ الله بڕیاردانێك مەرجێكی بنچینەییە بۆ ئەوەی ئەو كەسە لەو بەڵێنەی مەزنەی كە بەوانەی شەوی قەدر زیندوو دەكەنەوە دراوە سوودمەند بێت. لە ڕاستیدا عیبادەت كردنی شەوێك یان دە شەو یان عیبادەتی هەموو تەمەن، كەلێن و تێكەوتنی كەسێك لە بواری عەقیدەو بیروباوەردا هەرگیز پڕ ناكاتەوە، وەكو ئەوەی بۆ نموونە حوكمێك لە حوكمەكانی ئیسلام بە نەشیاو بزانێت بۆ ئەم سەردەمە، یان حوكمێكی یاسا دەستكردەكان بۆ ئەم سەردەمە بە گونجاوتر بزانێت لە حوكمی ئیسلام، یان لە هەر هەواڵێكی غەیبی لەو هەواڵانەی كە لە قورئان و سوننەتدا هاتوون بە گومان بێت، ئەوانە هەمووی ڕێگرن لەوەی هەزار لەیلەتولقەدریش هیچ سوودێك بە خاوەنەكەی بگەیەنێت: (وَلَقَدْ أُوحِيَ إِلَيْكَ وَإِلَى الَّذِينَ مِن قَبْلِكَ لَئِنْ أَشْرَكْتَ لَيَحْبَطَنَّ عَمَلُكَ وَلَتَكُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِينَ). إحسان برهان الدین 20 رمضان 1441  

بەخشین بە نهێنی ..بەخشین بە ئاشكرا
سەدەقە و بەخشین دەرگایەكی گەورەو بەرینی بەدەستهێنانی ڕەزامەندی پەروەردگارە ئەگەر نیازو نیەتی ڕاستی لەگەڵ بێت، تاقیكردنەوەیەكی قورسیشە بۆ مرۆڤەكان چونكە پارەو سەروەت و سامان بەلای هەموویانەوە خۆشەویستە و بە ماندووبوون و زەحمەت بەدەستی دەهێنن، بۆیە بەخشینیشی لەسەریان قورسە و سانا نییە، كەمیشن ئەوانەی ئەو تاقیكردنەوەیە بە سەركەوتوویی تێدەپەڕێنن، بۆیە الله تعالی بانگهێشتی بەندەكانی دەكات بۆ بازرگانییەكی پڕ لە قازانج بۆ خێركردن لەو ماڵەی كە پێی بەخشیون.
ئەم بابەتەش لەم كاتەدا نووسراوە بە بۆنەی ئەم بارودۆخەی لە كوردستاندا درووست بووە بەهۆی پەتای كۆرۆنا وسەرهەلدانی حاڵەتیكی بەرفراوان لە پێویستی خەڵكی بە هاوكاری، لە دەرەنجامی بێ ئیشی ومانەوەی خەڵكی بە ناچاری لە ماڵەكانیاندا، لە ڕاستیدا هەلوێستی جوانی دەوڵەمەندەكان و خەڵكی تریش لەم هەل و مەرجەدا نكۆڵی لێ ناكرێت و راستیەەكی حاشا هەڵنەگرەو ئاماژەیەكی دڵخۆشكەریشە كە خەڵكی هێشتا ڕێژەیەكی باش لە سۆزو بەزەیی و ویستی چاكەو بەخشینیان تیدا هەیە، ئەم بابەتەم لە ڕوانگەی چەند تەوەرێكەوە إن شاء الله دەخەمە ڕوو:

1- فەزل وگەورەیی بەخشین لە دونیا و دواڕۆژدا:
بە بەڵگەی ڕاست و درووستی كیتاب و سونەت، سەدەقە و خێر كردن لە دونیا و دواڕۆژدا سوودی زۆر بە خاوەنەكەی دەگەیەنێت، لەوانە: دەبێتە هۆكاری لاچوونی جۆرەها بەڵاو ناخۆشی، دەبێتە مای بەرەكەت و پیتی ماڵ و سەروەت وهۆكارێكە بۆ ئاسوودەیی وهەستكردن بە خۆشی وشادمانی و دەرمانە بۆ نەخۆشییەكانی دڵ و دەروون و جەستەو، هۆكاریشە بۆ نزاو پاڕانەوەی مەلائیكەت بۆ بەخشەرەكە و هەروەها ماڵ وسامان پاك وپاراو دەكاتەوە وبگرە ئەوەی بۆت دەمێنێتەوە لەڕاستیدا ئەوەیە كە دەیبەخشیت.
لە قیامەتیشدا سەدەقەو بەخشین دەبێتە بەڵگەی ڕاستگۆیی بەندە لەگەڵ پەروەردگاری و گوناه دەسڕێتەوە و لە ئاگری دۆزەخ خاوەنەكەی دەپارێزێت و لەپاڵیدا دەحەسێتەوە و لە دەرگای سەدەقەوە بۆ چوونە ناو بەهەشت بانگ دەكرێت، هەموو ئەمانە بەڵگەی ئایەت و فەرموودەی سەحیحی لەسەرە لەبەر ئەوەی بابەتەكە زۆر درێژ نەبیتەوە باسم نەكردووە.

2- ئەسڵ لە بەخشین ئەوەیە پەنهان ونهێنی بێت:
هەرچەند موسوڵمان سەدەقەو بەخشین و كاری چاكەی بە نهێنی بێت ئەوەندە لە ئیخلاس ودور بوون لە ڕوپامایی وپووچەڵ بوونەوەی پاداشت دورتر دەبێت، هەر بۆیە ئەسڵ لە كردەوەی چاكەو - بەخشینیش یەكێكە لە كردەوە هەرە چاكەكان - ئەوەیە بە نهێنی بێت و لە نێوان بەندەو پەروەردگاردا بێت، بە شێوەیەكی گشتیش پێشەوایانی ئێمە لە پێشینان و چاكەكارە گەورەكانی ئیسلام بەخشینیان بە نهێنی ئەنجامداوە، مەگەر حیكمەت و هۆكارێك هەبووبێت بۆ ئاشكراكردنی ئەو كاتە بە ئاشكرا ماڵیان بەخشیوە.
دەگێڕنەوە عەلی كوڕی حوسەین بە ڕەحمەت بێت ئازووقەو بژێوی چل ماڵی بە نهێنی دابین دەكرد بێ ئەوەی ئەو ماڵانە بزانن كێیە ئەو كەسەی هاوكارییان دەكات، ئەو مەسەلەش بە پەنهانی مایەوە تا ئەو كاتەی عەلی وەفاتی كرد و هاوكارییەكان كۆتاییان پێ هات ئیتر بەوە زانرا كە ئەو بووە.
پێشەوا بوخاری بابێكی تەرخان كردووە بۆ بەخشینی نهێنی بەناوی: " بَاب صَدَقَةِ السِّرِّ" و ئەو فەرموودەی ئەبو هورەیرەی هێناوە رضي الله عنه: ( وَرَجُلٌ تَصَدَّقَ بِصَدَقَةٍ فَأَخْفَاهَا حَتَّى لَا تَعْلَمَ شِمَالُهُ مَا صَنَعَتْ يَمِينُهُ ).
هەروەها لە فەرموودەی صحیح دا هاتوە:( إن صدقة السر تطفئ غضب الرب ) "الصحيحة" (1908) سەدەقە كردن بە نهێنی توڕەیی پەروەردگار ناهێڵێت.
بە كورتی تا بكرێت سەدەقە و هەموو چاكەیەك مەگەر شەرع بە ئاشكرا فەرمانی پێكردبێت وەكو نوێژی جەماعەت، بەنهێنی بكرێت باشترە، چونكە خێرخواز دەبێت تەنها و تەنها لەو خێروسەدەقە مەبەستی الله بێت بۆ ئەوەی كارەكەی پووچەڵ نەبێتەوە، ئاشكراكردنیش بۆ ئەو مەبەستە مەترسی ڕیایی درووست دەكات.

لە ڕاستیدا ئەو ئایەتانەی كە جەخت لەسەر بەخشین بەنهینی دەكەنەوە تاكەكان بە جوانترین شێوە پەروەردە دەكەن، چونكە مرۆڤەكان بە سروشتیان حەز لە وەسف و ستاش و سوپاس كردنی خەڵكی دەكەن، بۆیە ئایەتەكانی قورئانی پیرۆز ئاراستەی چاكەكاران دەكات بەخشین و كارە چاكەكانی تریان بە نهینی بێت ودوور بێت لە چاوی خەڵكی، هەر لەبەر ئەوەیە دەبینین بەگشتی ئەو ئایەتانەش كە ڕێگەی بەهەردوو شێوازی بەخشین داوە شێوازی نهینی پێش خستووە:(قُل لِّعِبَادِيَ الَّذِينَ آمَنُواْ يُقِيمُواْ الصَّلاَةَ وَيُنفِقُواْ مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرًّا وَعَلانِيَةً..) (الَّذِينَ يُنفِقُونَ أَمْوَالَهُم بِاللَّيْلِ وَالنَّهَارِ سِرًّا وَعَلاَنِيَةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ وَلاَ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هُمْ يَحْزَنُونَ) ئەوەش ئاماژەیە بۆ ئەوەی بەخشینی نهینی ئیخلاس و چاودێریكردنی پەروەردگار لەناخی بەخشەردا دەچێنێت و خۆشی و ئاسوودەییەكی پێ دەبەخشێت زۆر زیاتر لەوەی كە لە بەخشینی ئاشكرا هەستی پێ دەكات، هەروەها بەخشینیان لەسەر ئاسان دەكات و لەگەڵیدا ڕایاندەهێنێت و وایان لێ دەكات تەنها چاویان لە ڕەزامەندی و وەرگرتنی الله بێت بۆ كارەكەیان. بەڵكو لەگەڵ بەخشینەكەشیان هێشتا ترسیان هەیە وەرگیراو نەبێت، وەكو فەرموویەتی: (وَالَّذِينَ يُؤْتُونَ مَا آتَوا وَّقُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ أَنَّهُمْ إِلَى رَبِّهِمْ رَاجِعُونَ * أُوْلَئِكَ يُسَارِعُونَ فِي الْخَيْرَاتِ وَهُمْ لَهَا سَابِقُونَ).

3- بەخشین بە ئاشكرا وبەبەرچاوی خەڵكەوە:
ئەگەرچی بەپێی چەندین ئایەت و فەرموودە، ئەسڵ ئەوەیە خێرو سەدەقە و بەخشین بە نهێنی بێت بۆ ئەوەی پاداشتی كەم نەكاتەوەو خاوەنەكەی لە مەترسی ڕیایی بەدوور بێت، بەڵام لەكاتی هەبوونی حیكمەت و پاساوێكدا، درووستە بە بەرچاوی خەڵكی وبە ئاشكرا ئەو خێرە بكرێت، بۆ هەندێ هەل و مەرج و حاڵەتی تایبەتیش لەوانەیە لە خێرو سەدەقەی نهێنی چاكتریش بێت، بۆ نموونە ئەگەر ئەو كارە ببێتە مایەی ئەوەی چاوی لێ بكرێت و خەڵكانێكی تر بۆ بەخشین و هاوكاری كردنی نەداران و خاوەن پێویستییەكان هان بدات بۆ سەدەقە كردن و بەخشین، الله تعالی لە قورئاندا فەرموویەتی: ( إِنْ تُبْدُوا الصَّدَقَاتِ فَنِعِمَّا هِيَ وَإِنْ تُخْفُوهَا وَتُؤْتُوهَا الْفُقَرَاءَ فَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ )، ئەگەر سەدەقە و بەخشینەكانتان بە ئاشكرا بكەن كارێكی باشە، ئەگەریش بیشارنەوە وبیدەنە هەژارەكان بە شاراوەیی ئەوە باشترە بۆ ئێوە.
هەر وەها فەرموویەتی:(الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ بِاللَّيْلِ وَالنَّهَارِ سِرًّا وَعَلانِيَةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلا هُمْ يَحْزَنُونَ).

كەواتە سەدەقەی ئاشكرا بە بەرچاوی خەڵكەوە ئەگەر پاساوی هەبێت درووستە وبەڵگەی ڕوون و ئاشكرای قورئانی لەسەرە، بەهەمان شێوە لەسوننەتیشدا بەڵگەی لەسەرە، تەنها بۆ بۆ نموونە: (المسر في القرآن كالمسر بالصدقة، والجاهر بالقرآن كالجاهر بالصدقة) أخرجه الإمام أحمد في (مسند الشاميين)، برقم: 17128،واتە: ئەو كەسەی قورئان بەنهڤینی بۆ خۆی دەخوێنێت وەكو ئەو كەسەیە كە خیر و سەدەقە بە نهینی دەكات، ئەو كەسەش بە ئاشكرا قورئان دەخوێنێت وەكو ئەو كەسەیە بە ئاشكرا خیرو سەدەقە دەكات.

