أنور الجندي ...نموونەیەك بۆ بەرەكەتی تەمەن! أنور الجندي نووسەر و بیرمەندێكی گەورەی میسرییە لە ساڵی 1917 لە پارێزگای أسیوط لە صعید ی میسر لە دایكبووە و هەر لە مناڵییەوە قورئانی پیرۆزی لەبەر كردو دواتر قۆناغەكانی خوێندنی تەواو كرد و كۆلێجی كارگێڕی و ئابووری تەواو كرد و زمانی ئینگلیزی بە باشی فێر بوو بۆ ئەوەی بە دواداچوون بۆ ئەو گومانانە بكات كە لە ڕۆژئاوا و لە ڕۆژهەڵاتدا لە دژی ئیسلام دەوروژێنرێت، أنور الجندي بە هۆی نەخۆشی گورچیلەوە لە ساڵی 2002 وەفاتی كردووە، پاش ئەوەی نزیكەی حەفتا ساڵ بەبەردەوامی بە نووسینە ناوازەكانی خزمەتی ئیسلامی كرد . ئەم كەسایەتییە جیاواز لە هەر كەسایەتییەكی تری هاوچەرخ زۆر سادە و خۆنەویست و دونیا نەویست بوو، بە هۆی سەرقاڵ بوونی بە بەرگریكردن لە ئیسلام لە ڕێگەی نووسینەوە هیچ بایەخێكی بە پارە و ماڵی دونیا نەدەدا، ئەمەش لە كاتێكدا بوو كە دەیتوانی لە ڕیگەی كتێبەكانییەوە سوودی مادی زۆری دەست بكەوێت، بەڵام ئەو سوور بوو لەسەر ئەوەی هەرچی كارەكانی هەیە پاداشتەكانی لە پەروەردگاری وەربگرێتەوە، تەنانەت وەسێتی بۆ كچە تاقانەكەشی كرد كە داوای داهاتی كتێبەكانی لە هیچ خانەیەكی بڵاو كردنەوە نەكات لە دوای مردنی باوكی. أنور الجندي تاكو وەفاتی كرد لە ماڵێكی زۆر سادە و فەقیرانەدا ژیا و ڕۆژانە بۆ نوێژەكانی دەڕۆیشت بۆ مزگەوتێكی بچووكی نزیكی ماڵی خۆیان و هەمیشە دەست بە دەستنوێژ بوو و ڕۆژانی جومعە هەر لە بەیانییەوە دەڕۆیشت بۆ مزگەوت و هەروەها لە رۆژانی تری هەفتەدا دەچوو كاروباری ماڵەوەیانی لە بازاڕێكی نزیكی گەڕەكی خۆیان دابین دەكرد و هەندێ جار دەبینرا لە كاتی بێ ئاویدا ئاوی بۆ هەندێ كەسی بەتەمەنی دراوسێكانی دەهێنا. لە هەمو تەمەنیشیدا یەك دەستی كاری دەكرد و دەستەكەی تری توانای هیچ كارێكی نەبوو، بۆ ساڵانێكیش ئەمەی لە دەوروبەری خۆی شاردەوە و كەس پێ نەزانی. شایانی باسیشە تاكو وەفاتی كرد سەیارەی نەبوو و هەر بە پێی و لەریگەی بە كرێگرتنی سەیارە كارەكانی خۆی ڕادەپەڕاند. أنور الجندي جگە لە نوسینی كتێب و وتار چالاكی تری زۆر نەبوو، چونكە نووسین هەموو كاتێكی گرتبوو، بەشداری چەند كۆنگرەیەكی لە چەند وڵاتێك كردووە و بۆ ماوەیەكیش وانەی لە الجامعة الإسلامیة لە المدینة المنورة لە سعودیة وتوەتەوە. أنور الجندي خاوەنی زیاتر لە 350 كتێبی چاپكراوە لە بواری بەرپەرچدانەوەی گومانەكان لە دژی ئیسلام و هەڵماڵینی پەردە لەسەر هزری عەلمانی و فەلسەفەكانی ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوا و باسی مێژوویی و جەختكردنەوەی لەسەر گرنگی جێبەجیكردنی شەریعەت و ناساندنی كەسایەتییە میسرییەكان كە عەلمانیەت و فیكری ڕۆژئاوا لەناو عەرەبدا بڵاو دەكەنەوە وەكو طه حسین و دەیانی تر. هەروەها دە مەوسوعەی گەورەی تری هەیە جگە لەو كتێبانە وەكو : معلمة الاسلام كە پەنجا بەرگە و في دائرة الضوء كە ئەویش پەنجا بەرگە و المنهاج كە دە بەرگە. جگە لەوەی كە لە ساڵی 1960 ڕازیبوو بە وەرگرتنی خەڵاتی دەولەتی میسری بەناوی (جائزة الدولة التقدیریة) دوای ئەوە زۆربەی ئەو خەڵاتە مادی و مەعنەوییانەی كە پێشكەشی دەكرا ڕەتی دەكردەوە و داوای لێبوردنی دەكرد لە وەرگرتنیان، وەكو ڕەتكردنەوەی بۆ بڕوانامەی دوكتۆرای فەخری لە لایەن دو زانكۆی مەغریبی و هیندییەوە، هەروەها لە ساڵی 1996 خەڵاتی نێودەوڵەتی الملك فیصل ی رەتكردەوە كە جگە لەوەی گەورەترین ناودارەكانی دونیا چاویان لە وەرگرتنێتی، پاداشتێكی مادی گەورەشی لەگەڵدایە. حەزی لە چاوپێكەوتنی ئیزگە و تەلەفزیۆنیش نەبوو. كاتێك پرسیاری لێ دەكرا بۆچی ئەو خەڵاتانە ڕەت دەكاتەوە دەیوت من كار بۆ ئەوە دەكەم خەڵاتی گەورە لەلای پەروەردگارم بە دەست بهێنم. یەكێكی تریش لە خەسڵەتەكانی ئەوەبوو ناونیشانی خۆی نەدەنووسی بۆ ئەو گۆڤار و شوێنانەی كە وتاری بۆیان دەنووسی بۆ ئەوەی هیچ بڕە پارەیەكی بۆ نەنێرن، چەندین جاریش وەكو كچەكەی دەگێڕێتەوە پارەی ئەو چاپخانە و خانەی بلاوكردنەوانەی ڕەتدەكردەوە كە لەبری بڵاوكردنەوەی كتێبەكانی بۆیان دەنارد، ئەمەش لە كاتیكێكدا كە ئەو نووسەرێكی مەشهور و ناودار بوو و هەموو خانەیەكی بڵاوكردنەوە بە سوپاسەوە كتێبی بۆ چاپ دەكرد بۆی. یەكێك لەو پرسانەی كە أنور الجندي سەرقاڵ كردبوو و بەشێك لە كتێبەكانی بۆ تەرخان كردبوو وەلاخستن و كارپێنەكردنی شەریعەتی ئیسلام بوو لە میسر و لە وڵاتەكانی تر لەم سەردمەدا ، هەروەها دەرخستنی پلانەكانی ڕۆژئاواو شوێنكەوتووەكانیان لە وڵاتە عەرەبییەكان ئەویش بەشێكی تری گەورە بوو لە بوارەكانی ئیشكردنی و هەمیشە باسی ئەوەشی دەكرد كە ئامانجی گەورەی ئەوان بەتاڵكردنەوەی خوێندن و فێركردنە لە بنەماكانی ئیسلام و ڕەوشت. بواری ئەدەبیش یەكێك بوو لەو بوارانە بایەخی زۆری پێدا، بۆیە لەو بوارەدا دەربارەی كەسە ناودارەكان كتێبی تایبەتی نووسی بە مەبەستی دەرخستنی پلانەكانیان لە دژی ئیسلام لە میسردا بەتایبەتی نووسینەكانی دەربارەی: طه حسين ولطفي السيد وسلامة موسى وجورحي زيدان وتوفیق الحكيم ونجيب محفوظ وكەسانی تر. نموونەی كتێبەكانی لەو بوارەدا : أضواء على الأدب العربي المعاصر، والأدب العربي الحديث في معركة المقاومة والتجمع والحرية، أخطاء المنهج الغربي الوافد، إعادة النظر في كتابات العصريين في ضوء الإسلام، دوو كتێبیشی بە تایبەت لەسەر طه حسین نووسی كە بریتی بوون لە: طه حسين وحياته في ميزان الإسلام، ومحاكمة فكر طه حسين. پەیامی أنور الجندي لە كتێبەكانیدا ئەوە بوو ئیسلام لە پاشكۆیی بۆ هەر ڕێبازو دین و فەلسەفەیەكی تر ڕزگار بكرێت. هەروەها داوای دەكرد هەمو كێشەو گرفتە هاوچەرخەكان لە روناكی شەریعەتی ئیسلامدا چارەسەر بكرێت. لە ڕووی سیاسیشەوە بەردەوام جەختی لەسەر ئەوە دەكردەوە كە ئیسلام ڕووبەڕووی هێرشێكی ڕق و كینە بووەتەوە لە هێزەكانی ڕۆژئاوا لە زایۆنیزم و ماركسیەت و لیبرالی و عەلمانییەت، هاوكات موسوڵمانان و عەرەبیش لە خەوی بێئاگاییدان و نازانن چ پلانێكیان بۆ دادەڕێژرێت. لە بواری ئەدەبیشدا جەختی لەسەر ئەوە دەكردەوە كە هێرشێكی توند و بێ وچان بەناوی شیعر و ئەدەبەوە لە دژی ئیسلام ئەنجام دەدرێت و جەختی لەسەر گرنگی هەستكردن بە ئینتیمای ئیسلامی و وابەستەبوون بە تەوحید و بەشەرعی ئیسلامەوە دەكرد لە بواری ئەدەب و لە هەر بوارێكی تردا. بێگومان مەبەستمان لەم ناساندنە ئەوە نییە بڵێین أنور الجندي كەسێكی مەعسوم بوە و هەڵەی نەبووە، مرۆڤ نییە هەلە نەكات بەتایبتی كەسێك كە نووسینی بەو شێوە چڕ و زۆر بووبێت تووشی نەپێكان دەبێت لە هەندێكیدا! بەڵكو تەنها مەبەست لەوە بوو خوێنەران بەو كەڵە پیاوە وەكو بیرمەندێكی ناوازە و جیاواز ئاشنا بكەم و بزانن بەڕاستی كەسێكی زاهید بووە لە دونیا و نموونەی كەسی دڵسۆز بووە بۆ دینەكەی و الله تعالی ش بەرەكەتی خستە ئیش و كارەكانی و دەتوانم بڵێم زۆربەی كتێبەكانی كە ژمارەیان بە سەدانە بە سوودن و كەلێنێكیان لە بواری فیكر و شەرع و مەنهەج و عەقیدەدا پڕ كردووەتەوە و زۆربەی كتێبەكانیشی شایانی ئەوەن وەربگێڕدرێنە سەر زمانی كوردی و هەر زمانێكی تر كە قسەپێكەرانی زمانی عەرەبی نەزانن. تێبینی: * هەندێ لە زانیارییە كەسێتییەكان دەربارەی أنور الجندي بەڕەحمەت بێت لە چاوپێكەوتنێكی كچەكەی وەرمگرتووە وهەروەها چەند سەرچاوەكی تریشم هەبوو بۆ ئەم نوسینەم. إحسان برهان الدین 10 جمادى الآخر 1443 2022-1-13  

