شەریعەتی ئیسلام لە كاتی جەنگدا كە كاتێكی نارەحەت و نائاساییە، فەرمان بە جەنگاوەرە موسوڵمانانەكان دەكات ڕەوشتەكانی جەنگ بپارێزن و تەنانەت لەگەڵ دوژمنەكانیاندا ڕەفتاری جوان و ئاكاری بەرز نیشان بدەن. 

لە ئیسلامدا جەنگیش پێوەر وسنووری دیاریكراوی خۆی هەیە كە موسوڵمانان دەبێت تێینەپەڕێنن، كۆمەڵێك كۆت و وابەستەكردنی ڕەوشتی بەمەرج گیراوە كە هێزی موسوڵمانان لە كاتی جەنگدا ڕەچاوی بكەن، لەوانە: 

1- خۆبەدوور گرتن لە كوشتنی ژن و بەساڵاچووان و مناڵان: پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم ڕاسپاردەی بە سەركردە سەربازییەكانی دەكرد بە ڕەچاوكردنی تەقوا و ترسی الله و خۆپارستن لەوەی دەستیان بچێتە خوێنی مناڵان، لە سەحیحی موسلیمدا هاتووە، كە بورەیدە الله لێی ڕازی بێت فەرموویەتی: پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم كاتێك كەسێكی وەكو سەركردەی سەربازی بەسەر هێزێكی موسوڵمانانەوە دەستنیشان دەكرد دەیفەرموو: (لا تقتلوا ولیدا) واتە منال مەكوژن. لە ڕیوایەتێكی تریشدا لەلای أبوداود هاتووە پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم فەرموویەتی: (ولا تقتلوا شیخا فانیا و لا طفلا و لا صغیرا و لا امرأة) واتە پیری بەساڵاچوو و مناڵ و ئافرەت مەكوژن. 

2- عابیدەكان مەكوژن: هەروەها پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم كاتێك سوپایەكی دەنارد بۆ جەنگ فەرمانی پێدەكردن قەشە و عابیدەكانیان نەكوژن و دەیفەرموو: (لا تقتلوا اصحاب الصوامع). وەكو لە وەسێتەكەشیدا هاتووە بۆ ئەو سوپای بەرەو جەنگی مؤتە بەڕێكەوتن فەرموویەتی: (اغزوا بسم الله، في سبيل الله، مَنْ كفر بالله، لا تغدروا، ولا تغلوا، ولا تقتلوا وليداً ولا امرأة، ولا كبيراً فانياً، ولا منعزلاً بصومعة، ولا تقطعوا نخلاً ولا شجرة، ولا تهدموا بناء‏) واتە فەرمانی پێكردوون بە ناوی الله و لە پێناوی الله غەزای ئەوانە بكەن كە كوفریان بە الله كردووە وغەدر وزێدەڕەوی و ژن ومناڵ و بەساڵاچوو و كەسێكی دابرا لە پەرستاگادا بۆ عیبادەت نەكوژن ودارخورما و درەختەكانی تر نەبڕن و خانوو وبیناكان نەڕوخێنن. 

3- غەدر نەكردن: هەمیشە پیغەمبەر صلی الله علیه و سلم كە هێزو سوپاكانی بەڕێ دەكرد بۆ جیهاد كردن دەیفەرمو: (لا تغدروا) واتە غەدر و ستەم و ناپاكی مەكەن، ئەم ڕاسپاردەش بۆ كەسانێك بوو لەگەڵیاندا بكرێت كە لە بنچینەوە موسوڵمان نین، بەڵكو پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم لە فەرموودەی تردا هاتوە كە حاشای لەو كەسە كردووە غەدر بكات وپەیمان بشكێنێت و ڕاسگۆ نەبێت لە قسەو بەڵێنەكانیدا و فەرموویەتی: (من أمَّن رَجُلًا على دَمِه فقَتَله فأنا بريءٌ مِن القاتِلِ وإن كان المقتولُ كافِرًا) البخاري في التاریخ الكبیر وابن حبان و والبزار والطبراني. هەر بۆیە بەهای ئەمەك و وەفا لە دڵی هاوەڵاندا ڕەگی داكوتیبوو، دەگیڕنەوە لە عومەری كوری خەتتاب الله لێی ڕازی بێت، هەڕەشەی داوە لە هێزیكی موسوڵمانان و فەرموویەتی ئەگەر كەسێك بە كافرێك بڵی خۆت بەدەستەوە بدە و مەترسە و دوایی كە كەوتە ژێر دەستی بیكوژێت لە گەردەنی دەدەم. 