• جیگای ئاماژە بۆ كردنە ئەگەر كەسەكە پێشتر بەخشینی نهێنی هەبووبێت، یان ئەسڵ لەلای بەخشینی نهینی بێت، جۆرێكی لە ئامادەیی دەروونی و پارێزراوی بۆ درووست دەبێت كە بەخشینی ئاشكراشی هەبێت و لە خراپییەكانی پارێزراو بێت.
• سروشتی مرۆڤەكان وایە چاو لەیەكتر دەكەن و هەندی جار لە كاری چاكەو بەخشیندا كێبڕكێیش دەكەن، ئەمەش بەڕوونی تێبینی دەكرێت لەم سەردەمەی كە لە كەناڵە ئاسمانییەكان و تۆڕەكۆمەڵایەتییەكانەوە كاتێك داوای بەخشین دەكرێت یان بانگهیشتی خاوەن پارەو سامانەكان دەكرێت بۆ درووستكردنی نەخۆشخانەیەك یان پرۆژەیەكی بە سوود یان یارمەتیدانی ماڵێكی هەژار یان كەسیكی نەخۆش، دەبینرێت بە شێوەیەكی بەرچاو ئەو ئامانجە جێبەجێ دەكرێت، ئەوەش یەكێكە لە سوودەكانی سەدەقەو خێر كردن بە ئاشكرا.
• ئینجا ئەگەر ئەو خێرخوازانە كەسانی دیار و سەركردەی باش بن، زۆر جار كارەكەیان دەبێتە مایەی ئەوەی چاویان لێ بكرێت و شوێن پێیان هەڵبگیرێت، بە پێچەوانەی ئەو كەسانەی كە ناسراو نین.
  بۆیە پێشەوا زكريا الأنصاري كە یەكێكە لە شەرعناسەكانی ڕێڕەوی شافیعی دەربارەی شێوازی دەركردنی زەكات بۆ پێشەواو سەركردەی موسوڵمانان و خەڵكی دیار فەرموویەتی: : "وأمَّا الإمامُ فالإظهارُ له أفضلُ مُطلقًا" واتە بە ئاشكرا بێت باشترە، بۆ ئەوەی چاوی لێبكرێت.
• سەبارەت بە زەكاتیش كە - بە پێچەوانەی سەدەقەوە - زانایان فەرموویانە باشترە بە ئاشكرا بێت، یەكێك لە حیكمەتەكانی ئەوەیە گومانی زەكات دەرنەكردن لە دەوڵەمەندەكە دووربخاتەوە، چونكە خەڵكی ئەگەر دەوڵەمەند نەبینن زەكات دەردەكات گومانی خراپی پێ دەبەن كە زەكاتی ماڵەكەی دەرناكات.
• یان لەم بارودۆخەی ئێستادا خێرۆمەندی وا هەیە ئامادەیە لە بوارێكی دیاریكراودا خزمەت بكات بۆ نموونە ئامادەیە بڕێكی دیاری كراو لە ئازووقە بداتە هەر ماڵێك پێویستی پێیەتی وژمارەی تەلیفۆنەكەشی ڕادەگەیەنێت، یان كەسێك كۆگای دەرمانی هەیە و بە ئاشكرا ژمارەی تەلیفۆن بڵاودەكاتەوە یان لە ڕێگەی ترەوە كە ئەو دەرمان بۆ هەركەسێك دابین دەكات كە توانای دابینكردنی دەرمانی نییە وحاڵەتی هاوشێوەی تر، بێگومان لەم حاڵەتانەدا ئاشكرا كردنی سەدەقە باشترە لەوەی كارەكەی بە نهێنی بكات.

*هەروەها هەندێ جاریش هەژارەكە خۆی بەئاشكرا و بەرچاوی خەڵكەوە یان لە ڕاگەیاندنەكانەوە داوای یارمەتی دەكات، ئەوە ئیتر واتایەك نامێنیت بۆ یارمەتیدانی بە نهێنی.

4- لە ڕۆشنایی ئەو خاڵەی سەرەوەدا، كە بە پێی مەرجەكانی خۆی سەدەقە و بەخشین ئاساییە ئاشكرا بێت، واتە ئەگەر حیكمەت و پاساوێكی تێدا بەدی بكرێت، كەواتە بە پێچەوانەوە ئەگەر هیچ حیكمەتێكی تێدا بەدی نەكرا و پاساوێكی ڕوونی نەبوو، ئەوە بێگومان شاردنەوەی چاكترە و خێر وپاداشتیشی زۆرترە، بۆیە دەگەڕێینەوە سەر بنەما گشتییەكە كە سەدەقە كردن بە نهێنی باشتر و سەلامەتترە، ئینجا ئەبێت ئەوە فەرامۆش نەكرێت كە ئاشكرا كردنی سەدەقە بەو پێیە وەكو چارەسەرێك پێویستە پەنای بۆ ببرێت و تەماشا بكرێت، چونكە ئاماژەی هەموو دەقە شەرعییەكان بەرەو ئەوەیە خێركردن بە نهێنی لە خێر كردن بە ئاشكرا باشتر و سەلامەترە.

5- چاكترە كەسی خێرخواز بەشێك لەو ماڵەی كە دەیبەخشێت بە ئاشكرا بیبەخشێت و نییەتی خۆی ڕاست بكاتەوە كە لەو ئاشكرا كردنە مەبەستی كاریگەری درووستكردنى ئەرێنیە لەسەر ڕای گشتی و دەولەمەندەكان بۆ ئەوەی ئەوانیش ببەخشن و چاو لە ئەو بكەن، ئەگەر ئەوە نییەتی بێت و نیەتی خۆ دەرخستن و خۆ نواندن وڕیایی نەبێت، یان ئامانجی تری نەبێت خەریكی جێبەجێكردنی بێت لەڕێگەی ئەو بەخشینەوە ئیتر ترسی لەسەر نییە ودواجاریش خۆی لە هەموو كەسێك باشتر دەزانێت لە نییەتی خۆی، بەڵام هەموو بەخشینێكی هەمیشە ئاشكرا نەبێت و ئەو مەسەلە بكات بەعادەت و ئەو ڕێگەپێدانەی شەرع بكات بە بیانوو ئیتر هەموو بەخشینێكی هەر ئاشكرا بێت، بەڵكو بە نهینیش ببەخشێت و ئەسڵ لەلای بەخشینی نهینی بێت وهیچ كاتێك كۆتایی ئایەتەكەی لەبیر نەچێت كە الله تعالی فەرموویەتی: (وَإِنْ تُخْفُوهَا وَتُؤْتُوهَا الْفُقَرَاءَ فَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ).

6- ئینجا مادام سەدەقەی ئاشكرا بە شێوەیەك لە شێوەكان بەڵگەی قورئان و سوننەت ئەسڵی هەیە، كەواتە مافی كەس نییە دەست بگرێت بەو بەڵگانەوە كە جەخت لەسەر سەدەقەی نهینی دەكەنەوە و لای خۆیەوە حوكم بەسەر نییەتی خەڵكیدا بدات و كارەكانیان زەربی سفر بكات لەبەر ئەوەی بە ئاشكرا دەیكەن، چونكە لەڕاستیدا لە لایەكەوە ڕەتكردنەوەی بەڵگەكان ئاسان نییە و لەلایەكی تریشەوە حوكمدان لەسەر مەسەلەیەكی ئاوها واتە بڵێیت فڵانە كەس ڕیابازە یان مەبەستێكی تری هەیە لە بەخشینەكەی، پێویستی بە زانینی نییەتی دڵی كەسەكە هەیە وئەوەش تەنها الله لێی ئەزانێت، لێرەشەوە ئامۆژگاریم بۆ خۆم هەركەسێك كە گویم لێ دەگرێت ئەوەیە قسە لە نیەتی خەڵكیدا نەكەین نە بەڕاستەوخۆ نە بە ناڕاستەوخۆ، بەتایبەتی لەبابەتێكی وەكو ئەمە كە بەڵگەی قورئان و سوننەت ڕێگەی پێداوەو ئەگەر لەو گومانەتیشدا هەڵە بیت زیانێكی زۆر گەورەت لە خۆرایی لە خۆتداوە.

7- هەندێك لە زانایان فەرموویانە باشترە كەسی بەخشەر یان خێرخواز خۆی هەڵنەسێت بەدابەشكردنی ماڵەكەی بەسەر هەژاراندا، بەڵكو بریكارێك بەو كارە هەڵبسێت بێ ئەوەی ناوی خاوەن خیرەكە ئاشكرا بكات، بەوەش خۆی لە ڕوپامایی دوردەخاتەوە و هەروەها لەبەر ئەوەی ئەو بریكارە كە پێویستە جێگای متمانە بێت و بە ئەزموون دەركەوتبێت كەسێكی ڕاستگۆو بێ فڕوفێڵە، لە خەڵكی هەژارەوە نزیكترە و لە دەولەمەندەكە باشتر دەیانناسێت وبەتواناترە لەوەی بیگەیەنێت بە شاییستەكانیان.
پێویستیە وەكیل ئەوە بزانێت كە كارەكەی پلەوپایە و سەروەرییە بۆی، چونكە پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم فەرموویەتی ئەو كەسەی لە خەمی كەسانی هەژار و نەدارو بێوەژنی خاوەن مناڵدایە و هاوكارییان دەكات، وەكو ئەو كەسەیە كە جیهاد لە پێناو الله دەكات یان وەكو ئەو كەسەیە كە بەشەو شەو نوێژ دەكات و بەڕۆژ بە ڕۆژوو دەبێت: «الساعي على الأرملة والمسكين كالمجاهد في سبيل الله أو القائم الليل الصائم النهار» فتح الباري/ كتاب: الأدب، رقم: 5660.

بەڵام پیویستە بریكارەكە كە بە ئەركی گەیاندنی خێروبەخشینەكان هەڵدەستێت هەمیشە كارەكەی وەكو ئەمانەتێك تەماشا بكات وبەردەوام ئەم ئایەتەی لەبەر چاو بێت {إنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَن تُؤَدُّوا الأَمَانَاتِ إلَى أَهْلِهَا}، هەروەها پێویستی بە شارەزاییە لە هەندی لە حوكمەكانی زەكات و سەدەقەكردن بۆ ئەوەی لە كاتی ئەنجامدانی ئەركەكەی لە ڕووی شەرعییەوە تووشی هەڵە نەبێت. ئەگەرنا لەهەرچی مەسەلەیەكدا كە پێویستی بەبەرچاوڕوونییە بۆلای كەسێكی شارەزای فیقهو عەقیدەپاك بگەڕێتەوە بۆ ئەوەی گرفتەكەی بۆ چارەسەر و ڕوون بكاتەوە. لە كۆتاییشدا كەسانی بریكار بۆ گەیاندنی سەدەقە و بەخشینی دەوڵەمەندەكان جگە لەوەی بەردەوام پێویستە وریای نیەتیان بن و شارەزایی فیقهییان هەبێت و بگەڕێنەوە لای ئەو زانایانەی كە جێگای متمانەن هەروەها پێویستە لەسەریان كارەكەیان وەكو جۆرێكی گرنگ لە بانگەواز بۆ ئیسلام تەماشا بكەن و لەو ڕێگەوە وانەی كردەیی و واتایی جوان پێشكەشی خەڵكی بكەن.

8 - بە كارێكی باشی نازانم لەم كاتە هەستیارەی كە ئەم پەتایەی كۆرۆنا لە كوردستاندا بوونی هەیە و كەسانیكی زۆر بەو هۆیەوە بێ ئیش بوونە وباری داراییان لاواز بووەو مناڵیان جۆرەها پێویستییان هەیە وپێویستی هەنووكەییان بەهاوكارییە، هیچ كەسێك لە بەخشین سارد بكرێتەوە با گومانیش وابێت كە ئەو كەسە نییەتی تری هەبێت و لە بەخشینەكەیدا نیەتی تری تیكەڵی كردبێت، چونكە ئێمە ئەگەر لەڕووی جەدەلیشەوە وتمان ئەو كەسە تەنها بۆ ڕیایی ماڵ دەبەخشێت و نیەتی بۆ پەروەردگاری نییە - كە ئەمە خۆی لە خۆیدا حوكمێكی ئەستەمە - لەو حاڵەتەشدا و بەتایبەتی لەبارودۆخیكی جیاوازی وەكو ئەم قۆناغەی كوردستانی پێدا تێدەپەڕێت، هیچ بەرژەوەندییەك لەساردكردنەوەی ئەو كەسانەدا نییە، با نییەتی هەرچییەك بێت خۆ ئەو بەڕوواڵەت ئەڵێت ئەو كارەم بۆ الله دەكەم و ئێمەش ڕێگەیەكمان نییە بۆ پشكنینی نیازی ناو دڵی بزانین كە ئایا ڕاست دەكات یان نیازی تری لە پشت ئەو كارەوە هەیە، ئینجا ئەو كەسەی كە ئەو بەخشەرە سارد ئەكاتەوە خۆی ئامادە نییە لە جێگەی ئەو بە نییەتیكی پاكەوە یان بەهەر نییەتیكەوە ئەوەی بەخشینەی بۆ قەرەبوو بكاتەوە! بۆیە بەرژەوەندی ئەوەیە وازیان لێ بهینین با هەژارەكان لێیان سوودمەند بن و حوكمی خۆیشیان لای ئەو كەسەیە كە نیەتی شاراوەی ناخ و دڵ و دەروونیان و دڵ و دەروونی هەموومان دەزانێت.

9- لە هەموو حاڵەتێكدا پێویستە تا بكرێت كەرامەتی هەژارەكە پارێزراو بێت و هەستی بریندار نەكرێت و بە هۆی هاوكارییەكەوە -زۆر بێت یان كەم - تووشی ئازاری دەروونی نەكرێت و لەبەردەم خزم و دراوسێی و خەڵكیدا وەكو موحتاج وسواڵكەرێك وێنا بكرێت، ئەمەش ناكۆك نییە لەگەڵ ئەوەی شەرع ڕێگەی بە بەخشینی ئاشكرا داوە، وینەی بەرجەستەكردنیشی لەم سەردەمەی خۆماندا و لە قۆناغی ئێستای كوردستاندا ئەوەیە وینەی ئەو كەسانە بڵاونەكرێتەوە كە هاوكاری دەكرێن، چونكە ئەوە لە مەودای دووردا كاریگەی سەخت لەسەر دڵ و دروون و لایەنی كۆمەڵایەتی ئەو خێزانانە بەجیدەهێڵن، الله تعالی فەرموویەتی: ( قَوْلٌ مَعْرُوفٌ وَمَغْفِرَةٌ خَيْرٌ مِنْ صَدَقَةٍ يَتْبَعُهَا أَذًى ) واتە وەكو الطبري فەرموویەتی: قسەیەكی جوان و دوعایەكی چاكە بۆ هەژارێك بكەیت لەوە باشترە خێرێكی پێ بكەیت و بە باس كردن و ئاشكراكردنی یان منەت بەسەردا كردنی ئازاری بدات.

