#شەرحی_كتێبی_زغل_العلم_ی_الذهبي: (9) تێبینییەكانی لەسەر زانستی (النحو) و (علم اللغة) لەم بەشەدا شمس الدین الذهبي بە ڕەحمەت بێت، باسی زانایانی بواری (النحو) دەكات و دەڵێت زانستەكەیان زانستێكی باشە و خەڵكی پێویستیان پێی هەیە، بەڵام دەڵێت كەسی شارەزا لە نەحو ئەگەر لە زانستی زمانی عەرەبیدا ڕۆبچێت و لە قورئان و لە سوننەتدا شارەزا نەبێت یان لەو بوارەدا بەكاری نەهێنێت ، بێ ئیش و دەست بەتاڵ دادەنیشێت و كارەكەی وەكو كات كوشتن و یاریكردنە و الله لە ڕۆژی قیامەتدا مادام ئەوە حاڵی ئەو كەسە بێت پرسیاری زانستەكەی لێ ناكات، چونكە زانستەكەی نەبەستراوەتەوە بە قورئان و بە سوننەتەوە، كەواتە هاوشێوەی هەر زانستێكی تری دونیاییە وەكو زانستی پزیشكی و ژمێریاری و ئەندازیاری، نە لەسەری پاداشت دەدرێتەوە و نەلەسەری سزا دەدرێت، بە مەرجێك بەو زانستەی كە هەیەتی خۆی لە خەلكی بەباشتر نەزانێت و ترسی پەروەردگاری هەبێت و خۆی بەكەم بزانیت و كەسایەتی خۆی بپارێزێت. ئەمە هەموو ئەوەیە كە دەریارەی زمانەوانەكان وتوویەتی و دەكرێت بە كورتی چەند وانە و واتایەكی لێ دەربهێنین: 1- ڕێزمان و زانستی نەحو زانستێكی پێویستە و مەزنە ئەگەر بۆ تێگەیشتنی قورئان و سوننەت بەكاربێت، ئەگینا وەكو هەر زانستێكی دونیاییە و خاوەنەكەی لە ڕۆژی قیامەتدا ئەجرو پاداشتی لەسەر وەرناگرێت. 2- بایەخ و هەیبەتی زمانی عەرەبی بە قورئان و بەسوننەتەوەیە، ئەگەر واش نەبوایە زمانێك دەبوو وەكو هەر زمانێكی تر. 3- زمانی عەرەبی كلیلە بۆ تێگەیشتنی زانستەكانی ئیسلام و لەسەرووی هەموویانەوە قورئان و سوننەت، بۆیە واجبی سەر شانی موسوڵمانانە فێری بن و بیپارێزن و غیرەتیان لەسەری هەبێت و لەبەر دینەكەیان لە هەموو زمانێك زیاتر خۆشیان بوێت و خۆیان فێری بكەن. 4-هەندێ جار بەتایبەتی بۆ ئەو كەسەی شارەزا بێت لە زمانی عەرەبی وبەڵام لە دیندا شارەزا نەبێت، لەوانەیە تووشی كیبر و خۆبەزلزانن ببێت، بەتایبەتی كە دەبینێت ئەو تێدەگات و خەڵكی وەكو ئەو لەو زمانە تێناگەن، یان كاتێك خۆی دەزانێت ئیعراب بكات و ئەوان نایزانن، یان كاتێك كەسێك بڕگەیەك دەخوێنێتەوە وهەڵە دەكات و ئەو بەتەواوی و بەبێ هەڵە دەیخوێنیتەوە، یان توانای نووسین و دەربڕینی جوانی هەیە بەو زمانە، هەموو ئەوانە وایان لێ دەكات تووشی مەغروری بن و وابزانن كە ئەوان كەسانێكی زۆر پڕ بایەخن، ئەوەشە سیفەتێكی ناشیرینە كە كەسێك بە بڕوانامە و بە زانستەوە تەكەبور پەیدا بكات و لە خۆی دەربچێت، مرۆڤ تاكو زاناتر بێت پێویستە زیاتر خۆی بەكەم بزانێت. ئيمامى شافيعى فەرموویەتی: كلـما أدبني