  شیعر و شەن محمد مهدي الجواهري یەكێكە لە گەورەترین شاعیرانی سەدەی بیستەم، ئەوانەی كە لە بواری شیعرو ئەدەبەدا شارەزان، دەزانن كە جەواهیری شاعیرێكە لە ئاستێكی بەرزدا و بۆنی شاعیرە گەورەكانی سەردەمانی دێرێنی لێ دێت و هەنگاوی ئەوانی هەڵگرتووە. جەواهیری تەمەنێكی درێژی بەسەر برد، كە نزیكەی سەدەیەك ژیا، سەبارەت بە ساڵی لە دایك بوونی جیاوازییەك لە نێوان ئەوانەی ژیاننامەی ئەویان نووسیوە بوونی هەیە كە مەوداكەی دەكەوێتە نێوان ساڵی 1899- 1903، (جعفـر محبوبـة) لە كتێبی (ماضي النجف و حاضرها) وتوویەتی: جەواهیری لە ربيـع الأول ی ساڵی 1317كۆچی لە دایكبووە و خودی جەواهیریش ئەو مێژووەی پشت راست كردووەتەوە، بەڵام دوایی كە دەبینێت ئەم مێژووە لە ساڵژمێری هیجریدا دەكاتە پێش ساڵی 1900 لێی پەشیمان دەبێتەوە دەڵێت من لە 1903 لە دایك بوومە و بێزاری نیشان دەدا بەرانبەر هەر مێژوو نووسێك یان رەخنەگر و لێكۆڵەرێك بەرواری لە دایكبوونی بخاتە كۆتایی سەدەی نۆزدەیەم! زۆر جاریش دەیوت لە دایكبوونم لەگەڵ لەدایكبوونی سەدەی بیستەمدا بووە و لە كۆتایی سەدەكەشدا لە 7/7/1997 لە سوریا وەفاتی كردووە. محمد مهدي الجواهري وەكو شاعیرێكی بەتوانا چووە مێژووەوە، ئەوە راستییەكە نكۆڵی لێ ناكرێت! بەڵام وەكو هەر شاعیرێكی تر، یان وەكو هەر ناودارێكی تر، هەندێ تێبینی گەورەی لەسەرە و نەیارانی دەڵێن كە ئەو زۆر هێڵی سووری لە ژیانیدا بەزاندووە، لەوانە: - جەواهیری شیعرەکانی وەكو هەر كاڵایەك بۆ فرۆشتن نمایش دەكرد و لەدەرەوەی سنوورەكانی ئاكار و پیشەییدا، كێ پارەی زۆرتری پێ بدایە ئیتر هەركێ بوایە مەدح و ستایشی زۆری دەكرد، بۆ نموونە پیاهەڵدان و وەسفی ڕادەبەدەری بۆ سەرۆكی ستەمكاری سوریا حافظ الأسد ، ئەو لە گەرمەی كوشتار و قەتڵوعام كردنیدا بۆ میللەتەكەی لە لایەن جەواهیرییەوە وەكو شێرێك سڵاوی لێ كراوە و سەلامەتی ئەوی بە سەلامەتی گەل و وڵاتی سوریا وێنا كردوە كە جێگای خۆیەتی خەڵكی سوریا شانازی بە چاكترین كەس لە دایكبووبێت - كە مەبەستی پێی ئەسەدە - بكەن: سلاماً أيها الأسدُ *****سلمتَ وتسلمُ البلدُ وتَسلمُ أمَّةٌ فَخَرتْ ******بأنكَ خيرُ من تلدُ ئەمە لە كاتێكدا بوو كەم شاعیر نەبوو لە دەرەوەی سوریا جورئەت بکات سەركێشی بە ناوبانگ و كەسایەتی خۆیەوە بكات و ئەو ستەمكارە ستایش بكات. پێش ئەسەدیش ستایش وپیاهەڵدانی زۆر پادشا و سەرۆكی تری كردووە، وەكو فەیسەڵی یەكەم و دووەم و عبد الإله و نوری السعید و زۆری تر. هەروەها مەدحێكی پڕ لە زیادەڕەوی شا حوسەینی پادشای ئوردنی كرد كە ئەگەرچی لە ڕووی هونەری و داڕشتنەوە هۆنراوەیەكی زۆر بەهێز بوو، بەڵام لەڕووی ناوەڕۆكەوە زێدەڕەوییەكی یەكجار زۆری تێدا بوو، وەكو ئەوەی ستایشی پێغەمبەرێك بكات، هاوكات خۆیشی زۆر بچووك كردەوە لەناو ئەو هۆنراوەیەدا بۆ شا حسین و لەو تەمەنەدا دیار بوو بە ناراستەوخۆ داوای ئیمتیازاتی لێ دەكات، جەواهیری لەسەرەتای ئەو قەسیدەوە دەڵێت: يا سيدي أسعف فمي ليقولا ******في عيد مولدك الجميل جميلا يا ابن النبي، وللملوك رسالة *******من حقها بالعدل كان رسولا - جەواهیری خاوەن بیروبۆچوون و باوەڕێكی جێگیر نەبوو ، خۆی شیعە مەزهەب و لە بنەماڵەیەكی شیعەی بە ناوبانگدا لە دایك بوو بوو، کەچی مەدح و سەنای شیوعییەت وماركسیەت و تەنانەت ستایشی يوسف سلمان ی كرد كە دامەزرێنەری حیزبی شیوعی عیراقی بوو. جاروبار باسی ئایینی دەكرد و قەسیدەی هەیە لە مەدحی حوسەینی كوری عەلی، هاوكات وەسفی مەی خواردن و ئافرەت و شەوانی سووریشی هەیە ، بەڕاستی جەواهیری شاعیرێك بوو لەوانەی كە لە قورئاندا بە: ( في كل واد یهیمون) ئاماژەیان بۆ كراوە. - جەواهیری بانگەشەی بۆ هەندێ بیرویۆچوون دەكرد كەزیانی بە مێژووی خۆی دەگەیاند ، هەر بۆیە شاعیرێكی وەكو (ولید الأعظمي) كە شاعیرێكی بە دین و بەڕەوشت بووە، لە یادەوەرییەكانیدا بە ڕاشكاوی وێڕای داننانی بەتوانای جەواهیری لە شیعر و هۆنراوەدا، بەڵام بێزاری خۆی لەو جۆرە شاعیرانە ناشارێتەوە كە شیعری خۆیان دەفرۆشن و خاوەن باوەڕێكی تۆكمە و ئاكاری بەرز نین لە شیعردا، لە خراپترین ئەو هۆنراوانەی كە جەواهیری وتوویەتی و ئەعزەمی دەیدات بە چاویدا: فانْ وَجَدَتْ دَرَّةً حُلوةً ******يداك ، فدُونَكَها فاحلِب فانَّ الحماقةَ أنْ تَنثني ******مع الواردينَ ولم تشرَب تَسَلَّحْ بما اسطعتَ من حيلةٍ **إلى الذئبِ تُعزَى ، أو الأرنب وإنْ تَرَ مَصلحةً فاصدقنَّ *****وإنْ لم تَجِدْ طائلاً فاكذب! ولا بأسَ بالشرِّ فاضرِبْ به ******إذا كان لابُدَّ من مَضرَبَ واتە بە كورتی:ئەگەر شتێكت دەستكەوت و بەرژەوەندییەكی تێدا بوو بۆت بۆخۆتی بدۆشە! گەمژەیی ئەوەیە بچیتە سەرئاو و خۆت تێر ئاو نەكەیت! تا بۆت دەكرێت خۆت بە فڕوفێڵ بەهێز بكە ئیتر پێت بوترێت گورگی یان كەروێشك ئەوە كێشە نییە! ئەگەر بەرژەوەندیت لەوەدا بوو ڕاستگۆ بیت ڕاستگۆ بە، ئەگەر بەو شێوەش سوودی نەبوو درۆ بكە! پەنا بۆ خراپەش ببە و دەستی خۆت بوەشێنە ئەگەر بۆ ئەو دەستوەشاندنە ناچار بوویت. لەو ڕۆژەوە كە پۆلی دووی ناوەندی بووم لە ساڵی 1986 و بۆ یەكەم جار هۆنراوە بەناوبانگەكەی ( یا دجلة الخیر)ی جەواهیریم خوێندەوەو لەبەرم كرد، بە ئێستاشەوە بۆم دەركەوت كە جەواهیری شاعیرێكی گەورەیە، لە هاوچەرخەكاندا تەنها بە ئەحمەد شوقی دا ناگات، چونكە شەوقی هەم لە ڕواڵەت و تەكنیكی هۆنراوەدا كەسی پێدا نەدەگەشت لە شاعیرانی سەردەمی خۆی و هەم ناوەرۆك و جەوهەری شیعرەكانیشی زۆر بەرز وجوان بوون، بەڵام هەر لە كاتێكی زووشەوە ئەوەم بۆ دەركەوت كە بەو مەدح و ستایشانە و بەو واتا ناپەسەندانەی لە هەندێك لە شیعرەكانیدا ڕەنگی داوەتەوەو بەوەی كە هۆنراوەكانی وەكو كاڵا نمایش دەكرد، زیانی زۆری لە خۆی دا. - یەكێك لە جوانترین هۆنراوەكانی محمد مهدي الجواهري هۆنراوەیەكە وەكو گریان و شیوەن بۆ دایكی فوراتی هاوسەری نووسیوێتی، تێیدا وتوویەتی: في ذِمَّةِ اللهِ ما ألقَى وما أجِدُ ******أهذِهِ صَخرةٌ أمْ هذِه كبِدُ قدْ يقتُلُ الحُزنُ مَنْ أحبابهُ بَعُدوا ***عنه فكيفَ بمنْ أحبابُهُ فُقِدوا هەرچۆنێک بێت نکۆڵی لەوە ناکرێت جەواهیری لە ژیاندا وەکو کەسێکی گەورەو ناودار و جێگای بایەخ ژیا تاکو وەفاتی کرد، ئەگەرچی وەكو شاعیرانی حەداسە دژایەتی ئایینی نەكردبوو، بەڵام هاوكات شیعری خۆیشی لە خزمەتی دینەكەی بەكارنەهێنا، بەڵكو لە خزمەتی خۆی بەكاری هێنا و ناوبانگی گەورەو سامانی زۆری پی مسۆگەر كرد و لەكام لاوە با هەڵیكردایە - وەكو زۆربەی شاعیرانی تر - لەو ئاراستەوە شەنی خۆی دەكرد و حیساببشی لە دوای مردنی لای پەروەردگارێتی. احسان برهان الدین 2 رجب 1442 ١٤ شباط ٢٠٢١