10- سەبارەت بە حوكمی وینەگرتن و تەسویركردنی بەخشینەكە زانایانی هاوچەرخ قسەیان لەو بارەوە كردووە و مەسەلەكەیان بەستووەتەوە بە پێویستی زۆرەوە، ئەگینا درووست نییە خێری پێبكەیت و ئازاری بدەیت بەو وینەگرتنە، بەڵام خێرخوازەكە بە ئاشكرا باسی خێرەكەی خۆی بكات و ئیعلانی بكات كە ئەو هاوكاری هەژاران دەكات ئەوەیان مەسەلەیەكی ترە و ئاماژەمان بە حوكمەكەی كرد، دەرخستنی وینەی خاوەن پێویستییەكان و ناوزڕاندن و ئازاردانی دەروونیان ئەوە مەسەلەیەكی ترە و مەگەر بەرژەوەندی هەژارەكەی تێدا بێت و خۆی ڕازی بیت بیت ئەگەرنا درووست نییە وكارێكی ناشیرینە وێنەی ئەو كەسە بگریت كە خیری پی ئەكەیت.
یەكێكی تریش لەو پاساوانەی باس دەكرێت بۆ تەسویر كردنی هەژارەكان لە كاتی وەرگرتنی هاوكاریدا بۆ ئەوەیە خاوەن خێرەكە دلنیابێتەوە لەوەی خێرەكەی گەیشتووەتە جێگای خۆی، بۆ ئەمەش هەر ئەبێت ڕێكاری پیویست بگیرێتە بەر بۆ ئەوەی وینەكان بۆ هەموان بڵاونەكرێتەوە و لە ئاستێكی سنووورداردا لە پێناو بەرژەوەندی بەردەوامبوونی دەوڵەمەندەكە لە هاوكارییەكانیدا ئەو كارە ئەنجام بدرێت نەك ئابڕوو بردنی هەژارەكە.
بەڵام ئەمەی كە لە ئێستادا لە كوردستان دەكرێت و وینەی هەژاران تۆڕەكۆمەڵایەتیەكانی تەنیوەتەوە لەو كاتەی خاوەن خێرەكان بە كیسەیەكی خۆراك یان تەبەقێكی هێلكەوە كەرامەتیان ئەشكینن و وینەكانیان لەو حاڵەدا بڵاو دەكەنەوە، ئەوە كارێكی زۆر ناشیرینە و دوورە لە جوامێری و ئاكاری كەسی خاوەن كەسایەتی بەرز و پێچەوانەی دەقە شەرعییەكانیشە، ئەوانەش كە ئەو كارە ئەنجام ئەدەن بەلای كەمەوە جەهلێكی رون و ئاشكرایان بە شەرع هەیە وخۆیان ڕێگای گومانی خراپ لەكارەكەیان بۆ خەڵكی خۆش ئەكەن، چونكە وەكو پێشتر باسمان كرد ئاشكرا كردنی خێر و سەدەقە ئەبێت بەسترابێتەوە بە پاساوی مەنتیقی و هۆكاری شەرعی، ئەگەر نا ئازاردانێكی بێ مەعنایە بۆ ئەو هەژارانە.

11- لەگەڵ ئەوەش كە باسكرا پێویستە جیاوازی لە نێوان دوو جۆر لە ئاشكراكردنی چاكەدا بكرێت و دوو جۆر چاكەكار لەیەكتر جیابكەینەوە:

• كەسێك كە چاكەو عیبادەتی شەخسی خۆی بۆ خەڵك باس دەكات و تەسویری دەكات و بڵاوی دەكاتەوە، ئەمە هیچ جۆرە پاساوێكی نییە و گومانی زۆر دەكرێت ئاشكرا كردن و باسكردنی عیبادەت و چاكەكانی خۆی ببێتە مایەی پۆچەڵكردنەوەی كارەكانی، بۆ خۆی زیانی هەیە بۆ كەسی تریش سوودی نییە.
• بە پێچەوانەی ئەو كەسەی كە بە ئاشكرا دەستی یارمەتی بۆ هەژاران درێژ دەكات و دڵیان خۆش دەكات و كەلێنیك لە ژیانیاندا پڕ دەكاتەوە و دڵ و دروونیان ئاسوودە دەكات، ئەم كەسە ئەگەر كارەكەی ڕوپاماییش بێت و سەد لەسەد مەبەستی ڕەزامەندی پەروەردگاریشی نەبێت ئەوا ئامانجەكەی پێكاوە و سوودی بە هەژاران گەیاندووە بەڵام زیانی بە تەنها بە خۆی گەیاندووە وخۆی ڕەنجەڕۆ كردووە.

12- وا دەزانم - لەوانەشە هەڵە بم - موسوڵمانی كورد بەتایبەتی مامۆستایانی ئایینی و هەندیك لە دەوڵەمەند و كەسایەتییە دیارەكان، شلن لە مەسەلەی خۆپارستن لە ڕیایی و وەكو پێویست دەركیان بە ترسناكی ئەو بابەتە نەكردووە، پێم وایە دەبوو ترسیان لەو تاوانە زۆرتر بوایە وزیاتر خۆیان لێی بپاراستایە، چونكە نەك تەنها لە مەسەلەی بەخشیندا، بەڵكو لە ئەنجامدانی زۆر چاكەو عیبادەت و هەڵوێستەكانیاندا كە هەندێكی چاكەو عیبادەتیكی شەخسییە، لە جیاتی شاردنەوەی و هێشتنەوەی لە نێوان خۆیان پەروەردگاریاندا، كە ئەوە پیشەی هاوەڵان و تابیعی و پیاوچاكانی سەلەف بووە، دەچن بە پەلە ئەو چاكەو بەخشین و بگرە عیبادەتەی خۆیان - بەبێ هیچ حیكمەتێكی ڕوون و ئاشكرا - ئەكەن بە پۆستێك و لە تۆڕە كۆمەلایەتییەكان بڵاوی ئەكەنەوە، خەڵكی دەستخۆشییان لێ دەكەن و ئەوانیش بە ئەوپەڕی بێ باكییەوە سوپاسیان ئەكەن و هەست بە هیچ كێشەیەك ناكەن، وەكو ئەوەی ئەو ئایەتەیان نەخوێندبێتەوە: ( فمن كان يرجو لقاء ربه فليعمل عملا صالحا ولا يشرك بعبادة ربه أحدا ) وەكو ئەوەی ئەو هەموو فەرموودەیان نەخویندبێتەوە كە وریایی لە ڕیایی دەدەن و ڕیایی بەشیرك وەسف دەكەن، داواكارم لە مامۆستایانی ئایینی و خێرخوازان و ئەو كەسانەی كە چاكەكانی خۆیان ئەكەنە پۆستی فەیسبوك، بترسن و وەستانێكی قوڵ و تیروتەسەلیان لەگەڵ ئەم بابەتە هەستیارەدا هەبێت، بە ئەو پەڕی دڵسۆزی ودڵنیایی پێیان دەڵێم تاكو دەتوانن چاكەكانتان بشارنەوە و عەلی كوری حوسەین رضي الله عنهما بكەن بە نموونەی خۆتان كە وەكو الذهبي لە سیر أعلام النبلاء دەیگێڕێتەوە بژێوی ڕۆژانەو خەرجی چل ماڵی لەئەستۆ گرتبوو بێ ئەوەی كەس پێی بزانێت تاكو وەفاتی كرد ئەوكاتە ئازووقەكان بەماڵەكان نەدەگەیشت و لە كاتی شوشتنی تەرمەكەی شوێنەرای هەڵگرتنی ئەو ئازووقانەی بەسەر شانەوە دیار بوو كە خۆی بۆ ئەو خەڵكەی دەبرد، ئەوەندە بەسە كە الله تعالی لە فەرموودەی قودسیدا فەرموویەتی: " أنا أغنى الشركاء عن الشرك، من عمل عملاً أشرك معي فيه غيري تركته وشركه" رواه مسلم.

13- لەم نووسینەمدا هەوڵمداوە خویندنەوەیەكی شەرعی پشت ئەستوور بە زۆر سەرچاوەی شەرعی كە بۆیان گەراومەتەوە پیشكەش بكەم بە كورتی كە تەنها مەبەستم ڕوڕوونكردنەوەی حەق و دەرخستنی حوكمی شەرعە لەم پرسەدا، كە لەم كاتە هەستیارەدا لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا مشت و مڕی لەسەر درووست بووە، بەدەر لەوەی كێ پێی خۆشەو كێ پێی ناخۆشە، وەكو پیشەی هەمیشەییم لەبەر سەربەخۆیی و بێ لایەنی و دووربوونم لە هەموو كۆمەڵ و حیزب و كەسایەتییەكی فەرمی ناودار و تەنانەت لە ڕێكخراوە خیرخوازییەكانیش، بۆیە گوێ بە هەلسەنگاندن و ڕەخنە نادەم بۆ قسەكانم، مەگەر كەسێك بە بەڵگەیەكی شەرعی بۆم بسەلمێنیت كە لە بڕگەیەكدا هەڵەم كردووە، ئەوكات بەبی سێ و دوو لەهەلەكەم پاشگەز دەبمەوە وسوپاسی دەكەم، بۆیە مەبەستمە بڵێم نە پشتگیری كەس دەكەم لەم مەسەلەو نە دژبە هەڵوێستی كەس ئەوەستم، ئەوانەش كە لەم ڕۆژگارەدا توانای ماڵ بەخشینیان هەیە و بە ڕاستەقینە و لەبەر ڕەزامەندی الله هاوكاری هەژاران دەكەن لە چاومدا زۆر گەورەن و هەست بە (غبطة) ئەكەم بەو بەشە گەورەی كە پەروەردگار پێیانی بەخشیوە، مەگەر كەسێك ڕابوردووی و ئێستای خراپ بێت و لە بنەماكانی بیروباوەڕ و ئیسلام لایدا بێت، ئەوە ئەگەر هەموو دونیا موڵكی ئەو بێت وبیبەخشێت، نە خۆزگەی پێ دەخوازم و نە بۆ خۆیشی سوودی ئەبێت، تاكو نەگەڕێتەوە سەر ڕاستەشەقامی ئیسلام.
إحسان برهان الدین
7 شعبان 1441
2020/3/31

ئایا جێگیر بووە كە ژمارەی پێغەمبەران علیهم السلام (124) هەزارە؟
پێغەمبەران سەلامی خوایان لێ بێت جگە لە الله تعالی كەس نازانێت ژمارەیان چەندە، ئەوەی كە ژمارەیان جێگیرە ئەوانەن كە لە قورئانی پیرۆزدا ناویان هاتووە كە ژمارەیان 25 پێغەمبەرە، بەم شێوەی خوارە: آدم ، وإدريس ، ونوح ، وهود ، وصالح ، وإبراهيم ، ولوط ، وإسماعيل ، وإسحاق ، ويعقوب ، ويوسف ، وأيوب ، وشعيب ، وموسى ، وهارون ، ويونس ، وداود ، وسليمان ، وإلياس ، والْيَسَع ، وزكريا ، ويحيى ، وعيسى عليهم الصلاة والسلام ، هەروەها ذو الكفل بەلای زۆر لە موفەسیرانی قورئانەوە ،سەرگەورەشیان محمد صلى الله وعليه وسلم .
ئایەتی : ( وَرُسُلا لَمْ نَقْصُصْهُمْ عَلَيْكَ ) واتە پێغەمبەری تر زۆر هەیە بەڵام باسیان نەكراوە لە قورئاندا. ناوی دوو پێغەمبەریش لە سوننەتدا هاتووە كە بریتین لە : شیث و یوشع علیهما السلام.
بەڵام دیاریكردنی ژمارەیان وەكو مەشهورە لە نێو خەڵك و مامۆستایانی ئایینیدا بە سەد و بیست و چوار هەزار پێغەمبەر هیچ بەڵگەیەكی سەحیحی لەسەر نییە، ئەگەرچی هەندێ لە زانایان ئەو فەرموودەیان تەحسین كردووە واتە ئەوانیش هەر وتویانە لاوازە بەڵام بە كۆی ڕێگەكانی بە حەسەن یان زانیوە!
ئەو فەرموودەی كە باسی ژمارەی سەد و بیست و چوار هەزار دەكات(ابن حبان) دەیگێڕێتەوەو فەرموودەیەكی زۆر لاوازەو پێشەوا (الذهبی) دەربارەی كەسێك كە لەسەنەدی فەرموودەكەدایە بەناوی (إبراهيم بن هشام الغسَّاني) فەرموویەتی: (متروك) واتا زانایان تەركیان كردووە و فەرموودەی لێ وەرناگرن و، (أبو حاتم) پێی وتووە (كذاب) واتە: درۆزن ، هەروەها ابن الجوزي لە كتێبی الموضوعات دا باسی كردووەو حوكمی هەڵبستراوێتی بەسەردا داوە وفەرموویەتی ئەو فەرموودە كە ژمارەی پێغەمبەران سەلامی خوایان لێبێت بە سەدو بیست و چوار هەزار پێغەمبەر دیاری دەكات درۆیەكە بەدەم پێغەمبەرەوە صلی الله علیه و سلم هەڵبەستراوە.
ابن كثیر یش فەرموویەتی بێگومان ئەو (ابراهیم) ناوە زۆرێك لە زانایانی الجرح و التعدیل بەهۆی ئەم فەرموودەوە قسەیان لەسەری كردووەو فەرموودەیان لێ وەرنەگرتووە." تفسير ابن كثير " ( 2 / 470 ) .
هەروەها شعيب الأرناؤط لە كتێبی : " تحقيق صحيح ابن حبان " ( 2 / 79 ) . فەرموویەتی: (إسناده ضعيف جدّاً) واتە: سەنەدی ئەو فەرموودە هەر زۆر لاوازە.
شایانی باسە ئەم فەرموودەی كە ژمارەی پێغەمبەران علیهم السلام بە سەدو بیست و چوار هەزار دیاركردووە لە ڕێگەی تریشەوە ڕیوایەت كراوە ، بەڵام وەكو زانایان و فەرموودەناسان لە كۆن و نوێدا فەرموویانە هەمووی زۆر لاوازە و ناشێت بكرێتە بەڵگە وباس بكرێت، بەڵگو دیاركردنی ژمارەیان بەو ژمارە وەكو أحمد بن حنبل ، ومحمد بن نصر المروزي فەرموویانە و ابن تیمیة ش لەسەر هەمان بۆچوونە وپشتگیری كردوون جێگیر نیەو لاوازە.
بۆیە بەكورتی: نە ژمارەی پێغەمبەران و ژمارەی ئەو كتێبانەی بۆیان دابەزیوە دیار نییە و زانستی ئەوە تەنها لەلای الله یە و هەرچی فەرموودە لەو بارەوە هاتووە صحیح نییە، سەرانی زانایان لە كۆن و هاوچەرخەكاندا لە ئەهلی تەحقیق و وردبوونەوە ئەوەیان ڕەتكردووەتەوە.
بۆ زانیاری زیاتر جگە لەو سەرچاوانەی لەناو نووسینەكە ئاماژەیان بۆ كراوە، بڕوانە:
- هل صح في عدد الأنبياء والرسل شيء ؟ محمد صالح المنجد.
- هل لحديث عدد الأنبياء إسناد يصح؟ ملتقی اهل الحدیث.
إحسان برهان الدین
2 جمادى الأول 1441
28/12/2019