الدهـر ... أراني نقص عقلي وإذا ما أزددت علما ... زادني علما بجهلي دوای ئەوە دەچێتە سەر باسی زانستی زمان (علم اللغة) و دەڵێت: زمانناسەكان لەسەردەمی ئێمەدا تەواو كەم بوونە! دەبینیت كەسێك شەرعناسە و زمانی شەرع نازانێت، یان خەلكی فیری قورئان دەكات و خۆیشی عەرەبی نازانێت، یان سەرقاڵی زانستی فەرموودەیە و بابەخی پێویست بە زمانی عەرەبی نادات، ئەوەش كەمتەرخەمی و نەفامییە، چونكە بایەخدان بە زمانی عەرەبی پێویستە بۆ ئەوەی لە گوتاری كیتاب و سوننەت تێبگەیت. لەمەش بە كورتی دەتوانین بە چەند تێبینی و دەرەنجامێك لە قسەكانی الذهبي دەربچین: 1- گلەیی لە شەرعناس و مامۆستایانی قورئان و فەرموودەناسان دەكات كە وەكو پێویست بایەخ بە زمانی عەرەبی نادەن، ئەوەش هەڵەیە، چونكە هەركێ تەواو شارەزای زمانی عەرەبی نەبێت واتە: تەواو شارەزای ئیسلام نییە و ناشبێت، ئیسلام ئەگەر بۆ نموونە بڵێین ژوورێكە ئەوا زمانی عەربی كلیلی ئەو ژوورەیە. 2- هەڵەیەكی زانستی و مەنهەجی گەورەیە كەسێك دانیشێت بۆ فێركردنی قورئان و خۆی لە واتاو وشەكانی قورئان بە باشی و بە شیكراوەیی تێنەگات، ئەمەش كارەساتێكە خۆم بە شەخسی شارەزای زۆر نموونەی ئەو بوارەم، زۆرێك لەوانەی لەم ساڵانەی دواییدا لەڕێگەی مامۆستا بەخشندەكان بە ئیجازەی قورئان ئیجازەیان وەرگرت، بوون بەخاوەن چەندین ئیجازەی قیرائەت و ڕیوایەتەكان و بگرە ئێستا ڕەنگە زۆر لەوانەی باسیان دەكەم عەشرەشیان هەبێت، بەڵام توانایان لە زمانی عەرەبیدا توانایەكی زۆر سنوردار و لاوازە، وەكو پێویست تێناگەن لەواتای ئایەتەكان و تەوجیهی قیرائەتەكان و مەسەلەی وەقف و ئیبتیدا و زۆر باسی تر كە پیویستن بۆ مامۆستای قورئان ، تەنها بەسەیركردنی موسحەف قیرائە لە دوای قیرائە ئیجازەی وەرگرتوە رەنگە ئەوەندەی عبدالفتاح القاضي ئیجازەی هەبێت و لە عەرەبیش تێناگات، ئەم حاڵەتەش جگە لە كوردستان لە دونیادا بوونی نییە، بەڵام لە كوردستان دەبینی ئیجازەی لە قیرائەتی نافع و ابن كثیر و أبو عمرو هەیەبە و بە عەرەبیش نەدەزانێت قسە بكات و نە دوو دێڕ بنووسێت و نە لە ڕێزمان وقەواعید و بنەماكانیشی تێدەگات، ئەوەش لە ڕاستیدا تاوانێكە بەرانبەر زانستی قیرائات و ناشیرینكردنە بۆی و بەزاندنە بۆ ئەو سنوورانەی كە زانایانی ئەو زانستە دیارییان كردووە، بە هەمان شێوە زانستی فەرموودەناسیش، پێویستە ئەوانەی كە سەرقاڵی ئەو زانستە پیرۆزەن، لە زمانی عەرەبیدا زۆر شارەزا یی باشیان هەبێت، لە ڕاستیشدا ئەوانەی كە خەریكی زانستی فەرموودەن لە كوردستاندا جیاواز لە فێرخوازانی زانستی قیرائات شارەزاترن لە زمانی عەرەبی و زۆرتر لە پیناو زانستدا خۆیان ماندوو دەكەن! لەم بارەشەوە تویژینەوەیەكی بڵاوكراوەمان هەیە بەناونیشانی: (گرنگی زمانی عەرەبی بۆ تێگەیشتنی فەرموودە) هەوڵمانداوە ئەو گرنگییە بسەلمێنین و زۆر بەڵگەی زانستی و مێژوویی لەسەر ئەو بابەتە بخەینەڕوو. 