ئەدۆنیس شاعیرێكی گەورە یان دزێكی گەورە؟! ئەدۆنیس كە خۆی ناوی (علي أحمد سعيد إسبر)ە، شاعیرێكە هەڵوێستەكانی ڕوونن لە نەیارێتی ئیسلامدا و بچووكترین هەل دەقۆزێتەوە بۆ تانەدان و سووكایەتی كردن بە پەروەردگار و بە غەیب و بە ئیسلام بە شێوەیەكی گشتی كە وا دیارە داخێكی گەورەی كردووە بە دڵییەوە، هۆنراوەكانی ئەدۆنیس - بە بۆچوونی من و زۆر لە پسپۆڕانیش - تا بڵێی بێ تام و ناشیعریانەن! شیعرەكانی وەكو پەخشانی كەسێكی ئەتایست وایە كە ڕەهەندی فیكری تێدایە وبەرجەستەكردنێكە بۆ بیروبۆچوونەكانی كە زۆرێكی لە كتێبی (الثابت و المتحول) و نووسینەكانی تریدا باسی كردوون! جارێكیان نەزار قەبانی شاعیری بەناوبانگ، كە هاوڕێی ئەدۆنیس بوو و دواتر پەیوەندییان تێكچوو، پێی وت: ئەدۆنیس تو شەرەفت! خۆت لە خۆت تێدەگەیت لە شیعرەكانتدا چی دەڵێیت ؟ بەڵام ڕاگەیاندنی عەلمانی لە وڵاتە عەرەبییەكان و بگرە لە تەواوی جیهاندا هەوڵ دەدەن وەكو شاعیرێكی زۆر گەورە و بەتوانا تیشكی بخەنە سەر، كە من بۆ خۆم پیم وایە ئەو زلكردنە بە هۆی باكگراوندی توندی ئەوە لە دژی ئیسلام. كاظم جیهاد لە كتێبی ( أدونیس منتحلا) واتە: ئەدۆنیس وەكو دزێك! لێكۆڵینەوەیەكی زانستیانەی ئەنجامداوە و بە دەیان بەڵگەی ڕوون و ئاشكرا دەهێنێتەوە لە سەر ئەوەی كە ئەدۆنیس دزێكی گەورە بووە نەك شاعیرێكی گەورە، دەیان لە هۆنراوەكانی دەهێنێت و دەیسەلمێنیت كە لە (النفري و الأصمعي و وأبو یزید البسطامي ...)و ...هەروەها لە زۆرێك لە شاعیرو ئەدیبە ڕۆژئاواییەكان وەكو (هایدغر و بێرس و باث و ستیتة و بونو...)وەریگرتوون و دەستی بەسەرا گرتوون. بەڵام ئەدۆنیس بەهۆی هەڵوێستەكانی دەربارەی ئیسلام، مەكینەیەكی ڕاگەیاندنی زەبەلاح لە پشتەوەیەتی وهەمیشە وەكو شاعیرێكی بەتوانا و مەزن وێنای دەكەن، لە كاتێكدا وەكو لە كتێبی ( أدونیس منتحلا) ی كاظم جیهاد و، تێزی دوكتۆرای ( الجسد المرئي والجسد المتخیل فی شعر أدونیس - قراءة تناصیة) ی المنصف الوهایبی و، هەروەها ( مَنْ كَتَبَ تحولات العاشق أدونیس أم النفري؟) ی عادل عبد الله، لە بەڵگەكانی هەموو ئەو توێژەرانە دەردەكەوێت، ئەدۆنیس شاعیرێكی گەورە نەبووە، بەڵكو دزێكی لێزان بووە دەستی گرتووە بەسەر بەرهەمی ئەدەبی و فیكری زۆرێك لە شاعیر و بیرمەند و سۆفی و توێژەری ڕۆژهەڵاتی و ڕۆژئاواییدا، بەڵام بەدبەختی ئەو لەوەدا بوو كە جگە لە تەكنەلۆجیا، كەسانی توێژەرو لێكۆڵەری هەر وەكو خۆی عەلمانی پەردەیان لە سەر راستیەكان هەڵماڵی و ڕاستی ئەو شاعیرە بەناو گەورەیان ئاشكرا كرد. إحسان برهان الدین 13 جمادى الآخر 1442 26 كانونی دووەم 2021