هۆكاره‌كانی به‌ له‌عنه‌ت بوون له‌ نێوان ئێمه‌ و جوله‌كه‌دا
له‌ قورئاندا به‌ هۆی كۆمه‌ڵێك هۆكار – كه‌ به‌ڕوونی باس كراون – له‌عنه‌ت له‌ جووله‌كه‌ كراوه‌ و له‌سه‌ر ئه‌و هه‌موو هه‌ڵگه‌ڕانه‌وه‌ وسه‌رپێچی و تاوانانه‌ی ئه‌نجامیان داوه‌ شاییسته‌ی سزا و خه‌شم و قینی په‌روه‌ردگاریان بوونه‌، جیگای داخیشه‌ ئه‌مڕۆ كۆمه‌ڵگه‌ی موسوڵمانان زۆرێك له‌و كارانه‌ ئه‌نجام ئه‌ده‌ن كه‌ پێشتر و ئێستاش بوونه‌ته‌ هۆكاری نه‌فره‌ت بۆ جووله‌كه‌، ئه‌مه‌ش به‌شێكه‌ له‌و هۆكارانه‌ی ئه‌وانی خستووه‌ته‌ بازنه‌ی ڕق و توڕه‌یی په‌روه‌ردگاره‌وه‌ ك پێویسته‌ موسوڵمانان خۆیانی لێ به‌ دوور بگرن:
1- زانستیان هه‌بوو به‌ڵام كرده‌وه‌یان پێ نه‌ده‌كرد، له‌وه‌ش خراپ تر به‌و زانسته‌ی كه‌ هه‌یانبوو نه‌ فه‌رمان به‌ چاكه‌ ونه‌ نكۆڵیشیان له‌ خراپه‌ نه‌ده‌كرد.
2- ته‌وراتیان پشت گوێ خستبوو و ته‌نها به‌ دروشم وبه‌ ناو شوێنكه‌وتووی بوون وپه‌یمانی خوایان شكاندبوو و واتاو مه‌به‌سته‌كانی دینه‌كه‌شیان شێواندبوو، ته‌ئویلیان بۆ ئایه‌ته‌كانی په‌روه‌ردگاریان ده‌كرد كه‌ بۆی دابه‌زاندبوون و ده‌یانوت به‌و شێوه‌ نییه‌ كه‌ به‌ ڕواڵه‌ت دیاره‌!
3- به‌ بێ زانست قسه‌یان ده‌رباره‌ی الله ده‌كرد و فه‌رمانه‌كانیان ده‌گۆڕی و به‌ حه‌زو ئاره‌زووی خۆیان لێكدانه‌وه‌یان بۆ ده‌كرد جیاوازله‌ مه‌به‌سته‌كانی شه‌رعه‌كه‌یان.
4- باوه‌ڕیان به‌ (الجبت و الطاغوت) هه‌بوو، واته‌: جگه‌ له‌ الله په‌رستراوی تریان هه‌بوو به‌ناوی جۆراوجۆره‌وه‌ حه‌رامیان بۆ حه‌ڵاڵ ده‌كردن وحه‌ڵاڵیشیان لێ حه‌رام ده‌كردن.
5- ده‌یانوت: ( سمعنا وعصینا) گوێمان گرت و بیستمان، به‌لام گوێڕایه‌ڵ و ملكه‌چ نابین بۆ فه‌رمانه‌كانی الله.
6- پێغه‌مبه‌رانیان ده‌كوشت له‌ كاتێكدا ئه‌وان بۆ گه‌یاندنی په‌یامی میهره‌بانی بۆیان ڕه‌وانه‌كرابوون.
7- شوێنكه‌وتووی هه‌واو ئاره‌زووی خۆیان بوون نه‌ك حوكمه‌كانی الله له‌ ته‌وراتدا.
8- پاره‌و ماڵ و سامانیان زۆر خۆشده‌ویست ته‌نانه‌ت زیاتر له‌ په‌روه‌ردگار و دینه‌كه‌یان و په‌یوه‌ست بوونیان به‌ پاره‌ ڕه‌نگدانه‌وه‌ی له‌سه‌ر هه‌موو ژیانیان هه‌بوو.
9- حوكمی ته‌وراتیان جیبه‌جێ نه‌ده‌كرد و به‌ شێوه‌یه‌كی ڕواڵه‌تی له‌ نوێژ و په‌رستشه‌كانیاندا ده‌یانخوێنده‌وه‌ به‌ڵام له‌ سه‌ر زه‌مینه‌ی واقیعدا ڕه‌تیان ده‌كرده‌وه‌ و كاریان به‌ به‌رنامه‌ی ده‌ستكردی مرۆڤه‌كان ده‌كرد، كه‌ ئه‌وه‌ش یه‌كێك بوو له‌ هۆكاره‌كانی به‌نه‌فره‌ت بوونیان وه‌سفكردنیان له‌لایه‌ن په‌روه‌ردگاره‌وه‌ له‌ سوڕه‌تی المائدة به‌ (الكافرون ،الظالمون ، الفاسقون)، هه‌روه‌ها فێڵ و حیله‌یان بۆ كارنه‌كردن به‌ حوكمه‌كانی دین و بیروباوه‌ڕه‌كه‌یان ئه‌نجام ده‌دا وه‌كو أصحاب السبت بۆ نموونه‌.
10- ده‌یانوت الله هه‌ژاره‌ و ئێمه‌ ده‌وڵه‌مه‌ندین، كوت ومت وه‌كو شارستانی ڕۆژئاوا كه‌ وا ده‌ڵێن و موسوڵمانانیش به‌ كوێرانه‌ و به‌ شێوه‌یه‌كی كرده‌یی له‌ هه‌موو شتێكدا شوێنیان ده‌كه‌ون و شوێن پێیان هه‌ڵده‌گرن.
11- قسه‌كانیان گوناه و تاوان بوو، قسه‌ی وایان ده‌كرد خه‌ریك بوو به‌ هۆیه‌وه‌ ئاسمان بڕوخێ به‌سه‌ریاندا و عه‌رز شه‌ق بێت و چیاكان ببن به‌ خۆڵ.
12- خه‌ریكی سیحر و جادوو بوون بۆ مه‌به‌ستی زیان گه‌یاندن و تێكدانی ڕه‌وشی خه‌ڵكی.
13- دڵیان پڕ بوو له‌ بوغز و كینه‌ و خراپه‌ و ئیره‌یی.
14- خۆبه‌زلزان و له‌ خۆ باییبوون، سه‌ره‌ڕای ئه‌و هه‌موو خراپه‌ش، خۆیان به‌ كوڕ و خۆشه‌ویستی الله ده‌زانی ( تعالی الله عما یقولون علوا كبیرا).
15- له‌ جه‌نگدا ترسنۆك و جه‌بان وبێ هه‌ڵوێست بوون و ئێسته‌ش هه‌ر وان، به‌رگرییان له‌ حه‌ق نه‌ده‌كرد، ته‌نانه‌ت به‌ پێغه‌مبه‌ره‌كه‌یان ده‌وت ئێمه‌ حه‌قمان به‌سه‌رته‌وه‌ نییه‌ ئه‌وه‌ خۆت و ئه‌وه‌ په‌روه‌ردگارت خۆتان له‌سه‌ر دینه‌كه‌ شه‌ڕ بكه‌ن، ئێمه‌ش له‌م دووره‌وه‌ سه‌یر ئه‌كه‌ین.
16- سوور بوون له‌ سه‌ر ئه‌نجامدانی تاوان و خراپه‌ و جگه‌ له‌ مردن هیچ له‌ تاوانكردن ساردی نه‌ده‌كردنه‌وه‌.
17- نادان و گه‌وج و گه‌مژه‌ بوون، قورئان به‌ سه‌فاهه‌ت و نادانی وه‌سفی كردوون.
18- دوژمنی سه‌رسه‌ختی كه‌سێك بوون له‌ مه‌سه‌له‌ی دینداریدا وه‌كو خۆیان نه‌بێت وئیماندار بێت و به‌ڕاسته‌وه‌ ده‌ستی به‌ دینه‌وه‌ گرتبێت.
19- دژایه‌تی دینیان ده‌كرد و به‌ هه‌موو هێزێكیانه‌وه‌ ده‌یانویست له‌ ناوی بده‌ن و بیشێوێنن.
ئه‌مه‌ به‌شێك بوو له‌ سیفه‌ته‌كانی جوله‌كه‌ له‌ قورئاندا كه‌ هه‌مووی به‌ ڕاشكاوی له‌ ئایه‌ته‌كاندا باس كراون به‌ڵام لێره‌ له‌به‌ر كورتكردنه‌وه‌ی بابه‌ته‌كه‌ ته‌نها ویستم ئاماژه‌ به‌ كرده‌وه‌و سیفه‌ته‌كانیان بده‌م، هه‌روه‌ها له‌ سوننه‌تیشدا هه‌ندیكی تر له‌ سیفه‌ته‌كانیان هاتووه‌و ڕوون كراوه‌ته‌وه‌ بۆ نموونه‌ له‌ سه‌ر قه‌بری پیاوچاكه‌كانیان بیناو گومه‌زیان درووست ده‌كرد و هاواریان به‌و مردووه‌ ده‌كرد و ئه‌و جێگه‌یان ده‌كرده‌ هۆكارێك بۆ شه‌ریك بۆ الله بڕیاردان.
به‌ داخه‌وه‌ ئه‌مڕۆ زۆرێك له‌ به‌ ناو موسوڵمانانن و به‌ كرده‌وه‌ له‌ ئیسلامه‌وه‌ دوورن! به‌وه‌وه‌ نه‌وه‌ستاون كه‌ جوله‌كه‌ی نه‌فره‌ت لێكراو به‌ برا و دۆست و دڵسۆزی خۆیان ئه‌زانن و لێیان نزیك ئه‌بنه‌وه‌ په‌یڕه‌وی به‌رنامه‌كانیان ده‌كه‌ن، به‌ڵكو زۆرێك له‌ سیفه‌ته‌ خراپه‌كانی ئه‌وانیشیان له‌ خۆیاندا به‌رجه‌سته‌ كردووه‌ و ئه‌وان هه‌رچییان كردووه‌ كه‌ بووه‌ته‌ مایه‌ی نه‌فره‌ت لێكردنیان ده‌بینین ئه‌مانیش وه‌كو خۆی جێبه‌جیی ئه‌كه‌ن ودووباره‌ی ده‌كه‌نه‌وه‌، ئه‌مه‌ش له‌ كاتێكدایه‌ كه‌ الله له‌ قورئاندا به‌ ( اشد الناس عداوة للذين امنوا) وه‌سفی كردوون.
احسان برهان الدین
20 جمادى الآخر 1440
25/2/2019 سلێمانی

له‌م كوردستانه‌ی خۆماندا تێبینیم كردووه‌، هه‌ندێك له‌وانه‌ی له‌ ڕابوردوودا به‌ بۆچوونی ئوسوڵی وابه‌سته‌بوون به‌ قورئان و سوننه‌ته‌وه‌ ده‌ناسران و بگره‌ له‌ هه‌ندێ جێگه‌ی كوردستان به‌ پێشه‌نگی گه‌نجی موسوڵمانی مولته‌زیمیش داده‌نران.. ئێستا هێواش هێواش، هه‌ر جاره‌و له‌ بۆچوونێكی دوێنێی خۆیان له‌ ڕابوردوودا پاشه‌كشه‌ ده‌كه‌ن و پاشگه‌زده‌بنه‌وه‌، چونكه‌ دیاره‌ ده‌ركیان به‌وه‌ كردووه‌ نابێت به‌ یه‌ك جار له‌ هه‌موو ئه‌و ته‌وقه‌ی دوێنی خستبوویانه‌ سه‌سه‌ری خۆیان خۆیانی لێ ڕزگار بكه‌ن وبڵێن هه‌ڵه‌ بووین و ئێمه‌یش حه‌زمان له‌و قه‌ره‌باله‌غی و كه‌شه‌ خۆشه‌یه‌ كه‌ زۆرینه‌ی له‌ خۆ گرتووه‌! به‌ڵكو پیویسته‌ یه‌ك یه‌ك و به‌ عاقڵانه‌ وپاساوی مه‌نتیقی و (شه‌رعی) مه‌سه‌له‌كان ڕه‌تبكه‌نه‌وه‌ . ئه‌وانه‌ش دیاره‌ حه‌ز به‌گۆڕین ده‌كه‌ن وچیدی تاقه‌تیان نه‌ما له‌و بیابانه‌ وشكه‌ی له‌گه‌ڵ چه‌ند غه‌ریبێكدا بن كه‌ كه‌س له‌ كوردستاندا هیچیان بۆ حیساب ناكات.. یاره‌بی به‌ خۆداچوونه‌وه‌ی وامان هه‌رگیزبه‌ نسیب نه‌كه‌یت..اللهم إنا نسألك الثبات علی المنهج وحسن الخاتمة والصبر علی الفتن ما ظهر منها وما بطن. إحسان برهان الدین 2018-7-2 