4- دووركەوتنەوە لە وێرانكاری وخراپەكردن: جەنگی موسوڵمانان هەرگیز جەنگی وێرانكاری نەبوو وەكو ئەم جەنگانەی ئێستا دگوزەرێت كە دیاردەكانی ژیانی تێدا خاپور دەكرێت، بەڵكو جەگێك بووە مەبەست و ئامانجی پاراستنی ئیسلام و موسوڵمانانی تێدا بووە، أبو بكر الصدیق الله لێی ڕازی بێت هەمیشە ڕاسپاردەی ئەوەی بۆ سوپاكان دەكرد كە (لا تفسدوا في الأرض) خراپە و وێرانكاری لە سەر زەویدا مەكەن، داری بەردار مەبڕن، ئاژەڵەكان مەكوژن، پەرستگاكان مەڕوخێنن ڕاسپاردە مەشهورەكەی ئەم خەلیفە مەزنەش بۆ سوپاكەی ئوسامة الله لێی ڕازی بێت بەرجەستەكەری ڕاستەقینەی ڕەوشتە بەرز و جوانەكانی ئیسلامە تەنانەت لە كاتی جەنگیشدا.. 

5- چاكەكردن لەگەڵ دیلەكاندا: یەكێكی تر لە ڕەوشتە جوانەكانی ئیسلام كە فەرمانی پێ دەكات لە كاتی جەنگدا ئەنجام بدرێت ئەوەیە چاكە لەگەڵ دیلەكاندا بكرێت وهاوكاری بكرێن، چونكە كەسی دیل دەسەڵاتێكی نەماوە و لاوازە و لە ئەوپەڕی پێویستیدایە بۆ یارمەتیدان، الله تعالی لە قورئاندا فەرموویەتی: (وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَىٰ حُبِّهِ مِسْكِينًا وَيَتِيمًا وَأَسِيرًا ) الإنسان:8. 

6-ئەتك نەكردنی لاشەی كوژراوەكان: پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم قەدەغەی كردووە لاشەی كوژراو ئەتك بكرێت و سووكایەتی پێ بكرێت: (نهی النبي صلی الله علیه و سلم عن النُهبى و المُثَلة) البخارى:2342). سەرەڕای ئەوەش كە بتپەرستەكانی قورەش بە كوژراوی موسوڵمانیان كرد كە لاشەكانیان شێواندن و ئەندامەكانیان دەبڕین، بەلام پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم بە هیچ شێوەیەك گۆڕانكاری لەو بنەما ڕەوشتیەدا نەكرد كە نابێت موسوڵمان لاشەی دوژمنەكەشی هەتك بكات و بیشێوێنێت. 

ئەمە هەندێكە لە ڕەوشتە بەرزەكانی ئیسلام لە كاتی جەنگدا و بەدرێژایی سەدەكانیش بە شێوەیەكی كردەیی لە جەنگەكاندا جێبەجێ كراوە، بەڵام دوژمنانی ئیسلام هەمیشە لە جەنگەكانیاندا دژ بە ئیسلام و موسوڵمانان هێڵەكانی ئاكاریان بەزاندووە و هەموو بەها ڕەوشتی و بنەما مرۆییەكانیان پێشێل كردووە كە بە شێوەیەكی ڕواڵەتی دەڵێن گوایە باوەڕیان پێیەتی. 

ئەم باسە بەشیكراوەیی و بەبەڵگەی زیاترەوە لە زۆر لە كتێبەكانی فقه وسەرچاوەكانی تردا باس كراوە، بۆ نموونە، بڕوانە: ماذا قدم المسلمون للعالم بەرگی 1 لاپەڕە 159-162. 

إحسان برهان الدين 

3 جمادى الأول 1445 

١٧ نوفمبر ٢٠٢٣