 نموونه‌یه‌ك له‌ قه‌سیده‌كانی جلال الدین الرومي 
له‌ دیوانی مه‌سنه‌ویدا كه‌ به‌ لای موریدانی جه‌لالی ڕۆمی و زۆرێك له‌ ڕۆشنبیرانی لای خۆمان به‌ كتێبێكی پڕ له‌ عیرفان و عیشقی ئیلاهی !! ده‌ناسێنرێت ، ئه‌م چه‌ند دێڕه‌ شیعره‌ هاتووه‌:
انظر إلى العمامة أحكمها فوق رأسي
بل انظر إلى زنار زرادشت حول خصري
فلا تنأ عني لا تنأ عني
مسلم أنا ولكني نصراني وبرهمي وزرادشتي
توكلت عليك أيها الحق الأعلى
ليس لي سوى معبد واحد
مسجداً أو كنيسة أو بيت أصنام
ووجهك الكريم فيه غاية نعمني
فلا تنأ عني لا تنأ عني !!
واته‌: بڕوانه‌ مێزه‌ری سه‌رم چۆن ده‌به‌ستم
به‌ڵكو بڕوانه‌ پشتوێنی زه‌رده‌شته‌كان چۆن له‌ ده‌وری كه‌مه‌رم جێگیر ده‌كه‌م
بۆیه‌ لێم دوور مه‌كه‌وه‌ لێم دوور مه‌كه‌وه‌
پشتم به‌ تۆ به‌ستووه‌ ئه‌ی حه‌قی بڵند
من نیمه‌ جگه‌ له‌ په‌رستگایه‌ك
مزگه‌وت بێت یان كڵێسا و ویان جێگای بت په‌رستن
ڕووی گه‌شاوه‌ت له‌ نێویدا ئه‌وپه‌ڕی نیعمه‌ته‌ بۆ من
بۆیه‌ ده‌ڵێم: لێم دوور مه‌كه‌وه‌ لیم دوور مه‌كه‌وه‌.
ئاخر ئه‌مه‌ چۆن عیرفانێكه‌ ، ئه‌گه‌ر ئه‌مه‌ عیرفان بێت، خوایه‌ ته‌واوی ئوممه‌تی موحه‌ممه‌د صلی الله علیه وسلم له‌ عیرفان به‌ دوور بگریت.
إحسان برهان الدین
2016-2-29 سلێمانی

ڕه‌حمه‌تی خوا له‌ ئه‌حمه‌د شه‌وقی ... یه‌كێك له‌ ڕاستترین و جوانترین ئه‌و وه‌سف و ستایشانه‌ی شاعیرێك له‌ مثژوودا بۆ پێغه‌مبه‌ر صلی الله وسلم ی كردبێت - به‌ بۆچوونی خۆم - ئه‌و به‌یته‌ پڕ واتایه‌ی ( أحمد شوقي) ه له‌ قه‌سیده‌ی (ولد الهدی) كه‌ ده‌ڵێت: وإذا رحمت فأنت أُم أو أب** هذان في الدنيا هما الرحماء واته‌: ئه‌ی پێغه‌مبه‌ری خوا - صلی الله علیه وسلم - ، سۆزو به‌ زه‌یی تۆ وه‌كو سۆزو به‌ زه‌یی دایك و باوكه‌ ، هه‌ر ئه‌و دوانه‌شن له‌ دونیادا خاوه‌نی سۆزو به‌زه‌یی ڕاسته‌قینه‌ن ، ڕه‌حمه‌تی خوا له‌ ئه‌حمه‌د شه‌وقی. إحسان برهان الدین 2016-1-28 سلێمانی

امرۆ القیس) له‌ فه‌رمووده‌كاندا  له‌ فه‌رمووده‌یه‌كدا هاتووه‌: «امرؤ القيس قائد لواء الشعراء إلى النار» واته‌: ئه‌و شاعیره‌ هه‌ڵگری ئاڵای شاعیرانه‌ به‌ره‌و دۆزه‌خ ، به‌ڵام له‌ ڕاستیدا ئه‌م فه‌رمووده‌یه‌ زۆر لاوازه‌ و جێگیر نییه‌ به‌ لای فه‌رمووده‌ناسانه‌وه‌ ، فه‌رمووده‌كه‌ له‌ موسنه‌دی ئه‌حمه‌د هاتووه‌ ، هه‌روه‌ها ابن حبان له‌ كتیبی المجروحین باسی كردووه‌ ، ابن عدي له‌ كتێبی الكامل و ، ابن الجوزي له‌ العلل المتناهیة و ، الخطیب البغدادي له‌ تاریخ بغداد و كه‌سانی تریش ده‌یگێڕنه‌وه‌ به‌ڵام به‌ گستی زۆر لاوازه‌ و پشتی پێ نابه‌سترێت ، چونكه‌ كه‌سێك به‌ ناوی أبا جهم الواسطي له‌ سه‌نه‌ده‌كه‌یدا هاتووه‌ كه‌ به‌لای أبو زرعة به‌ مجهول دانراوه‌و پێشه‌وا أحمد یش به‌ واهي الحدیث ژماردوویه‌تی ، وه‌كو مامۆستا عبد الكریم الخضیر له‌ ته‌خریجی ئه‌م فه‌رمووده‌دا فه‌رموویه‌تی.به‌ گشتی ئه‌و فه‌رموودانه‌ی ده‌رباره‌ی ئه‌و شاعیره‌ هاتوون لاوازن وه‌كو: (ذاك رجل مذكور في الدنيا منسي في الآخرة، شريف في الدنيا خامل في الآخرة، يجيء يوم القيامة بيده لواء الشعراء يقودهم إلى النار.) كه‌ أحمد و الطبراني ده‌یگێڕنه‌وه‌و به‌هه‌مان شێوه‌ زۆر لاوازه‌ وه‌كو شعیب الأرناۆوط ده‌ڵێت.لاوازی ئه‌م فه‌رمودانه‌ش په‌یوه‌ندی به‌وه‌ نییه‌ كه‌ ئه‌و شاعیره‌ كه‌سێكی خراپ بووه‌ ، چونكه‌ ئه‌وه‌یان گومانی تێدا نییه‌. إحسان برهان الدین 2016-3-24 سلێمانی

هۆنراوه‌ ی نمایشكراو بۆ فرۆشتن  (محمد مهدي الجواهري) یه‌كێكه‌ له‌ به‌ تواناترین شاعیره‌كانی عێراق ، به‌ڵكو یه‌كێكه‌ له‌ شاعیره‌ هه‌رگه‌وره‌كانی عه‌ره‌ب له‌ مێژووی هاوچه‌رخدا به‌ گشتی ،كه‌ هۆنراوه‌كانی ده‌خوێنیته‌وه‌ المتنبي و أبو تمام و البحتري و ئه‌و جۆره‌ شاعیرانه‌ت بیر ده‌خا‌ته‌وه‌ ، به‌ڵام یه‌كێك له‌و ڕه‌خنانه‌ی ئاڕاسته‌ی ده‌كرێت ئه‌وه‌یه‌ شیعره‌كانی بۆ فرۆشتن نمایش ده‌كرد و سته‌مكارانی پێ ستایش ده‌كرد ، بۆ نموونه‌ وه‌سفی حافظ الأسد ده‌كات و ده‌ڵێت:  "سلاماً أيها الأسدُ/ سلمت وتسلمُ البلدُ/ وتسلمُ أمَّةٌ فَخَرت/ بأنك خيرُ من تلدُ. ئه‌م هۆنرایه‌ش دابه‌زینێكی ئاكارییه‌ بیگومان قورس له‌سه‌ر جه‌واهیری كه‌وت و ژیاننامه‌ی خۆی به‌ ستایشی خوێنمژێكی سته‌مكاری وه‌كو ئه‌سه‌د ناشیرین كرد. إحسان برهان الدین  2016-5-19 سلێمانی    

هه‌مووڕۆشنبیرێك پێویستی به‌ شیعرو ئه‌ده‌به‌  پێویسته‌ هه‌موو ڕۆشنبیر و خوێنه‌رێك شاره‌زاییه‌كی گشتی ده‌رباره‌ی شیعرو ئه‌ده‌ب به‌ گشتی هه‌بێت ، چی له‌ زمانی عه‌ره‌بی یان زمانی كوردی و هه‌ر زمانێكی تر ، به‌ تایبه‌ت بۆ ئه‌و كه‌سه‌ی كه‌ به‌و زمانه‌ قسه‌ ده‌كات ، واته‌: ئه‌ده‌بی كوردی بۆ كورد و ئه‌ده‌بی توركی بۆ تورك و ئه‌ده‌بی فارسی بۆ فارسه‌كان و ئه‌ده‌بی عه‌ره‌بیش بۆ هه‌موان ، چونكه‌ زمانی عه‌ره‌بی زمانێ ئایینی هه‌موو موسڵمانیكه‌و كلیلی تیگه‌یشتنیتی له‌ زانسته‌كان و له‌و باره‌شه‌وه‌ ئه‌ده‌ب تام وچێژێكی تایبه‌ت به‌و مه‌عریفه‌ ده‌به‌خشیت و به‌ بێ ئه‌و شاره‌زاییه‌ زانست وشكه‌و قووت نادرێت ، بۆیه‌ شیعرو ئه‌ده‌ب به‌ گشت جۆره‌كانییه‌وه‌ جوانی و ڕازانه‌وه‌یه‌ ده‌به‌خشنه‌ زانسته‌كان وله‌ زه‌ینیو تیگه‌یشتنی خه‌لك نزیكیان ده‌كاته‌وه‌.ئه‌و خوینه‌رانه‌ش كه‌ ئه‌ڵین حه‌ز له‌ ئه‌ده‌ب و شیعر ناكه‌ین یان ئه‌ڵین له‌ ژیانماندا ناتوانین دیوانیكی شیعر یان ڕۆمانیك بخوێنینه‌وه‌ له‌ رووی ڕۆشنبیری و زانستیه‌وه‌ زیان به‌ خۆیان ده‌گه‌یه‌نن و خۆیان له‌ به‌شیكی گرنگ و كاریگه‌ر له‌ به‌شه‌كانی زانست بی به‌ش ده‌كه‌ن. إحسان برهان 2016-8-26 سلێمانی