لادانی فیكری ومه‌نهه‌جی ئیسلامی له‌كوردستاندا به‌ دوو ئاڕاسته‌ی پێچه‌وانه‌ی دژه‌یه‌كتردا ده‌ڕۆن و دۆخه‌كه‌ به‌ گشتی به‌ قۆناغێكی هه‌ستیاردا تێده‌په‌ڕێت و جۆرێك له‌ سه‌رگه‌ردانی لێ كه‌وتووه‌ته‌وه‌، هه‌ردوو ئاڕاسته‌كه‌ش له‌ ڕێگای حه‌ق و مه‌نهه‌جی قورئان و سوننه‌ت لایانداوه‌. یه‌كه‌میان له‌به‌ر ئه‌وه‌ی به‌ ویست و ئیراده‌ی خۆی ڕێبازێكی دوور له‌ وابه‌سته‌بوون به‌ قورئان و سوننه‌ت هه‌ڵبژاردووه‌ و ڕازی كردنی شه‌قام و ده‌سه‌ڵات و هێزه‌ عه‌لمانییه‌كانی له‌سه‌ر حیسابی دینه‌كه‌ی كردووه‌ته‌ ئامانجێك كاری بۆ ده‌كات. دوومیشیان - پێم وایه‌ - كاردانه‌وه‌یه‌كی توندی وابه‌سته‌نه‌بووه‌ به‌ مه‌نهه‌جی قورئان و سوننه‌ته‌وه‌، به‌ چاوێكی تیژه‌وه‌، به‌ڵكو به‌ مایكرسكۆپێكی ورده‌وه‌ له‌ درێژایی مێژووی ئیسلامدا بۆ بۆچوونیكی توند و ڕایه‌كی نامۆ ده‌گه‌ڕێت بۆ ئه‌وه‌ی وه‌كو شمشێرێك بۆ لێدانی گه‌ردنی بیباوه‌ڕان و موسوڵمانانیش پێكه‌وه‌ به‌ كاری بهێنێت ، كه‌ نه‌ك گومڕا و لاده‌ر و به‌ناو موسوڵمانه‌كانی پێ كافر بكه‌ن، به‌ڵكو سه‌رانی ئه‌هلی سوننه‌ت و پێشه‌وا گه‌وره‌كانی ئیسلام یش كافر بكه‌ن به‌ به‌هانه‌ی ئه‌وه‌ی كافریان به‌ كافر دانه‌ناوه‌ و هه‌ندێ شوبهه‌ی تر، ته‌نانه‌ت (ابن تیمیة) و (محمد بن عبدالوهاب) له‌ ناو ئه‌و ئیسلامه‌ی ئه‌وان باسی ده‌كه‌ن جێگایان نه‌بووه‌ته‌وه‌، پوخته‌ی ئه‌و دوو ئاراسته‌ به‌م شێوه‌ی خواره‌وه‌یه‌ : ئاراسته‌ی یه‌كه‌م: شلییه‌كی ڕاده‌به‌ده‌ر كه‌ بنه‌ماكانی عه‌قیده‌ت وسنووره‌كانی شه‌ریعه‌ت كراوه‌نه‌ته‌ قوربانی حیزب و ئاڕاسته‌ی بانگخوازی مۆدێرن و تیكه‌ڵبوون به‌ عه‌لمانییه‌ت و كاڵكردنه‌وه‌ی سنوره‌كانی ئیسلام به‌ گشتی و بانگه‌شه‌ كردن بۆ ئیسلامێك كه‌ زۆرجیاوازه‌ له‌ ئیسلامی كیتاب و سوننه‌ت، بازنه‌ی ئه‌و ئاڕاسته‌یه‌ له‌ بیركردنه‌وه‌و تێگه‌یشتنی ئیسلام جێگای هه‌موو جۆره‌ كه‌سیكی تێدا ده‌بێته‌وه‌، نه‌ك هه‌ر موبته‌دیع و عه‌قیده‌ ناته‌واو، به‌ڵكو به‌ناو قورئانی وعیرفانی و موعته‌زیلی و عه‌لمانی به‌تامی ئیسلامی و دینداری كوردی و چه‌ندین موسیبه‌تی ره‌شی تر، ئه‌وان بانگه‌شه‌ بۆ ئیسلامێك ده‌كه‌ن كه‌ دووباره‌ چه‌مكه‌كانی تێدا پێناسه‌ ده‌كرێته‌وه‌و ته‌فسیری هاوچه‌رخ بۆ قورئان ده‌كرێت و دووباره‌ ده‌قه‌كان ده‌خوێندنرێنه‌وه‌و و ئیسلام به‌ زۆری زۆرداری له‌ گه‌ڵ بنه‌ما و تیۆر و ڕێباز وڕێچكه‌كاندا ده‌گونجێنن، هه‌موو ئه‌وه‌ش له‌ پێناو ڕازی كردنی خه‌ڵك و شه‌قام و ده‌سه‌ڵات ئه‌نجامیان داوه‌ و ته‌نازولات نه‌ماوه‌ له‌ دینی ئیسلام نه‌یكه‌ن به‌ڵام ئه‌وان هه‌ر رازی نه‌بوونه‌ و، ئه‌مانیش له‌ دابه‌زین و ناشیرین كردنی دینه‌كه‌یان هه‌ر ماندوو نه‌بوونه‌، وه‌كو عه‌ره‌ب ده‌ڵێن (الحبل علی الجرار) یان وه‌كو گه‌رمیانییه‌كان ئێژن: هێشتا له‌ كوێیه‌تی! ئاڕاسته‌ی دووه‌م: به‌ پێچه‌وانه‌ی ئاڕاسته‌ی یه‌كه‌مه‌ ،جۆرێك له‌ ده‌ستگرتنی پێوه‌ دیاره‌ به‌ ڕواڵه‌ت به‌ كیتاب و سوننه‌ته‌وه‌، زۆرێك له‌و بنه‌مایانه‌ی سه‌ران و شوێنكه‌وتوانی ئاڕاسته‌ی یه‌كه‌م له‌ ئیسلامدا به‌ به‌هانه‌ی جۆراوجۆر ڕه‌تیان كردووه‌ته‌وه‌، ئه‌وان قه‌بوڵیانه‌و پێی ڕازین، به‌ڵام له‌ به‌رانبه‌ردا ئه‌وانیش له‌ ئاڕاسته‌یه‌كی جیاواز و پێچه‌وانه‌دا ڕۆچوونه‌ و مه‌یلی كاركردنیان به‌ هه‌موو بۆچوونێكی توند و نامۆ له‌ ڕابوردوو له‌ ئێستادا بۆ درووست بووه‌ و لادان و شێواندن و زۆر لێ كردنی ده‌قه‌كان بووه‌ته‌ ئامرازێكی ناله‌بار ئه‌وانیشی له‌ مه‌نهه‌جی ڕاست و درووستی ئه‌هلی سوننه‌ت ده‌ركردووه‌و دوور خستووه‌ته‌وه‌. خاوه‌نی ئه‌م جۆره‌ بیركردنه‌وه‌یه‌ ده‌بینی عاتیفه‌ی دینی وابه‌سته‌نه‌بوو به‌ به‌ڵگه‌ی شه‌رعی قورئان و سوننه‌ت به‌ ڕاشكاوی زاڵه‌ به‌سه‌ریدا و ساده‌یی و هه‌ست نه‌كردن به‌ لێپرسراوێتی و جه‌ختكردنه‌وه‌ی له‌سه‌ر چه‌ند مه‌سه‌له‌یه‌كی دیاری كراو له‌ عه‌قیده‌دا و جورئه‌تی نه‌خوازراو و ڕه‌تكردنه‌وه‌ی ڕاوبۆچوونی گه‌وره‌ زانایانی ئیسلام بووه‌ته‌ سیمایه‌كی دیاری ئه‌وان‌، له‌ ته‌كفیر كردندا له‌ تیری هاوێشراو خێراترن و له‌سه‌ر بنه‌مای تیگه‌یشتنی خۆیان بۆ چه‌ند ده‌قێك سێ و دوو له‌ ده‌ركردنی هیچ پێشه‌وایه‌كی گه‌وره‌ش ناكه‌ن له‌ بازنه‌ی ئیسلام نه‌خوازه‌ڵا كه‌سانی تر، ته‌نانه‌ت ته‌كفیر كردنیان (ابن تیمیة) و ( محمد بن عبدالوهاب) یشی گرتووه‌ته‌وه‌ كه‌ ئه‌وانه‌ له‌ سه‌رانی زانایان و پێشه‌وایانی ئیسلام بوونه‌ له‌سه‌رده‌می خۆیاندا و تاكو ئه‌مڕۆ نه‌وه‌كان له‌ كتیبه‌كانی ئه‌وانه‌وه‌ فێری عه‌قیده‌و ته‌وحید ئه‌بن چونكه‌ ئه‌وان به‌ته‌واوی وابه‌سته‌ی ئه‌و دوو سه‌رچاوه‌ بوونه‌ و ته‌مه‌نیان بۆ ئه‌و بانگه‌وازه‌ ته‌رخان كردووه‌. به‌وه‌ش نه‌وه‌ستاونه‌ته‌وه‌ و ئه‌ڵێن: ئه‌سڵ له‌ خه‌ڵكیدا كوفر و بێباوه‌ڕییه‌! به‌و شێوه‌ش تاك به‌ تاكی كۆمه‌ڵگا وه‌كو هه‌نگاوی یه‌كه‌م به‌ كافر ئه‌زانن تا بۆیان بسه‌لمێت كه‌ موسوڵمانن. به‌ تۆخ بوونه‌وه‌ی ئه‌م ڕێڕه‌وه‌ له‌ كوردستاندا، ته‌وقی غه‌ریبی ئیسلام ئه‌وه‌نده‌ی تر له‌ گه‌ردنی غه‌ریبه‌كاندا توندتر ده‌بێت و دۆزینه‌وه‌ی ڕێگای ڕاستی كیتاب و سوننه‌ت به‌ فه‌همی زانایانی پێشین هێنده‌ی تر گران و ئه‌سته‌م ده‌بێت. هه‌ردوو ئه‌م ڕێڕه‌وه‌ دێرین و نوێیه‌ی كه‌ له‌ گۆڕه‌پانی كوردستاندا بوونیان هه‌یه‌، ئه‌گه‌ر چی ڕێڕه‌وی یه‌كه‌م بوونێكی ڕاسته‌قینه‌یان له‌سه‌ر زه‌مینه‌ی واقیع هه‌یه‌ و تاڕاده‌یه‌ك له‌ ناو كۆمه‌ڵگای جاهل به‌ ئیسلامدا په‌لیان هاوێشتووه‌و سواری شه‌پۆلی نه‌شاره‌زایی خه‌ڵكی له‌دینه‌كه‌یان بوونه‌ و به‌ نیازن ئیسلامێكی مۆدیرن بهیننه‌وه‌ كایه‌وه‌ كه‌ هه‌رچی نه‌یارانی ئیسلام هه‌یه‌ پێی ڕازی بن و خۆیشیان به‌ به‌هانه‌ی نه‌فام خه‌ڵه‌تێن سڵ نه‌كه‌نه‌وه‌ له‌ هاوپه‌مانی و ڕێككه‌وتن له‌گه‌ڵ خودی شه‌یتانیشدا ئه‌گه‌ر له‌ گریمانه‌یه‌كدا ئه‌ویش له‌سه‌ر پانتایی ئه‌م ده‌ڤه‌ره‌ حیزبێك یان لایه‌نیكی فیكری دابمه‌زرێنێت! ئه‌مانه‌ی كه‌ ئاماژه‌م پێكردوون هه‌ڵساون به‌ ته‌كفیر كردنی تێكڕای سه‌ران و شوێنكه‌وتوانی ڕێڕه‌وی یه‌كه‌م و ئه‌وانه‌ی به‌وان ڕازین و هه‌روه‌ها تێكرای كۆمه‌ڵگه‌ش به‌و ئیعتیباره‌ی كه‌ كه‌س پاساوی نه‌فامی نییه‌ و كه‌س به‌ جه‌هله‌كه‌ی معذور نییه‌، وه‌كو پێشتریش وتم ژماریه‌كیان له‌سه‌رانی زانایان و پێشه‌وانی ئیسلامیش كافر كردووه‌ كه‌ دوای أبو حنیفة و النووي و ابن حجر له‌م دواییه‌ ابن تیمیة و ابن عبدالوهاب یشیان بۆ زیاد كرد. من وه‌كو كه‌سێكی چاودێر كه‌ له‌ دوورو نزیكه‌وه‌ په‌یوه‌ندیم به‌ هیچ حیزب و كه‌س و كه‌سایه‌تی و لایه‌نێكه‌و نییه‌، ده‌رباره‌ی ئه‌و دوو شێوازه‌ له‌ بیركردنه‌وه‌ ئه‌ڵێم: له‌ ڕاستیدا هه‌ردوو ئه‌م ڕێڕه‌وه‌ نامۆن به‌ مه‌نهه‌جی ئه‌هلی سوننه‌ت و هه‌ردوو لایان خاڵی هاوبه‌شیان له‌ گه‌ڵ بیری ئیعتیزال و ئیرجاء و خه‌واریجدا هه‌یه‌ و پێم وایه‌ ئه‌وه‌ش مه‌ینه‌تییه‌كی نوێیه‌ ده‌خرێته‌ سه‌ر مه‌ینه‌تییه‌كانی تری موسوڵمانان له‌م ده‌ڤه‌ره‌ و ڕێژه‌ی دووركه‌وتنه‌وه‌ له‌ ئیسلامی ڕاسته‌قینه‌ زیاتر ده‌كات و ئاسۆی چاره‌سه‌ر دژوارتر ده‌بێته‌وه‌. إحسان برهان الدین 2018-7-1