3- بەرگریكردن لە زمانی عەرەبی بەرگریكردنە لە ئیسلام، وەكو چۆن دژایەتیكردنیشی دژایەتییە بۆ ئیسلام، چونكە لاواز بوونی زمانی عەرەبی ڕێگرە لە تێگەیشتنی زانستە شەرعییەكان و دەرەنجام ڕێگرە لە تێگیەشتنی ئیسلام و بەو شێوەش نەوەیەك سەرهەڵدەدات بە ئینتیمای عاتیفی موسوڵمانە، بەڵام هیچ زانیارییەكی دەربارەی پەروەردگاری و پێغەمبەكەی صلی الله علیه و سلم و شەریعەتەكەی پێ نییە، ئەوەش ئامانجی نەیارانی ئیسلامە بۆیە هەمیشە و بە بەهانەی جۆراوجۆرەوە كار بۆ لاوازكردنی زمانی عەرەبی دەكەن، لە زۆر وڵاتانی عەرەبیدا بە هۆی پیاوانێك كە خۆیان بۆ دینەكەیان یەكلاكردبوویەوە وبەرگری سەختیان لەو زمانە كرد، پیلانی نەیارانی زمانی عەرەبی كە نەیاری ئیسلامیش بوون سەرینەگرت، بەڵام لە كوردستاندا ئەو پیلانە زۆر بەباشی سەریگرت، چونكە گۆڕەپان چۆڵ بوو بۆیان و ئەوانەی كە دەبوو بەرگری لەو زمانە بكەن ، موجامەلەی عەلمانییەكانیان دەكرد و ئەوەندە پرۆژەو كاری سیاسی و بەرژەوەندی جۆراوجۆر و كاری هاوبەشیان پێكەوە هەبوو بایەخیان بەو پرسە هەر نەدەدا و نە بەلایشیدا دەچوون، ئینجا خۆیشیان لە ڕووە قەومی و نەتەوایەتییەكەوە زۆر عەلمانییەكان باشتر نەبوون و جیاوازی زۆریان لەگەڵیاندا نەبوو وەكو عەرەب دەڵێن:(فاقد الشیء لا یعطیه)، بۆیە لە سایەی بێ هەڵوێستی ئەوان و ئەوانەی كە دەبوو هەست بە بەرپرسیارێتی بكەن، ئێستا نەوەیەك پێگەیشتووە هیچ لە زمانی عەرەبی نازانێت، ڕنگە شتێك لە زمانی ئینگلیزی بزانێت بەڵام لە زمانی عەرەبیدا كڵوڵە، ئەو كارەساتەش ئەگەر تاكە باشەیەكی هەبێت بۆ خودی ئەو بێ هەڵوێستانە بوو ئەویش ئەوەیە ئەو جۆرە كەسانە بە ئاسان بۆ هەر ئاراستەو ئینتیمایەكەی حیزبی و سیاسی ڕادەكێشرێن و قەناعەتیان پێ دەكرێت،! چونكە زۆربەی ئەو نەوە لە گەنجان بەداخەوە لە عەقیدە و لە غەیری عەقیدەشدا - كورد واتەنی - سەریان تەقەی دێت و هەرچیان پێ بڵێی دەڵێن وایە ڕاستە! بەڵام لەم بارەشەوە لە كوردستاندا ئاسۆیەكی ڕوون ومژدەی سەرهەڵدانی نەوەیەكی نوێ دووبارە بەڕێوەیە كە بە وزەو گوڕو تینێكی باشەوە ڕوویان لە زانستەشەرعییەكان كردووە و ئاراستەیەكیش بەو بۆنەوە بۆ فێربوونی زمانی عەرەبی - الحمدلله - درووست بووە كە مایەی دڵخۆشییە. إحسان برهان الدين 20 شوّال 1443 2022-5-21