(نجیب محفوظ) له‌م نووسینه‌ی مه‌به‌ستی چییه‌؟  نجیب محفوظ له‌ به‌كێك له‌ یاده‌وه‌رییه‌كانیدا به‌ ناونیشانی (الغرفة الواسعة) ژووره‌ به‌رینه‌كه‌ ، له‌ كتێبی (أصداء السیرة الذاتیة) به‌ شێوازی ڕه‌مز و هێما نووسیویتی: له‌ خه‌ونمدا بینیم له‌ ژوورێكی به‌رینی سابیته‌ به‌رزدام ، هیچ كه‌ل و په‌ل و ناوماڵێكی تێدا نه‌بوو ، جگه‌ له‌ مێزیكی خر نه‌بیت دوو كورسی به‌ ده‌وردا بوو ، من له‌سه‌ر یه‌كێكیان دانیشتم و هاوڕێیه‌كی خۆشه‌ویستیشم له‌سه‌ر ئه‌وه‌كه‌یان دانیشت ، هه‌ر یه‌كه‌و فنجانیكی قاوه‌مان له‌به‌رده‌مدا بوو ، ده‌رگایه‌كی كراوه‌ش له‌سه‌ر ژوورێكی زۆر تاریك هه‌بوو نه‌مئه‌زانی چی تێدایه‌. هاوڕێكه‌م وتی: پیویسته‌ به‌ ئه‌ركه‌كه‌مان هه‌ستین ، منیش وتم: به‌ڵێ پێویسته‌. به‌ڵام له‌ ناكاو هاوڕێكه‌م به‌ره‌و ژووره‌ تاریكه‌كه‌ رۆیشت و دیار نه‌ما ، پاش ڕۆیشتنی بۆم ده‌ركه‌وت قاوه‌كه‌شی له‌سه‌ر مێزه‌كه‌ دیار نه‌ماوه‌ ، بانگم كرد و هیچ وه‌ڵامێكی نه‌بوو ، به‌ڵام كه‌سێكی نامۆ ده‌ركه‌وت و هات له‌ جێگه‌ی هاوڕێكه‌م دانیشت ، عه‌با سپییه‌كی سه‌رنجی ڕاكێشام ، من سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی ئه‌و پیاوه‌م نه‌ده‌ناسی ، به‌ڵام له‌ گه‌ڵ خۆمدا وتم: بوونی ئه‌م پیاوه‌ له‌ نه‌بوونی چاكتره‌. ، ئینجا په‌رداخێكی له‌به‌رده‌م خۆی و په‌رداخێكی تری له‌ به‌رده‌می مندا دانا و وتی: با شه‌رابی ڕووناكی و تاریكی بخۆینه‌وه‌. په‌رداخه‌كه‌م به‌رزكرده‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ی لێی بخۆمه‌وه‌ ، له‌و كاته‌دا ته‌ماشایه‌كه‌م كرد ڕوخساری هاوڕێ دیارنه‌ماوه‌كه‌م له‌ نیو په‌رداخه‌كه‌دا بینی ته‌ماشام ده‌كات، ده‌ستم له‌رزی و به‌و كه‌سه‌ی به‌رانبه‌رم دانیشتبوو وتم: پێویسته‌ به‌ ئه‌ركه‌كه‌مان هه‌ستین. إحسان برهان الدین 2016-8-30 سلێمانی

  گاڵته‌ی بیرچوونه‌وه‌..... (نجیب محفوظ) له‌ كتێبی( أصداء السیرة الذاتیة) له‌ نووسینیكی كورتدا به‌ ناونیشانی (دعابة الذاكرة) كه‌ دیاره‌ مه‌به‌ستیكی دیاریكراوی تێدا هه‌یه‌ ده‌ڵیت: پیاویكی ترسناكم بینی جێگه‌ی زه‌ریا له‌ ورگیدا ده‌بوویه‌وه‌ ، ده‌میشی فیلی قووت ده‌دا ، به‌ واق ورمانه‌وه‌ لێم پرسی وتم : گه‌وره‌م تۆ كێی؟ ئه‌ویش به‌ سه‌رسوڕمانه‌وه‌ وه‌ڵامی دایه‌وه‌: من له‌بیرچوونه‌وه‌م ، چۆن له‌ بیرت كردم؟

یه‌ك واتای هاوبه‌ش له‌ دوو قه‌سیده‌ی (زه‌هاوی) و (قانیع) دا

قه‌سیده‌یه‌كی شاعیری بەناوبانگ (جمیل صدقي الزهاوي )هه‌یه‌ به‌ ناونیشاني (ثورة في الجحیم) شۆرشێك له‌ دۆزه‌خدا ، له‌ كۆتایی دیوانه‌كه‌یداهاتووه‌و زیاتر له‌ چوار سه‌د به‌یته‌ ،هه‌ندێك له‌وانه‌ی به‌ نێوه‌ڕۆكه‌ هزرییەكەی سه‌رسامن به‌ داستان و مەلحەمە ناوی ده‌به‌ن ، واتە قەسیدەیەكی درێژ وگرنگە.

زه‌هاوی لەو قەسیدەدا باس له‌ خه‌ونێكی خۆی ده‌كات كه‌ بینیوێتی مردووه‌ و مه‌لائیكه‌ت له‌ ناو گۆڕه‌كه‌یدا هه‌ندێ پرسیاریان لێ كردووه‌ و ئه‌ویش له‌سه‌ر بیروباوه‌ڕه‌كانی دونیا وه‌كو ڕۆشنبیرێك كه‌ قه‌ناعه‌تی به‌ دین و دینداره‌كان نییه‌ وه‌ڵامیان ده‌داته‌وه‌و پاش لێپرسینه‌وه‌یه‌كی دوورو درێژ ده‌رباره‌ی هه‌موو ته‌وه‌ره‌كانی بیروباوەڕ وهه‌ڵوێستی له‌مه‌سه‌له‌ی ئازادی ئافره‌ت و مه‌سه‌له‌ی سه‌رپۆش و زۆر شتی تر ، بڕیاری له‌سه‌ر ده‌رده‌چێت بۆ دۆزه‌خ ببرێت و له‌وێ چاوی به‌ گه‌وره‌ شاعیرانی عه‌ره‌ب ده‌كه‌وێت ، وه‌كو (الأخطل و جریر و المعري و عمر الخیام و الحلاج) و هه‌روه‌ها (دانتي وشكسپیر) و زۆر كه‌سایه‌تی تر كه‌ ئه‌وانیش نیشتەجێی دۆزەخ ده‌بن.

دوای خستنه‌ ڕووی زۆر دیمه‌نی به‌رجه‌سته‌كراو له‌ وتاربێژانی نێو دۆزه‌خ وه‌كو ئه‌رستۆ و بۆڵە وگله‌یی كردنی مەنسوری حه‌للاج له‌ پەروەردگاری خۆی ، له‌ كۆتاییدا دۆزه‌خییه‌كان بڕیاری ئه‌نجامدانی شۆڕش ده‌ده‌ن و له‌و شۆڕشه‌دا سه‌رده‌كه‌ون و له‌ سزا و ئه‌شكه‌نجه‌ ڕزگاریان ده‌بێت و هەر لە درێژەی خەوەكەیدا په‌نا ده‌به‌نه‌ به‌ر شه‌یتانه‌كان و له‌سه‌ر پشتی ئه‌وان به‌ره‌و به‌هه‌شت به‌ڕێده‌كه‌ون و له‌وێ ده‌ست به‌سه‌ر به‌هه‌شتدا ده‌گرن و كۆنترۆڵی ده‌كه‌ن و هه‌رچی گێل و گه‌مژه‌و دواكه‌وتووكان هه‌یه‌ وه‌كو زه‌هاوی ناویان ده‌بات ونیشتەجێی بەهەشتن ڕاویان دەنێن و لە بەهەشت دەریان دەكەن و خۆیان به‌هه‌شت داگیر ده‌كه‌ن و دەبن بە خاوەنی!

به‌ هه‌مان شێوه‌ شاعیری ناوداری كورد (قانع) قه‌سیده‌یه‌كی دوورودرێژی هه‌یه‌ بەنێونیشانی (گەشتێك لەبەهەشتدا) جۆرێكە لە شوێن پێ هەڵگرتن و لاساییكردنەوە بۆ قەسیدەكەی زەهاوی (رحلة إلی الجحیم) بەڵام ئەگەرچی نێوەڕۆكی قەسیدەكەی قانع لە (الكومیدیا الإلهیة)ی دانتي و(رسالة الغفران)ی أبو العلاء المعري و (التوایع والزوابع )ی ابن شهید الأندلسي نزیكە، بەلام بەدووری دەزانم قانیع جگە لە قەسیدەكەی زەهاوی خوێندبێتەوە.