   له‌ تۆڕه‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كاندا هه‌ندێ تێبینی و په‌یام وڕاستكردنه‌وه‌ی زمانه‌وانی و شه‌رعی بڵاو ده‌بێته‌وه‌ و هه‌ندێك له‌ به‌كارهێنه‌رانیش به‌بێ سێ و دوو بڵاوی ئه‌كه‌نه‌وه‌، جا جاری وا هه‌یه‌ ئه‌و زانیارییه‌ هه‌ڵه‌یه‌ یان ئه‌سڵی نییه‌ یان ته‌نانه‌ت جاری وا هه‌یه‌ پیلانێكه‌ بێ ئه‌وه‌ی به‌ خۆت بزانیت به‌شدار ئه‌بێت له‌ جێبه‌جێكردنیدا. بۆ نموونه‌ جه‌خت له‌سه‌ر ئه‌وه‌ ده‌كرێته‌وه‌ كه‌ گوایه‌ وشه‌ی (مطر) له‌ قورئان و له‌ سوننه‌تدا هه‌میشه‌ بۆ عذاب و بۆ سزا هاتووه‌ و خه‌ڵكی به‌وه‌ نازانن، پێش ده‌رخستنی ڕاستی ئه‌م باسه‌ پێویسته‌ ئه‌وه‌ بزانیت هه‌موو زانیارییه‌ك له‌ فه‌یسبوك و له‌ ڕیگه‌ی گه‌ڕانی گوگڵ جێگای گومانه‌ ئه‌گه‌ر سه‌رچاوه‌كه‌ی به‌ڕوونی ئاماژه‌ بۆ سه‌رچاوه‌كه‌ی نه‌كرابێت، واته‌: هیچ وه‌رمگره‌ به‌ بێ ئه‌وه‌ی سه‌رچاوه‌كه‌ی به‌ڕاست و درووستی له‌گه‌ڵ زانیارییه‌كه‌دا نه‌بێت، به‌ڵكو له‌و حاڵه‌ته‌شدا هه‌ر پێویسته‌ وردبیته‌وه‌ بزانه‌ ئه‌و سه‌چاوه‌ درووست كراو نیه‌ به‌ فۆتۆشۆپ و به‌رنامه‌ی له‌و شێوه‌. سه‌باره‌ت به‌ وشه‌ی (مطر) ئه‌گه‌ر چی زۆرتر له‌ قورئاندا بۆ عذاب و سزا به‌ كارهاتووه‌، به‌ڵام له‌ هه‌مان كاتدا بۆ پچه‌وانه‌كه‌شی به‌كارهاتووه‌ و هیچ كێشه‌یه‌ك نییه‌ وشه‌ی مطر له‌ خه‌یرو چاكه‌دا به‌كاربهێنرێت و به‌كاریش هاتووه‌. - ڕاسته‌ زۆربه‌ی به‌كارهێنانی قورئان بۆ وشه‌ی (مطر) بۆ سزا بووه‌، به‌ڵام زانایان ئه‌م ئایه‌ته‌یان جیا كردووه‌ته‌وه‌ و فه‌رموویانه‌ ئه‌مه‌یان بۆ سزا نییه‌، سفیان بن عیینة فه‌رموویه‌تی: (ما سمي الله مطرا في القرآن إلا عذابًا) واته‌: الله تعالی وشه‌ی (مطر) ی له‌ قورئاندا ته‌ناه بۆ سزا و ئه‌شكه‌نجه‌ هێناوه‌ته‌وه‌! به‌ڵام زانایان وه‌كوابن حجر له‌ فتح الباري: (1/ 189)، السيوطي له‌ الاتقان دا: (2/ 164)، هه‌روه‌ها له‌ كتێبی (معترك الأقران)(3/ 458) فه‌رموویانه‌: ئه‌ی ئه‌م ئایه‌ته‌ چی لێ ده‌كه‌یت(إن كان بكم أذى من مطر) كه‌ بۆ سزا نه‌بووه‌ و بارانی ره‌حمه‌ت بووه‌ چونكه‌ ئه‌و (أذی) مه‌به‌ستی سزا نییه‌ وه‌كو مه‌علومه‌ و په‌یوه‌ندی به‌ هه‌ڵگرتنی چه‌كه‌كانه‌وه‌ هه‌بووه‌ له‌لایه‌ن موسوڵمانانه‌وه‌ ئینجا گومانی تێدا نییه‌ له‌ زمان و شیعری عه‌ره‌بیدا وشه‌ی (مطر) بۆ ڕه‌حمه‌ت و بۆ سزایش بۆ خێرو بۆ شه‌ڕ به‌بێ جیاوازی هاتووه‌، بۆ نموونه‌ له‌ سوننه‌تدا: له‌ هه‌ردوو سه‌حیحی بوخاری و موسلیمدا هاتووه‌: (مطرنا بفضل الله ورحمته) وه‌ك دیاره‌ مطر بۆ ڕه‌حمه‌ت به‌كارهاتووه‌. عن زيد بن خالد رضي الله عنه، قال: خرجنا مع رسول الله صلى الله عليه وسلم عام الحديبية، فأصابنا مطر ذات ليلة، فصلى لنا رسول الله صلى الله عليه وسلم الصبح، ثم أقبل علينا فقال: أتدرون ماذا قال ربكم؟. قلنا: الله ورسوله أعلم، فقال: " قال الله: أصبح من عبادي مؤمن بي وكافر بي، فأما من قال: مطرنا برحمة الله وبرزق الله وبفضل الله، فهو مؤمن بي، كافر بالكوكب، وأما من قال: مطرنا بنجم كذا، فهو مؤمن بالكوكب كافر بي ".، رواه البخاري: (4147). له‌م فه‌رمووده‌دا بۆ خێر به‌كارهاتووه‌ نه‌ك بۆ شه‌ڕ. هه‌روه‌ها له‌م فه‌رمووده‌دا پێغه‌مبه‌ر صلی الله علیه وسلم مێزه‌ره‌كه‌ی له‌سه‌ر سه‌ری لابردووه‌ بۆ ئه‌وه‌ی مطر ی به‌ركه‌وێت: عن أنس، قال: قال أنس: أصابنا ونحن مع رسول الله صلى الله عليه وسلم مطر، قال: فحسر رسول الله صلى الله عليه وسلم ثوبه، حتى أصابه من المطر، فقلنا: يا رسول الله لم صنعت هذا؟ قال: لأنه حديث عهد بربه تعالى، رواه مسلم: (2/ 615). به‌هه‌مان شێوه‌ ئه‌م فه‌رمووده‌ش ك له‌ بوخاری و موسلیمدا هاتووه‌ به‌ڵگه‌یه‌ له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی له‌ سوننه‌تدا مطر به‌ هه‌ردوو واتاكه‌ هاتووه‌: وعَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِكٍ، أَنَّ رَجُلًا دَخَلَ الْمَسْجِدَ يَوْمَ جُمُعَةٍ، مِنْ بَابٍ كَانَ نَحْوَ دَارِ الْقَضَاءِ، وَرَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَائِمٌ يَخْطُبُ، فَاسْتَقْبَلَ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَائِمًا، ثُمَّ قَالَ: يَا رَسُولَ اللهِ هَلَكَتِ الْأَمْوَالُ، وَانْقَطَعَتِ السُّبُلُ، فَادْعُ اللهَ يُغِثْنَا، قَالَ: فَرَفَعَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يَدَيْهِ، ثُمَّ قَالَ: اللهُمَّ أَغِثْنَا، اللهُمَّ أَغِثْنَا، اللهُمَّ أَغِثْنَا . قَالَ أَنَسٌ: وَلَا وَاللهِ مَا نَرَى فِي السَّمَاءِ مِنْ سَحَابٍ وَلَا قَزَعَةٍ، وَمَا بَيْنَنَا وَبَيْنَ سَلْعٍ مِنْ بَيْتٍ وَلَا دَارٍ. قَالَ: فَطَلَعَتْ مِنْ وَرَائِهِ سَحَابَةٌ مِثْلُ التُّرْسِ، فَلَمَّا تَوَسَّطَتِ السَّمَاءَ انْتَشَرَتْ، ثُمَّ أَمْطَرَتْ !! رواه البخاري (1014) ومسلم (897) . هه‌روه‌ها له‌ شیعری سه‌رده‌می جاهیلی و دوای ئه‌وانیش به‌رده‌وام وشه‌ی مطر چۆن بۆ واتای شه‌ڕ و خراپه‌ به‌كارهاتووه‌ به‌هه‌مان شێوه‌ بۆ واتای باشه‌ و ڕه‌حمه‌ت به‌ كارهاتووه‌ وه‌كو زهیر بن ابي سلمی ده‌ڵێت ( شرح دیوان زهیر ص 134): فاستمطروا الخير من كفيه إنهما *** بسيبه يتروى منهما البعد مبارك البيت ميمون نقيبته *** جزل المواهب من يعطي كمن يعد له‌ كۆتاییدا ئه‌ڵێم: گومانی ئه‌گه‌رچی وه‌كو وتمان وشه‌ی مطر له‌ قورئاندا زیاتر بۆ عذاب به‌كارهاتووه‌، به‌ڵام له‌ هه‌مان كاتدا بۆ خێریش به‌ كارهاتووه‌، له‌ زمانی عه‌ره‌ب و له‌ سوننه‌تیشدا جیاوازی نه‌كراوه‌ له‌ به‌كارهێنانی مطر بۆ شه‌ڕو بۆ خێریش له‌ هه‌مان كاتدا بێ ئه‌وه‌ی تایبه‌ت بكرێت به‌ سزا و ئه‌شكه‌نجه‌وه‌. بڕوانه‌: - هل استخدم لفظ (المطر) في القرآن للعذاب فقط ؟/ محمدصالح المنجد. - الفرق بين المطر والغيث في الاستعمال/ مركز افتوی..اسلام ویب. - دلالة المطر في الشعر الجاهلي/ عادل بودیار. إحسان برهان الدین 2018-6-26  

ئه‌م ئامۆژگاریه‌ بۆ خۆم و بۆ ئێوه‌ش چه‌ند ڕێنماییه‌كی سه‌ره‌كی تێدایه‌ جێبه‌جێكردنی پێویستی به‌ كات و لێبڕان و مامۆستای دڵسۆزو لێهاتوو هه‌یه‌ و پێش ئه‌وانه‌ش پاڕانه‌وه‌ له‌ الله كه‌ ئارامت پی ببه‌خشێت له‌سه‌ر به‌رده‌وام بوون له‌سه‌ریان، ڕێنماییه‌كانیش بریتین له‌: 1- پابه‌ند بوون به‌ كیتاب و سوننه‌ت ی صحیح، ئه‌ویش به‌ تێگه‌یشتن و تدبر ی قورئان و به‌لای كه‌مه‌وه‌ خویندنه‌وه‌ی ته‌فسیرێك یان زیاتر له‌ ته‌فسیریك به‌ مأثور و هه‌روه‌ها خویندنه‌وه‌ی كتێبه‌ صحیحه‌كانی سوننه‌ت و هه‌ندێ له‌ شه‌رحه‌كانی و تیگه‌یشتنی عه‌قیده‌ له‌و دوو سه‌رچاوه‌وه‌ پێش ئه‌وه‌ی له‌ كتیبه‌كانی عه‌قیده‌ وره‌كارییه‌كانی وه‌رگریت. 2- شاره‌زا بوون له‌ مه‌نهه‌جی ئه‌هلی سوننه‌ت و پێناسه‌و بنه‌ماكانی ئیمان و تیگه‌یشتنی ته‌واو له‌ مه‌سه‌له‌ی ته‌وحید و جیاكردنه‌وه‌ی و پێناسه‌ی جۆره‌كانی هه‌روه‌ها ناسینی جۆره‌كانی شیرك و مه‌عنای لا اله الا الله و مافه‌كانی و هه‌ڵوه‌شێنه‌ره‌وه‌كانی و چه‌ندین بابه‌تی جێگیری سه‌ره‌كی تر له‌ بابه‌تی بیروباه‌ری ئیسلام له‌ ڕووناكی تێگه‌یشتنی هاوه‌ڵان و سه‌له‌ف بۆ كیتاب و بۆ سوننه‌ت. 3- هه‌روه‌ها خۆ پاراستن له‌ گومڕابوون و له‌ڕێگه‌لادانی هاوچه‌رخ كه‌ به‌شێوازێكی نوێ بیروباوه‌ری هه‌موو گومڕاكانی مێژووی ئیسلامی ئه‌مڕۆ زیندوو كراوه‌ته‌وه‌ و هه‌ندێكیان ته‌نانه‌ت به‌ ناوی ئه‌هلی سوننه‌تو جه‌ماعه‌ت په‌ره‌ی پێ ده‌درێت به‌ تایبه‌تی فیكری موعته‌زیله‌كان و خه‌واریج و مورجیئه‌ و جه‌همی و باطنی و وخدة الوجود و زۆری تر و هه‌موویشی له‌ كوردستان ئێستا كه‌سایه‌تی ولایه‌ن وكه‌سانێك هه‌ن بانگه‌شه‌ی بۆ ده‌كه‌ن و ڕاگه‌یاندنیشی به‌ شێوه‌یه‌كی كارا بۆ ته‌رخان كراوه‌. 4- له‌ ئه‌نجامدا ئه‌گه‌ر له‌سه‌ر مه‌نهه‌ج جیگیر بوویت كێشه‌ی ڕووبوونه‌ت له‌ گه‌ڵ كۆمه‌ڵگا بۆ درووست ئه‌بێت چونكه‌ ئه‌مڕۆ ئیسلام نامۆ بووه‌ وبه‌ كۆی ده‌نگ پێناسه‌ی تازه‌ بۆ ئیسلام كراوه‌و ( بێگومان ناڵێم پێناسه‌ی تازه‌ بۆ هه‌موو ئیسلام كراوه‌ به‌ڵكو بۆ هه‌ندێكی) به‌ شێكی به‌رچاوی ئیسلام به‌و شێوه‌ی له‌ كتاب و سوننه‌تدا هاتووه‌ و به‌و شێوه‌ی كه‌ هاوه‌وه‌ڵان لێی تێگه‌یشتوون ئه‌مڕۆ ڕه‌تكراوه‌ته‌وه‌ و به‌ ئیجماعێكی سكوتی جۆرێكی تر له‌ دینداری به‌رپا ئه‌كرێت به‌ڵێ زۆرێكی له‌ ئیسلام تێدایه‌ به‌ڵام هاوكات زۆرێكی تریشی لابراوه‌و به‌ زمانی حاڵی به‌ گونجاو نابینرێت بۆ ئه‌م سه‌رده‌مه‌، ئه‌مه‌ش ته‌نها قسه‌ی عه‌لمانی یان دژه‌ ئیسلامه‌كان نییه‌ به‌ڵكو زۆرێك له‌وانه‌ی بانگه‌شه‌ی هه‌وڵدان بۆ خزمه‌تكردنی ئیسلام ئه‌كه‌ن ئه‌وانیش هه‌مان ئه‌م تیگه‌یشتنه‌یان هه‌یه‌ و چه‌ندین ته‌وه‌ری سه‌ره‌كییان له‌ ئیسلام لابردووه‌ و به‌ پێناسه‌ تازه‌كه‌ی ئیسلام كار ده‌كه‌ن، بۆیه‌ ئه‌گه‌ر له‌سه‌ر مه‌نهه‌ج بیت پێویستت به‌ ئارام گرتنه‌ ئه‌گینا به‌ زووترین كات سارد ئه‌بیته‌وه‌ یان خۆت ئه‌خه‌ڵه‌تینیت وه‌كو زۆرینه‌ و ئه‌ڵێت خۆ ئه‌و خه‌ڵكه‌ و مامۆستایان و حیزبه‌ ئیسلامییه‌كان هه‌موویان له‌سه‌ر هه‌ڵه‌ نین و ئه‌وانیش له‌سه‌ر كیتاب و سوننه‌ن ئه‌و قسه‌ش تێكڵه‌یه‌كه‌ له‌ حه‌ق و باتڵ مه‌گه‌ر كه‌سیك الله تعالی ڕه‌حمی پێبكات ئه‌گینا حه‌ق و نا حه‌ق تێیدا به‌ ئاسان جیاناكرێته‌وه‌.. بۆیه‌ ئارام بگره‌ و گوێ به‌ كه‌س مه‌ده‌ كه‌ له‌ مه‌نهه‌ج دوورت ده‌خاته‌وه‌و له‌سه‌ر په‌یمانی ده‌ست گرتن به‌ كتاب و سوننه‌ت بمێنه‌وه‌ تاكو ده‌گه‌ڕێیته‌وه‌ بۆ لیقای په‌روه‌ردگارت، سه‌رفراز نابیت تاكو به‌ شێوه‌یه‌كی كرده‌یی ڕاسته‌قینه‌ ده‌ست ب ئیسلامی ڕاسته‌قینه‌وه‌ نه‌گریت.