قانع لە هۆنراوەكەیدا باس له‌ مردنی خۆی ده‌كات و گفتۆگۆكردنی به‌ شێوه‌یه‌كی گالته‌ ئامێز له‌ گه‌ڵ مونكه‌ر ونه‌كیر و هەر لەسەرەتای چوونە ناوگۆڕەگەی بە مەلائیتەكان دەڵێت:

وتم فریشتە قەزات لە گیانم ******* بێقەدری نەبێت ناوت نازانم

وتی من ناوم كاك ئەڕنەموكە*****هاوەڵەكەشم شێخ ئەڕنەموكە

دواتر هەنگاو بە هەنگاو بە شێوەیەكی تەنزئامێز باس لە قۆناغەكانی حەشر و زیندووبوونەوە دەكات و هه‌ندێ له‌ دیمه‌نه‌كانی حه‌شر و پردی سیرات باس دەكات كە چۆن به‌ به‌رتیل مه‌لائیته‌كانی قه‌ناعه‌ت پێكردووه‌ و له‌سه‌ر پرده‌كه‌ په‌ڕیوه‌ته‌وه‌:

نیوەی کفنەکەم دا بەشورتەکان

ڕێم بۆ چۆڵ کرا بە سووک و ئاسان

تێپەڕیم دەرچووم ڕۆیشتمە ئەوبەر

ڕوانیم بەهەشتە و باخاتە یەکسەر

دواتر هه‌ر به‌ به‌رتیل ده‌رگاوانه‌كانی به‌هه‌شتی قایل كردووه‌ بچێته‌ ژووره‌وه‌:

وتم باش چاوش ئەچم بۆ بەهەشت ** بۆ دیدەن خزم وبۆ سەیران وگەشت

وتــــــــی جـــــــــەوازی عبـــــورت پێیە؟ ******** بێنە بزانـــــم كە ئیمزای كێیە؟

نیوەی كفنەكەم دا بە شورتەكان ***** ڕێم بۆ چۆڵ كرا بەسەهل و ئاسان.

ئینجا دوای ئەوەی دەچێتە ناو بەهەشتەوە دەبینێت به‌هه‌شت پڕه‌ له‌ پیره‌ژن و خه‌ڵكی ته‌مه‌ڵ و په‌ككه‌وته‌ وبەهەشت وەكو تەمەڵخانە یان خانەی پیران وێنا دەكات، كاتێكیش له‌وێ برسی ده‌بێت و پلیتی چێشتخانەكانی ناو بەهەشتی پێ نابێت، نەنكی بیر دەكەوێتەوە چونكە قەناعەتی وایه كە لەوێ ئیش بەدەستە ولەناو بەهەشتدا ده‌یدۆزێته‌وه‌ و ئەویش واسیته‌ی بۆ ده‌كات وده‌چێته‌ چێشتخانه‌.

چووم بۆ لای چێشتکەر ڕاشین وەربگرم

نەوا لەبرسا بە بێکەس بمرم

وتی تۆ ناوت هیچ نەنووسراوە

بەشە خواردنت بۆ دانەنراوە

لە خواوەڕاسان کەوتەوە بیرم

نوێژ و ڕۆژووەکەی نەنکەکەی پیرم

زانیم لە بەهەشت کە ئیش بەدەستە

یا پایەی بەرزە یا تۆزێ پەستە

شایه‌نی باسه‌ وزۆر ڕوونه‌ بۆ كه‌سی شاره‌زا له‌ بواری ئه‌ده‌ب به‌ تایبه‌تی ئەدەبی بەراوردكاری (الأدب المقارن)، زه‌هاوی شوێن پێی المعري شاعیری عه‌ره‌بی هه‌ڵگرتووه‌ له‌ (رسالة الغفران) و وهەروەها (الكومیدیا الإلهیة)ی دانتی ولەوانەیە كتێبەكەی ابن شهید الأندلس یشی بینیبێت، قانیعیش كاریگه‌ری زه‌هاوی به‌سه‌ره‌وه‌ بووه‌ و لاسایی ئەوی كردووه‌ته‌وه‌ و هەموو ئه‌و شاعیرانه‌ش له‌ بواری فیكری و هه‌ڵوێستیان له‌ دین و ئه‌وانه‌ی باوه‌ڕیان به‌ دین بووه‌ لەیەكترەوە نزیكن.

بارودى و يه‌كێك له‌ خۆشترين هۆنراوه‌كانى محمود سامي البارودي شاعيرێكى ناودارو به‌ تواناى ميسرو جيهانى عه‌ره‌بيه‌، به‌سه‌ركرده‌ى بزوتنه‌وه‌ى بوژاندنه‌وه‌ى شيعرى هاوچه‌رخ ده‌ژمێردرێت، يه‌كێك له‌ چاكترين هۆنراوه‌كانى كه‌ زۆرترين ناوبانگى هه‌يه‌، ئه‌و قه‌سيده‌يه‌ كه‌ له‌ شوێنى ئاواره‌يى و دوورخستنه‌وه‌ى بوو له‌ سيريلانكا وتوويه‌تى كاتێك هه‌واڵى وه‌فاتى هاوسه‌ره‌كه‌ى پێ ده‌گات، هۆنراوه‌كه‌ى جێگاى په‌سه‌ندكردنى شاعيران و ڕه‌خنه‌گرانى ئه‌ده‌ب بوو به‌ شێوه‌يه‌كى گشتى، له‌وانه‌شه‌ هۆكارى ئه‌وه‌ بێت كه‌ هه‌ڵقوڵاوى ئازارو سۆزو خۆشه‌ويستى ئه‌و شاعيره‌ بوو بۆ هاوسه‌ره‌كه‌ى، هه‌ندێك پێيان وايه‌ كه‌ ئه‌و شاعيره‌ سنوورى شه‌رعى به‌ زاندووه‌ كاتێك گله‌يى و گازنده‌ى له‌ زه‌مانه‌و له‌ مردن كردووه‌ كه‌ بۆچى هاوسه‌ره‌كه‌ى هه‌ڵبژاردووه‌ و دڵى شاعيرى له‌ وڵاتى غه‌ريبيدا سوتاندووه‌، كه‌ ده‌ڵێت: يا دهر فيم فجعتني بحليلة *** كانت خلاصة عدتي وعتادي؟ إن كنت لم ترحم ضناي لبعدها *** أفلا رحمت من الأسى أولادي؟ به‌ڵام هه‌ندێكى تر به‌رگرييان لێ كردووه‌و پێيان وايه‌ ئه‌و ناڕه‌زايى به‌ رانبه‌ر قه‌ده‌رى خوا نيشان نه‌داوه‌وته‌نها ئازارو خه‌مى خۆى ده‌ربڕيوه‌، بارودى شاعيرێكى خوا ناس ومولته‌زيم بووه‌ تا ڕاده‌يه‌كى باش ،هه‌ر له‌ هه‌مان قه‌سيده‌ باسى ئه‌وه‌ى كردووه‌ هه‌موو كه‌سێك ده‌بێت بچێت بۆ ديدارى په‌روه‌ردگارى و هه‌موان كاتێكى ديارى كراويان هه‌يه‌ بۆ مردن، وه‌كو وتوويه‌تى: كل امرئ يوما ملاق ربه *** والناس في الدنيا على ميعاد وكفى بعادية الحوادث منذرا *** للغافلين لواكتفوا بعوادي فلينظر الإنسان نظرة عاقل *** لمصارع الآباء والأجداد به‌ڵكو له‌ هه‌مان هۆنراوه‌دا به‌يتێكى زۆر جوانى تێدايه‌، كه‌ ده‌ڵێت: به‌دبه‌ختى بۆ كه‌سێك قيامه‌ت له‌ بير بكات و له‌وه‌ بێ ئاگا بێت كه‌ مردنێك بۆى دانيشتووه‌و له‌ بۆسه‌دايه‌ بۆى، كه‌ وتوويه‌تى: تعس امرؤ نسي المعاد ومادرى *** أن المنون إليه بالمرصاد من به‌ش به‌ حاڵى خۆم زۆر به‌ شيعره‌كانى سه‌رسامم و هه‌ستێكى ئيمانى باشيشى تێدا به‌ ده‌ ده‌كه‌م. إحسان برهان الدين 2017-3-13 سلێمانى