  "" له‌ هه‌ندێ مزگه‌وته‌كاندا ده‌بینرێت مامۆستاكه‌ له‌ كاتی پێشنوێژیدا له‌ نوێژه‌ فه‌رزه‌كاندا قورئانێكی به‌رانبه‌ر خۆی داناوه‌ و لێی ئه‌خوێنیته‌وه‌ ، ئه‌م كاره‌یش خیلافێكی زۆری له‌سه‌ره‌ ئه‌گه‌ر چی به‌شێك له‌ زانایان گرفتێكیان نه‌بینیوه‌ له‌ خوێندنه‌وه‌ی پێشنوێژ له‌ موسحه‌فدا ، به‌ڵام هاوكات زۆرێك له‌ هاوه‌ڵان و پیشه‌وا گه‌وره‌كان له‌ كۆن و نوێدا ئه‌وه‌یان به‌ كارێكی درووست نه‌زانییه‌وه‌ ته‌نانه‌ت هه‌ندێكان پییان وا بووه‌ نوێژی فه‌رزی پێ به‌تاڵ ئه‌بێه‌وه‌ ، ئه‌وانه‌شه‌ كه‌ ڕێگایان داوه‌ هه‌ندێكیان فه‌رموویانه‌ درووسته‌ ئه‌گه‌ر هیچی له‌به‌ر نه‌بێت له‌ قورئان ، یان به‌مه‌رجێك له‌ نوێژی فه‌رز نه‌بێت ، به‌ گشتی مه‌سه‌له‌كه‌ خیلافییه‌ و مامۆستایه‌ك كه‌ به‌رده‌وام خه‌ریكی پێشنوێژی خه‌ڵكییه‌ حه‌یفه‌ ئه‌وه‌نده‌ قورئانی له‌به‌ر نه‌بێت پێشنوێژی نوێژخوێنانی پێ بكات ، ئینجا به‌و شێوه‌ش سست ده‌بێت و چیدی قورئانی پێ له‌به‌ر ناكرێ ، من داوا له‌ مامۆستایانی به‌ڕێز ده‌كه‌م له‌سه‌ر بۆچوونی ئه‌وانه‌ نه‌ڕۆن كه‌ به‌ درووستیان زانیوه‌ ، چونكه‌ ئه‌وانیش یه‌ك ده‌نگ نین له‌سه‌ر درووستی ئه‌و كاره‌و مه‌رج و سنووری زۆریان داناوه‌ ، كه‌سیش گومانی له‌وه‌ نییه‌ پێشنوێژ قورئان له‌به‌ر بخوێنێت باشتره‌ تا ئه‌وه‌ی سه‌رقاڵ ببێته‌ ته‌ماشاكردنی موسحه‌ف و جاری وا هه‌یه‌ هه‌ڵدانه‌وه‌ی په‌ڕه‌كانی وئیحراج بونی كاره‌با بڕان ئه‌گه‌ر شه‌و بێت و شتی تریش..والله أعلم. إحسان برهان الدین 2016-12-9

ئایا زكات به‌ غه‌یری موسوڵمان ده‌درێت؟ پێدانی زه‌كات به‌ كه‌سێكی ناموسوڵمان یان به‌ناو موسوڵمان و باوه‌ڕی به‌ ئیسلام نه‌بێت و گاڵته‌ به‌ حوكمه‌كانی بكات، دوو حاڵه‌تی هه‌یه‌: 1- به‌شی بدرێت له‌ زه‌كات به‌ هۆی هه‌ژاری، واته‌ ئه‌و بێ باوه‌ڕه‌ یان ئه‌و به‌ناو موسوڵمانه‌ كه‌ نوێژ ناكات و باوه‌ڕی به‌ ئیسلام نییه‌، یان گاڵته‌ی به‌ كتاب و سوننه‌ت دێت، جومهوری زانایان له‌سه‌ر ئه‌وه‌ن كه‌ به‌ هیچ شێوه‌یه‌ك درووست نییه‌ زه‌كاتی پێ بدرێت با هه‌ژاریش بێت. (ابن قدامة) فه‌رموویه‌تی : " لا نعلم بين أهل العلم خلافا في أن زكاة الأموال لا تعطى لكافر ولا لمملوك " " المغني " (2/487) . هه‌روه‌ها (ابن المنذر) فه‌رموویه‌تی "أجمعت الأمة أنه لا يجزئ دفع زكاة المال إلى الذمي". بروانه‌:( المجموع 6/ 228) واته‌: زانایانی ئوممه‌ت یه‌كده‌نگن له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی زه‌كات به‌ كه‌سی (ذمي) نادرێت، واته‌ ئه‌و كه‌سه‌ غه‌یره‌ موسوڵمانه‌ی كه‌ له‌ ژێر سایه‌ی حوكمی ئیسلامدا ده‌ژێت و سه‌رانه‌ش ده‌دات. به‌ڵگه‌شیان ئه‌وه‌ فه‌رمووده‌یه‌: (أَعْلِمْهُمْ أَنَّ اللَّهَ افْتَرَضَ عَلَيْهِمْ صَدَقَةً فِي أَمْوَالِهِمْ تُؤْخَذُ مِنْ أَغْنِيَائِهِمْ وَتُرَدُّ عَلَى فُقَرَائِهِمْ ) رواه البخاري (1395) ومسلم (19) . ( فقرائهم ) واته‌ هه‌ژاری موسوڵمانان. شایانی باسه‌ كه‌ خیلافێكیش له‌و باره‌وه‌ له‌ (الزهري، وابن سيرين) ده‌گێڕنه‌وه‌ به‌لام خیلافێكی موعته‌به‌ر نییه‌. ئه‌وه‌ش له‌ عمر بن عبد العزیز ده‌گێڕنه‌وه‌ گوایه‌ زه‌كاتی داوه‌ته‌ بێ باوه‌ڕ ڕاست نییه‌ و هه‌ندێ له‌ زانایان لێكۆلینه‌وه‌یان له‌و باره‌و كردووه‌ وبه‌وه‌ گه‌یشتوون كه‌ ئه‌و هه‌واڵه‌ جێگیر نییه‌. 2- زه‌كاتی پێ بدرێت وه‌كو ( مؤلفة قلوبهم) واته‌ به‌ هیوای موسوڵمان بوونی و نه‌رم كردنی دڵی به‌و یارمه‌تییه‌، زانایان له‌م باره‌وه‌ ناكۆكییان له‌ نێواندا هه‌یه‌ كه‌ ئایا ئه‌و پشكه‌ نه‌سخ بووه‌ یان ماوه‌ته‌وه‌ ، ڕای په‌سه‌ندیش ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ئه‌و پشكه‌ ماوه‌ته‌وه‌ و نه‌سخ نه‌بووه‌، به‌ڵام مه‌سه‌له‌ی دڵ راگرتنیان و راكێشانیان بۆ ئیسلام به‌ هۆی ئه‌و زه‌كاته‌وه‌ ئه‌وه‌ ئه‌ركی تاكه‌ كه‌سه‌كان نییه‌ بچن زه‌كاته‌كانان بده‌نه‌ كه‌سی ناموسوڵمان، به‌ڵكو ئه‌ركی حكومه‌تێكی موسوڵمانه‌ كه‌ باوه‌ڕی ته‌واوی به‌ ئیسلام هه‌بێت و ئیسلامه‌تێكه‌ی ته‌نها به‌ ڕواڵه‌ت نه‌بێت. به‌ڵام ئه‌گه‌ر كافر و غه‌یره‌ موسوڵمان هه‌ژار و نه‌دار بێت و دوژمنی ئیسلام نه‌بێت، ده‌كرێت له‌ صه‌ده‌قه‌ به‌شی بدرێت ئه‌گه‌رچی بێگومان سه‌ده‌قه‌ش هه‌ر به‌ موسوڵمان بدرێت باشتره‌. به‌ شێویه‌یكی گشنی مه‌سه‌له‌ی شاییسته‌كانی زه‌كات مه‌سه‌له‌یه‌كی گرنگه‌ و پێویسته‌ ده‌وڵه‌مه‌نده‌كان زۆر وردبنه‌وه‌ پێش ئه‌وه‌ی زه‌كاتی ماڵه‌كانیان ده‌ربكه‌ن كه‌ له‌وانه‌یه‌ به‌ كه‌سانیكی بده‌ن هه‌م شاییسته‌ نه‌بن و هه‌م ئه‌و مافه‌ له‌ ئه‌ستۆی ده‌وڵه‌مه‌نده‌كان بمێنیت وه‌كو ئه‌وه‌ی زه‌كاتیان ده‌رنه‌كردبێت. بۆ زانیاری زیاتر بڕوانه‌: - ئه‌و سه‌رچاوانه‌ی كه‌ ئاماژه‌مان پێكرد وه‌كو المجموع و المغني. - الاسلام سؤال و جواب/ محمد صالح المنجد. - هل یعطی الزكاة لغیر المسلم/فهد باهمام. إحسان برهان الدین 12 رمضان 1439

"بێ فه‌لسه‌فاندن په‌یڕه‌وی قورئان وسوننه‌ت بكه‌ ئاسووده‌ی"

ئه‌گه‌ر موسوڵمان بیركرنه‌وه‌ی - بێ خۆ خه‌ڵه‌تاندن و ته‌ئویل كردن و كه‌وتنه‌ ژێر كاریگه‌ری جۆراوجۆر- به‌ پێی مه‌نهه‌جی ڕاستی كیتاب و سوننه‌ت بێت، ڕێگا وێڵ ناكات و له‌ ڕێنوینی په‌روه‌ردگاری هه‌رگیز بێ به‌ش نابێت، ئه‌گه‌ر خۆت به‌ ده‌ست ڕینماییه‌كانی قورئان و سوننه‌ته‌وه‌ بده‌یت ڕێگات ڕووناك و ڕوون ده‌بێته‌وه‌. هۆكاری فیكری و عه‌قیده‌یی گه‌وه‌ره‌ترین جیاكه‌ره‌وه‌یه‌ بۆ جیاوازی ره‌فتاری ئه‌وانه‌ی به‌ڕواڵه‌ت بانگه‌شه‌ی یه‌ك مه‌نهه‌ج و یه‌ك ڕێباز و یه‌ك ئامانج ده‌كه‌ن، به‌ هۆی جیاوازی تۆكمه‌یی و جۆری بناغه‌كه‌ ته‌لاره‌كه‌ش جیاوازی زۆری پێوه‌ دیاره‌. بۆیه‌ له‌ كاتێكدا كه‌سانێك - بگره‌ زۆرینه‌ - ویژدانی خۆیان به‌ كردنی شتیكی - بۆ نموونه‌ - وه‌كو ده‌نگدان ئاسووده‌ ده‌كه‌ن و به‌ڵگه‌شیان له‌ جیاتی (كتاب ، سنة ، إجماع) بریتییه‌ له‌ (حه‌زو ئاره‌زوو، ده‌مارگیری، به‌رژه‌وه‌ندی حیزبی و شه‌خسی، فیقهی واقع) تۆیش به‌ هه‌مان شێوه‌ ویژدان و دینی خۆت ئاسووده‌ ده‌كه‌یت و هه‌ناسه‌یه‌كی قوڵی شادمانی هه‌ڵده‌كێشیت به‌وه‌ی به‌شداری مه‌له‌كردن نه‌بووی له‌و گۆمه‌ی به‌لای ئه‌وانه‌وه‌ ئاوێكی سازگار و پاراوه‌ و به‌لای تۆیشه‌وه‌ ژه‌نگاوو زه‌لكاوه‌، به‌ڵگه‌ی ئه‌وان سیاسه‌ت و واقیعه‌و دینداره‌كانیان به‌ سه‌د دڵه‌ڕاوكێ و پینه‌وپه‌ڕۆی سه‌رانیان وه‌ریده‌گرن، به‌ڵگه‌ی تۆیش قورئانه‌ و سوننه‌ته‌ به‌ ڕوونترین ئاڕاسته‌ و دیارترین فه‌رمان و ڕوونكردنه‌وه‌ی ئیلاهی و مه‌شخه‌ڵانی ڕێنوێنی پێغه‌مبه‌رایه‌تی، كه‌ هه‌موو خاوه‌ن به‌سیره‌تێكی بێ به‌رژه‌وه‌ندی و خۆ یه‌كلاكه‌ره‌وه‌ بۆ په‌یڕه‌وه‌ی دینه‌كه‌ی وه‌كو ڕۆژی ڕووناك وه‌دی ده‌كات. هه‌ركێ ئه‌گه‌ر له‌به‌ر ره‌زامه‌ندی په‌روه‌ردگاری و ترسی سزای له‌ دونیاو له‌ ڕۆژی دوایی به‌شداری نه‌كردووه‌و له‌ ماڵه‌كه‌ی خۆی بۆ ئه‌و پرۆسه‌یه‌ ده‌رنه‌چووه‌، شایانی ئه‌وه‌یه‌ پیرۆزبایی لێ بكرێت و چاوه‌ڕوانی پاداشتی زۆر بێت ان شاء الله به‌ پێی نییه‌تی خۆی. ئه‌وه‌شی له‌به‌ر دونیا و لێكدانه‌وه‌ی مه‌نتیقی و لۆژیكی و به‌كارهێنانی بیركاری سه‌ره‌تایی به‌شداری نه‌كردووه‌و بڕیاری داوه‌ چیتر نه‌ خۆی بخه‌ڵه‌تێنێت و نه‌ ڕازی بێت ببێته‌ هۆكاری به‌رهه‌مهێنانی سیستمێك وه‌كو ئه‌ژدیها یه‌كه‌م جار ده‌نگده‌ری داماو هه‌ڵده‌لووشێت ، یان ببێته‌ په‌یژه‌ بۆ پێگه‌یشتن و خۆشگوزه‌رانی كه‌سانی تر كه‌ زۆر سوپاسی ساده‌یی و ساویلكه‌ییان ده‌كه‌ن و تا ماون خۆیان به‌ قه‌رزاریان ده‌زانن، ئه‌ویش به‌ خه‌مان شێوه‌ ئێستا هه‌ست به‌ ئاسووده‌یه‌كی تایبه‌ت ده‌كات و له‌ به‌روبومی دووركه‌وتنه‌وه‌كه‌ی له‌ پرۆسه‌ی عه‌قڵ به‌ كرێدان ده‌دوورێته‌وه‌ و ویژدانی له‌ ویژدانی به‌شداربووه‌كان زۆر ئاسووده‌تره‌. اللهم لك الحمد كما ینبغي لجلال وجهك وعظیم سلطانك. إحسان برهان الدین 2018-5-14