به‌ بێ كات دیاری كردنێكی پێش وه‌خت بینیم له‌ ژێر چه‌ترێكدا دانیشتبوو ، له‌ ڕۆخی ده‌ریای سپیدا چاودێری كوڕه‌زاكه‌ی ده‌كرد كه‌ سه‌رقاڵی دروستكردنی ته‌لارێك بوو له‌ خۆڵ! به‌ گه‌رمی سڵاومان له‌ یه‌كتر كرد وبه‌ته‌نیشتیه‌وه‌ دانیشتم ، دوو به‌ ساڵاچووی بێ ده‌نگ له‌ ژێر چه‌تری پیریدا ، له‌ ناكاو پێكه‌نی و وتی: له‌م ته‌مه‌نه‌ی ئێمه‌دا ژیان هیچ واتایه‌كی نیه‌ ، بۆیه‌ ڕێگه‌م بده‌ به‌سه‌رهاتێكی دێرینت بۆ بگێڕمه‌وه‌ ، ده‌ستی كرده‌ باسكردنی به‌سه‌ر هاته‌كه‌ و منیش به‌سه‌ر سامی گوێم بۆ ده‌گرت تاكو لێبویه‌وه‌ ،له‌وكاته‌ منیش وتم: ئای له‌و زیانه‌ گه‌وره‌یه‌ ، هه‌لی ته‌مه‌نمان له‌ ده‌ست چوو. تێبینی: (ئه‌م چه‌ند دێڕه‌ پارچه‌یه‌كه‌ له‌ یاده‌وه‌رییه‌كانی ئه‌دیبێكی ناوداری عه‌ره‌ب ، به‌شێوازی هێما نووسیوێتی ومه‌به‌ستێكی تێدا هه‌یه‌ ، بۆ تاقیكردنه‌وه‌ وه‌رمگێڕاوه‌) تێبینی٢ : (وشەی به‌ڕێكه‌وت گۆڕاوه‌ بۆ به‌ بێ كات دیاری كردنێكی پێش وه‌خت )

تێكه‌ڵكردنی حه‌ق و ناحه‌ق ، باوه‌ڕ و بێ باوه‌ڕی ، ڕاست و درۆ ، له‌ دێر زه‌مانه‌وه‌ پیشه‌ی شاعیران بووه‌ ، مه‌گه‌ر كه‌سێك خوا پاراستبێتی و وشه‌و ڕه‌وانبێژی بۆ په‌یامی حه‌ق ته‌رخان كردبێت ، ئه‌وانه‌شیان له‌ ڕێگه‌ی شیعر و ئه‌ده‌به‌وه‌ دژایه‌تی ئیسلامییان كردووه‌و هه‌وڵی ناشیرینكردنیان داوه‌ زۆر وریای خۆیان بوونه‌ به‌ ته‌واوی له‌ بیروباوه‌ری ئیسلامی پاشگه‌ز نه‌بنه‌وه‌ و كه‌وانه‌یه‌ك له‌ نێوان خۆیان خه‌ڵكدا بهێڵنه‌وه‌ ، چونكه‌ ئه‌وان له‌ بنچینه‌دا گوتاریان بۆ خه‌ڵكیه‌ و هه‌وڵی قایلكردنیشیان هه‌ر له‌ گه‌ڵ ئه‌واندایه‌ ، جا ئه‌گه‌ر ئه‌وان زویر بن به‌رنامه‌كه‌ پوچه‌ڵ ده‌بێته‌وه‌ ، خه‌ڵكیش به‌ گشتی توانای لێكۆڵینه‌وه‌یان له‌ هیچ نییه‌ ، بۆیه‌ ئه‌و شاعیرانه‌ی كه‌ خاوه‌ن په‌یامێكن بۆ خه‌ڵكی به‌ تایبه‌تی ئه‌گه‌ر پێچه‌وانه‌ی ئایینه‌كه‌یان بێت به‌ هێمنی و عاقڵی كاره‌كه‌یان ده‌كه‌ن جارێ له‌ ناڵ ده‌ده‌ن و جارێ له‌ بزمار ، جارێ گاڵته‌ به‌ دین ده‌كه‌ن و جارێ ستایشی ده‌كه‌ن ، به‌م شیوه‌ش هه‌م په‌یامه‌كه‌یان ده‌گات و هه‌م خه‌ڵكی ساده‌ش ڕازی ده‌كه‌ن..ڕاستی فه‌رمووه‌ خوای گه‌وره‌ : ( والشعراء يتبعهم الغاوون ألم تر أنهم في كل واد يهيمون وأنهم يقولون ما لا يفعلون إلا الذين آمنوا وعملوا الصالحات وذكروا الله كثيرا وانتصروا من بعد ما ظلموا وسيعلم الذين ظلموا أي منقلب ينقلبون . إحسان برهان الدین 2015-9-29

وه‌رگێڕانی كتێب به‌تایبه‌تی كتێبی بواری ئیسلامی له‌ كوردستاندا پرۆسه‌یه‌كی زۆر گرنگه‌ به‌ڵام بێ به‌رنامه‌یه‌ و به‌ پێی پلانێكی تۆكمه‌ و سه‌رپه‌رشتییه‌كی زانستی و پسپۆڕ به‌ڕێوه‌ناچێت، به‌ ڕێژه‌یه‌كی به‌رچاویش بایه‌خ به‌ چه‌ندێتی زیاتر له‌ چۆنیه‌تی ده‌درێت، ئینجا له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ڕه‌هه‌ندی بازرگانی و سوود وه‌رگرتنی مادی له‌لای هه‌ندێ له‌ خانه‌كانی بڵاوكردنه‌وه‌ خه‌ریكه‌ ده‌بێته‌ ئامانجی سه‌ره‌كی، بۆیه‌ تێبینی ده‌كرێت لایه‌نی ڕواڵه‌ت به‌راورد به‌ ناوه‌ڕۆك له‌ په‌ره‌سه‌ندندایه‌، چونكه‌ ڕۆژ له‌ دوای ڕۆژ كتێبخانه‌كان به‌ كتیێی لاواز له‌ ڕووی مه‌رجه‌ زانستییه‌كانی وه‌رگێڕان پڕ ده‌بن ،نمونه‌ش زۆره‌ به‌ڵام ناكرێت ناونیشان دیاری بكرێت، له‌ ڕاستیدا به‌رده‌وام بوونی ئه‌م پرۆسه‌یه‌ به‌ بێ چاودێری و دانانی مه‌رج و پێوه‌ر، یان بێ هه‌بوونی ده‌سته‌یه‌كی زانستی باوه‌ڕ پێكراو به‌ مه‌به‌ستی دیاریكردنی ئه‌و مه‌رجانه‌ی كه‌ پێویسته‌ له‌ وه‌رگێڕدا هه‌بن و ، ئه‌و مه‌رجانه‌ی ده‌بنه‌ پێوه‌ر بۆ په‌سه‌ندكردنی كۆتایی كتێبێك بۆ چاپكردن و كه‌وتنه‌ به‌رده‌ستی خوێنه‌ر، گه‌ر وانه‌بێت مه‌ترسی ئه‌وه‌ هه‌یه‌ له‌ داهاتوودا ژماره‌یه‌كی زۆر له‌ كتێب و سه‌رچاوه‌كان به‌ شێوازێكی بێ هێز و نازانستیانه‌ بكه‌ونه‌ نێو كتێبخانه‌كان و ببنه‌ خاڵێكی لاواز له‌ كاروانی گواستنه‌وه‌ی زانست وپرۆژه‌ی وه‌رگێڕان له‌ زمانه‌كانی تر به‌ گشتی و له‌ زمانی عه‌ره‌بی به‌ شێوه‌یه‌كی تایبه‌ت، له‌وانه‌شه‌ نه‌بوونی ئه‌نجومه‌نێكی شاره‌زا له‌ هه‌موو خانه‌یه‌كی بڵاوكردنه‌وه‌دا له‌ كوردستان كه‌ ڕۆڵی چاودێری و ڕكێف و پاڵاوتنی به‌رهه‌مه‌كان بگێڕێت و،تێبینی و ده‌ستكاری و لابردن و بۆ زیادكرنی پێویستی بۆ هه‌ر به‌رهه‌مێك هه‌بێت، یه‌كه‌مین هه‌نگاوی لاوازی به‌رهه‌مه‌كان و كورتی ته‌مه‌نیان بن له‌ دونیای ڕۆشنبیریدا، له‌ ڕاستیدا نه‌بوونی چاودێری وبه‌ربه‌ستی زانستی ولایه‌نێكی متمانه‌ پێكراو كه‌ ببێه‌ هۆكاری كێبڕكێی وه‌رگێره‌كان بۆ به‌دوه‌ست هێنانی ڕه‌زامه‌ندی و متمانه‌ی ئه‌و‌ان پێش چاپكردنی به‌رهه‌مه‌كانیان، زیانه‌كانی هاوتایه‌ یان زیاتره‌ له‌ نه‌بوونی چاودێری و دانانی مه‌رج و به‌ربه‌ست له‌به‌رده‌م هاورده‌كردنی ده‌رمان و خۆراكی خراپ و ماوه‌ به‌سه‌رچوو، چونكه‌ بواری واتایی و زانستی له‌ ژیانی خه‌ڵكیدا هیچی كه‌متر نییه‌ له‌ بواری بژێوی و نان و ئاودا. ئه‌ویان ته‌ندروستی جه‌سته‌ ده‌خاته‌ مه‌ترسی و، ئه‌میان ته‌ندروستی مێشك و گیان ده‌خاته‌ مه‌ترسی، ڕاسته‌ كوردستان تا بینه‌قاقای نگرۆی نه‌هامه‌تی و قه‌یرانی جۆراوجۆر بووه‌ و، گه‌نده‌لی باڵی ڕه‌شی خۆی به‌سه‌ر زۆربه‌ی بواره‌كانی ژیاندا كێشاوه‌، به‌ڵام ئه‌وانه‌ی هه‌ست به‌ به‌رپرسیارێتی ده‌كه‌ن له‌م بواره‌دا ڕۆڵی گه‌وره‌ و مێژووییان ده‌كه‌وێته‌ ئه‌ستۆ له‌مه‌ڕ ڕاگرتن - یان هیچ نه‌بێت سنوورداركردنی- ئه‌و به‌رهه‌مانه‌ی كه‌ جگه‌ له‌ ڕه‌هه‌ندێ مادی و بازرگانی ، بایه‌خێكی زۆر لاوه‌كی به‌ بواری ناوه‌ڕۆك و واتایی ده‌ده‌ن.

إحسان برهان الدین 2016-12-28 سلێمانی

الناس في غفلاتهـم *** ورحى المنية تطحن واته‌: خه‌ڵكی نگرۆی بێ ئاگایی خۆیانن و ده‌ستاڕی مه‌رگیش هه‌ر خه‌ریكی هاڕینی ئه‌وانه‌.     ولو أنّا إذا مِتنا تُركنا...لكان الموتُ راحةَ كلِّ حيّْ ولكنا إذا مِتنا بُعثنا....ونُسأل بعد ذا عن كلِّ شيّْ واته‌: ئه‌گه‌ر له‌ پاش مه‌رگ لێپرسینه‌وه‌ نه‌بوایه‌ ، مردن ده‌بووه‌ ئاسووده‌یی بۆ هه‌موو كه‌سێك ، به‌ڵام ئێمه‌ له‌ پاش مردن زیندوو ده‌كرێینه‌وه‌ ، له‌باره‌ی هه‌موو شتێك ڕووبه‌ڕووی لێپرسینه‌ ده‌بینه‌وه‌.

(نجیب محفوظ) ڕۆماننوسی ناوداری عه‌ره‌ب و خاوه‌ن خه‌ڵاتی نوبڵ له‌ سییه‌كانه‌وه‌ تاكو مردنی له‌ ساڵی 2006ز بێ ڕێزی به‌رانبه‌ر به‌ خوا كرد وهه‌میشه‌ له‌ ڕۆمانه‌كانیدا باسی ئیسلام و باوه‌ڕ به‌ خوا وڕۆژی دوایی و ئاكارو ئه‌و جۆره‌ باسانه‌ی به‌ پێچه‌وانه‌ی زانست داده‌نا و به‌رده‌وام بانگه‌شه‌ی بۆ خوایه‌كی بینراو ده‌كرد كه‌ زانستی هاوچه‌رخه‌ وه‌كو له‌ ڕۆمانه‌كاتی أولاد حارتنا و رحلة ابن فطومة و الحرافیش و الثلاثیة و ڕۆمانه‌كانی تریدا ده‌رده‌كه‌وێت ، به‌ڵام ئه‌وه‌ی جێگای ئاماژه‌ بۆكردنه‌ لێره‌دا ئه‌وه‌یه‌ ئه‌م نووسه‌ره‌ له‌ پاییزی ته‌مه‌نیدا و له‌ قه‌راغی نه‌وه‌د ساڵید كۆتا نووسینی له‌ ژیانیدا بڵاوكرده‌وه‌و و تێیدا جه‌ختی له‌سه‌ر هه‌موو واتا دژایه‌تی ئامێزه‌كانی به‌رانبه‌ر باوه‌ڕ به‌ خوا و ڕۆژی دوایی دووپات كرده‌وه‌، له‌و كتێبه‌یدا كه‌ ناونیشانی (أصداء السیرة الذاتیة)ی له‌ خۆ گرتووه‌ ، جه‌خت له‌سه‌ر ئه‌وه‌ ده‌كاته‌وه‌ كه‌ مرۆڤه‌كان پێویسته‌ ئه‌وه‌ بزانن تاكه‌ ڕاستیه‌ك بریتییه‌ له‌م دونیای كه‌ تێیدا ده‌ژین جگه‌ له‌وه‌ش زیاتر نییه‌ له‌ ئه‌فسانه‌یه‌ك ، له‌ پارچه‌یه‌كدا له‌و كتێبه‌ به‌ ناونیشانی (لا تصدق) ده‌ڵێت: (به‌نده‌ی وێڵی په‌روه‌ردگاری خۆی وتی: پیاویك هاته‌ لام و، وتی: باوه‌ڕ مه‌كه‌..تۆ كوڕی ڕێكه‌وتێكی نابینا و ململانیی توخمه‌كانی ، به‌ بێ هیچ ئامانجیك هاتیت و به‌ بێ هیچ ئامانجێكیش ده‌ڕۆیت ..وه‌كوئه‌وه‌ی هه‌ر نه‌بووبێتی. منیش پێم وت: پێشتر باوكت باوه‌ڕی به‌وه‌ كرد كه‌ نه‌ده‌بوو باوه‌ری پێبكات، بۆیه‌ ئاسووده‌یی و خۆشبه‌ختی له‌ده‌ستدا.) له‌وانه‌یه‌ وه‌كو هه‌ر گومرایه‌كی تر ، له‌ جیاتی ئه‌وه‌ی كۆتا كتێێی درێژه‌ دان بێت به‌ نكؤڵی كردن له‌ ئیمان و ئاكار ،كتێبێك بوایه‌ جۆرێك له‌ په‌شیمان بوونه‌وه‌ی تێدا بووایه‌(ئه‌گه‌ر به‌ درۆیش بوایه‌) له‌و ڕێبازه‌ی كه‌ دۆزه‌خی بۆ ده‌سته‌به‌ر بكات ،له‌و كاته‌ له‌وانه‌شه‌ خه‌ڵكانێكی زۆر وه‌كوحوكم به‌ زاهیر سۆزیان بۆی بجوڵایه‌ و باوه‌ڕیان به‌ باوه‌رهینانه‌كه‌ی بكردایه‌، به‌ڵام كۆتایی هاتنی ته‌مه‌ن به‌ كارێكی چاكه‌ ڕێزێكه‌ خوای گه‌وره‌ له‌ هه‌مووكه‌سێكی ناگرێت.مه‌گه‌ر كه‌سانیك كه‌ شاییسته‌ی بن ، بێگومان ئێستا (نجیب محفوظ) بۆی ده‌ركه‌وتووه‌ كه‌ ڕۆژی دوایی ئه‌فسانه‌وسڕكردنی هه‌ستی خه‌ڵكی بوو، یان ڕاستیه‌ك بوو وه‌كو ڕۆژی ڕوناك. إحسان برهان الدین 2-7-2015 سلێمانی

ڕاگه‌یاندن هۆكارێكی زۆر كاریگه‌ره‌ بۆ به‌رده‌وام بوونی هه‌ندێ له‌ ناودارانی دونیا له‌سه‌ر ڕێبازی گومڕایی..(نزار قباني) یه‌كێك بوو له‌وانه‌ی ڕاگه‌یاندنه‌ زه‌به‌لاحه‌كانی دونیا گه‌وره‌یان كرد و بوونه‌ ڕێگر له‌ گه‌ڕانه‌وه‌ی بۆ لای په‌روه‌ردگاری ،بێگومان به‌رده‌وامی خۆیشی له‌سه‌ر هه‌ڵبه‌ستنی هۆنراوه‌ له‌سه‌ر ئافره‌ت و گاڵته‌كردنی به‌ ئایین و ڕۆژی دوایی ئه‌وه‌ش هۆكاریك بوو بۆ دووركه‌وتنه‌وه‌ی له‌ وه‌رگرتنی هیدایه‌ت..ئه‌م شاعیره‌ له‌ كۆتا ڕۆژه‌كانی ته‌مه‌نیدا و له‌سه‌ر جیگای مردن له‌ یه‌كیك له‌ نه‌خۆشخانه‌كانی شاری له‌نده‌ن دوای مێژوویه‌كی درێژی تاریك كه‌ تروسكاییه‌كی تێدا نه‌بوو له‌ دین و ڕه‌وشت ، به‌ باشی زانی كاروانی ژیانی به‌ دوو كۆپله‌ هۆنراوه‌ كۆتایی پێ بهینێ كه‌ بریتی بوو له‌ به‌راوركردنیك له‌ نێوان شاری دیمه‌شقی پایته‌ختی سوریاو به‌هه‌شتدا و له‌ئه‌نجامیشدا وه‌كوگالته‌ جارییه‌ك جیاوازییه‌كی نه‌بینی له‌ نێوانیاندا، ئه‌و ده‌ڵێ: السكنى في الجنة... والسكنى في دمشق... شيء واحد... الأولى تجري من تحتها الأنهار... والثانية تجري من تحتها القصائد والأشعار... دوای ئه‌وه‌ ئیتر دڵه‌ تاوانباره‌كه‌ی كه‌ ئاراسته‌ی زوبانی ده‌كرد هه‌موو وته‌یه‌كی خراپ به‌ جوانترین وناسكترین ده‌ربڕینی ئه‌ده‌بی ده‌ربخات له‌ كاركه‌وت و ڕۆشته‌وه‌ بۆ لای په‌روه‌ردگاری. إحسان برهان الدین 2015-7-2 سلێمانی