زانایان له‌م باره‌وه‌ قسه‌ی جیاوازیان هه‌یه‌ بۆیه‌ باشتره‌ موسو‌ڵمان هه‌رچی بكات له‌سه‌ر بنه‌مای به‌ڵگه‌ بیكات ، پێشه‌وا (الزركشي) ڕه‌حمه‌تی خوای لێبێت له‌ كتێبی البرهان دا ده‌ڵێت: كارێكی باشه‌ قورئان بۆنخۆش بكرێت وبخرێته‌ سه‌ر جێگه‌یه‌كی به‌رز ، ده‌گێڕنه‌وه‌ له‌ عیكریمه‌ ڕه‌زای خوای لێبێت كه‌ موسحه‌فی خستووه‌ته‌ سه‌ر ڕوخساری و فه‌رموویه‌تی كتێبی په‌روه‌ردگارم كتێبی په‌روه‌ردگارم ! به‌ڵام له‌ هیچ هاوه‌ڵێكی تر نه‌هاتووه‌ كه‌ ئه‌و كاره‌ی كردبێت ، هه‌ر بۆیه‌ هه‌ندێ له‌ زانایان وه‌كو پێشه‌وا مالیكی كوری ئه‌نه‌س ئه‌و كاره‌ی به‌ باش نه‌زانیوه‌و زۆر زانای تریش هه‌ر به‌ مه‌كروهیان زانیوه‌ ، له‌ زانا هاوچه‌رخه‌كان پرسیار له‌ ئیبنوباز كرا به‌ ڕه‌حمه‌ت بێت فه‌رمووی: درووسته‌ موسحه‌ف ماچ بكرێت و هیچ گوناهێكی ناگات ئه‌و كه‌سه‌ ، به‌ڵام له‌به‌ر نه‌بوونی به‌ڵگه‌ له‌و باره‌وه‌ نه‌كردنی باشتره‌ ، به‌ پێچه‌وانه‌ی ئه‌م فه‌توایه‌ش ئه‌لبانی به‌ ڕه‌حمه‌ت بێت ئه‌و كاره‌ی به‌ بیدعه‌ زانیوه‌و له‌به‌ر نه‌بوونی به‌ڵگه‌ ماچكردنی قورئانی پێ باش نه‌بووه‌ و (ابن عثیمین) یش هه‌مان بۆچوونی هه‌یه‌. منیش لێره‌ له‌ ڕووناكی قسه‌ی زانایان له‌ كۆن و نویدا ئه‌ڵێم: ماچكردنی قورئان و دانانی له‌ جێگه‌ی به‌رز و بۆنخۆشكردنی و هه‌ستان له‌به‌ری مادام مه‌به‌ست له‌و كاره‌ خۆشویستن وڕێزگرتن بێت ، ئه‌گه‌ر چی به‌ڵگه‌ی له‌سه‌ر نییه‌ ، به‌ڵام له‌سه‌ر فه‌توای ئه‌وانه‌ی ڕێگه‌یان داوه‌ ئه‌ڵێم: ئاساییه‌ بكرێت و نه‌شكرێت باشتره‌، هه‌ر چۆنێكیش بێت  دواجار پێوه‌ری خۆشویستن و ڕێزگرتنی موسوڵمان له‌ قورئان ڕێزگرتنێتی له‌ حوكمه‌كانی و كار كردنێتی به‌فه‌ررمانه‌كانی و ڕاوه‌ستانێتی له‌ سنووری قه‌ده‌غه‌كراوه‌كانی. إحسان برهان الدین 2016-12-2 سلێمانی

ئه‌م سوڕه‌ته‌ مه‌زنه‌ كه‌ به‌م ئايه‌ته‌ ده‌ست پێده‌كات: (الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ وَجَعَلَ الظُّلُمَاتِ وَالنُّورَ ثُمَّ الَّذِينَ كَفَرُواْ بِرَبِّهِم يَعْدِلُونَ ) سه‌دوشه‌ست و پێنج ئايه‌ته‌وشه‌شه‌م سوڕه‌ته‌ له‌ سوڕه‌ته‌كانى قورئانى پيرۆز، په‌نجا و پێنجه‌مين سوڕه‌تيشه‌ وه‌كو ته‌رتيبى دابه‌زين، له‌ پاش سوڕه‌تى (الحجر) دابه‌زيوه‌و سوره‌تى (الصافات) يشى به‌ دوادا دابه‌زبوه‌. هۆكارى ناونانه‌كه‌ى به‌ الانعام له‌به‌ر ئه‌و ئايه‌تانه‌يه‌ له‌ ئاڕاسته‌يه‌كى په‌يوه‌ست به‌ بيروباوه‌ڕه‌وه‌ باس له‌و ئاژه‌ڵانه‌ ده‌كات وه‌كو" ‏َوَجعلوا ‏لله ‏مما ‏ذرأ ‏من ‏الحرث ‏والأنعام ‏نصيبا ‏‏" باسه‌كانيشى به‌ شێوه‌يه‌كى گشتى ده‌رباره‌ى يه‌كخواپه‌رستى و ئولوهييه‌تى خواى گه‌وره‌ و بنچينه‌كانى ئيمان و مه‌سه‌له‌ى وه‌حى و په‌يامى پێغه‌مبه‌ر صلى الله عليه وسلم و هه‌روه‌ها پرسى زيندووبوونه‌وه‌و پاداشته‌ له‌ دواى مردن.

ده‌رباره‌ى هۆكارى دابه‌زينى سوڕه‌ته‌كه‌ش هاتووه‌ كه‌ بتپه‌رسته‌كان پرسياريان له‌ پێغه‌مبه‌ر صلى الله وعليه وسلم كردووه‌ مه‌ڕ كه‌ ده‌مرێت كێ ده‌يكوژێت؟ ئه‌ويش فه‌رموويه‌تى خوا، جا ئه‌وان وتوويانه‌: تۆ بانگه‌شه‌ى ئه‌وه‌ ده‌كه‌ى كه‌ هه‌ر ئاژه‌ڵێك خۆت و هاوه‌ڵانت سه‌ري بڕن حه‌ڵاڵه‌ خواردنى، ئه‌وه‌ش كه‌ تانجى و هه‌ڵۆ ڕاوى ده‌كات و ده‌يكوژێت ئه‌ويش خواردنى حه‌ڵاڵه‌، به‌ڵام ئه‌وه‌ى خوا ده‌يكوژێت خواردنى حه‌رامه‌، ئيتر له‌ دڵى هه‌ندي له‌ موسوڵمانانيشدا شتێك درووست بوو تاكو خواى گه‌وره‌ ئه‌و ئايه‌تانه‌ى سوڕه‌تى الانعام ى دابه‌زاند. جياواز له‌ چوار سوڕه‌تى درێژى پێش خۆى كه‌ بريتين له‌ سوڕه‌ته‌كانى البقرة وآل عمران والنساء والمائدة كه‌ هه‌موويان مه‌ده‌نين، سوڕه‌تى الأنعام مه‌ككيه‌ وبه‌ يه‌كجار دابه‌زيوه‌. له‌ فه‌رمووده‌يه‌كدا كه‌ (عبدالله بن عباس) ڕه‌زاى خوا له‌ خۆى و باوكى بێت ده‌يگێڕێته‌وه‌ و له‌ (الطبراني) و كتێبى ترى فه‌رمووده‌دا هاتووه‌و (ابن حجر و أحمد شاكر) به‌ فه‌رمووده‌يه‌كى حه‌سه‌ن يان داناوه‌: ” أنزلت سورة الأنعام : بمكة، ليلاً، جملة واحدة ، حولها سبعون ألف ملك، يجأرون حولها بالتسبيح”.واته‌: سوڕه‌تى ئه‌نعام هه‌مووى به‌ يه‌كجار به‌شه‌و له‌ مه‌ككه‌ دابه‌زيوه‌، حه‌فتا هه‌زار مه‌لائيكه‌ته‌يش به‌ ده‌وريدا به‌ ده‌نگى به‌رز سبحان الله يان كردووه‌. به‌ پيى ئه‌م فه‌رمووده‌يه‌ سوڕه‌تى الانعام: 1- له‌ شارى مه‌ككه‌ دابه‌زيوه‌. 2- هه‌مووى به‌ يه‌كجار دابه‌زيوه‌. 3- به‌ شه‌و دابه‌زيوه‌. 4- له‌ كه‌ژاوه‌يه‌كى پڕ له‌ شكۆدا حه‌فتا هه‌زار له‌ مه‌لائيكه‌ته‌كان له‌گه‌ل جيبريل سه‌لامى خواى لێبێت دايانبه‌زاندووه‌ته‌ سه‌ر پێغه‌مبه‌ر صلى الله عليه وسلم. 5- مه‌لائيكه‌ته‌كان به‌ ده‌نگى به‌رز له‌ كاتى هێنانى ئه‌و سوڕه‌ته‌ ته‌سبيحاتى خواى گه‌وره‌يان كردووه‌.

به‌م شێوه‌ش ئه‌م سوڕه‌ته‌ مه‌زنه‌ له‌ هه‌موو سوڕه‌ته‌كانى قورئانى پيرۆز جيابووه‌ته‌وه‌و، وه‌كو ئه‌وه‌ى ئه‌و هه‌موو مه‌لائيكه‌تانه‌ى به‌شداربوونه‌ له‌ هينان و دابه‌زينى سوڕه‌ته‌كه‌، يه‌كتاپه‌رستى خواى گه‌وره‌يان له‌ مه‌ككه‌ ڕاگه‌ياندبێت وجاڕى نه‌مان و له‌ نێوچوونى شيرك و بتپرستييان دابێت.

باسه‌كانى ئه‌م سوڕه‌ته‌ به‌ شێوه‌يه‌كى گشتى تايبه‌ته‌ به‌ عه‌قيده‌و بيوباوه‌ره‌، بۆيه‌ گرنگييه‌كى زۆرى له‌ ئيسلامدا هه‌يه‌ له‌به‌ر گرنگى بابه‌ته‌كه‌ى ، ئه‌گه‌رنا قورئان هه‌مووى كه‌لامى خوايه‌ و هيچيان له‌ هيچى تريان له‌و ڕووه‌وه‌ باشتر نين.

سوڕه‌تى ئه‌نعام له‌ كاتێكى زۆر ناڕه‌حه‌ت و ناخۆشدا كه‌ موسوڵمانان تێدا بوون دابه‌زى، ئه‌وان له‌ چڵه‌پۆپه‌ى ئازار وسزا چه‌شتن و برسێتى و ئابڵۆقه‌دا بوون ، خواى گه‌وره‌ به‌م سوڕه‌ته‌ مه‌زنه‌ دڵى خۆشكردن و له‌ كاتێكدا ئه‌وان ته‌واو ناڕه‌حه‌ت بووبوون و پرسياريان ده‌كرد كه‌ى سه‌ركه‌وتنى خواى گه‌وره‌ به‌سه‌رياندا داده‌به‌زێت، له‌ ڕاستيدا دابه‌زينى ئه‌و سوڕه‌ته‌ هيواى پێ به‌خشين و مژده‌ى پێدان به‌ سه‌ركه‌وتنى ئيسلام و له‌ ناوچوونى كوفر.

هه‌ر له‌و قۆناغه‌شدا له‌سه‌رده‌مى مه‌ككه‌، چه‌ند سوڕه‌تێكى مه‌زنى ترى قورئانى پيرۆز دابه‌زى وه‌كو: يونس وهود ويوسف وإبراهيم والحجر والصافّات.

هه‌ندێك له‌ توێژه‌ران پێيان وايه‌ تايبه‌تمه‌ندييه‌كى تر كه‌ ئه‌وسوڕه‌ته‌ له‌ خۆى گرتووه‌ ئه‌وه‌يه‌، ديارده‌ى هه‌واڵه‌ كردن(الإحالة)ى تێدايه‌، واته‌: هه‌ندێ ئايه‌ت له‌ سوڕه‌ته‌كانى تر هه‌يه‌ پێويسته‌ بۆ تێگه‌يشتن و ورده‌كارييه‌كه‌ى بۆ سوره‌تى الانعام بگه‌ڕێيته‌وه‌ ، بۆ نموونه‌: " وعلى الذين هادوا حرمنا ما قصصنا عليك من قبل " ئه‌وه‌ش كه‌ خواى گه‌وره‌ لێره‌ ئاماژه‌ى پێكردووه‌ له‌ سوڕه‌تى ئه‌نعام باسكراوه‌ له‌ ئايه‌تى: " وعلى الذين هادوا حرمنا كل ذى ظفر ، ومن البقر والغنم حرمنا عليهم شحومهما إلا ما حملت ظهورهما ، أو الحوايا أو ما اختلط بعظم " الآية 146 زۆر إحاله‌ى ترى له‌و شێوه‌.

سوڕه‌تى الانعام سوڕه‌تێكى درێژ وله‌ سه‌رده‌مى مه‌ككه‌ وله‌ قۆناغى ناڕه‌حه‌تى و ئازارى موسوڵمانان له‌ ڕێگه‌ى ده‌يان هه‌زار مه‌لائيكه‌ت دابه‌زيوه‌و تێكڕاى باسه‌كانى په‌يوه‌ندى به‌ گرنگترين بوارى ئيسلامه‌وه‌ هه‌يه‌ كه‌ ئه‌ويش عه‌قيده‌يه‌؛ شايانى ئه‌وه‌يه‌ هه‌موو موسوڵمانێك له‌به‌رى بێت و له‌ واتاكانى تێبگات وله‌ نوێژه‌كانيدا بيخوێنيته‌وه‌و دڵى پێى خۆش بێت وپه‌ند و وانه‌ى بۆ ژيان و بۆ دوا ڕۆژى لێ وه‌ربگرێت.

بۆ نووسينى ئه‌م بابه‌ته‌ سوودم له‌ چه‌ند سه‌رچاوه‌يه‌ك بينيوه‌ له‌وانه‌: - هذا السر العجيب فى سورة الأنعام ، دعوة للتدبر/ العليمى المصرى. - شخصية سورة الأنعام/ د. أمجد علي سعادة. - سورة الانعام : فوائد ودرر/ معهد دار الرضوان. إحسان برهان الدين 2017-7-19 سلێمانى