ناوی (الحسين بن عبد الله بن الحسن بن علي بن سينا) و به‌ ئه‌بو عه‌لی ناسراوه‌، فه‌یله‌سوف و پزیشكێكی ناوداره‌، له‌ گوندێكی نزیك شاری بوخارا (ئۆزبه‌كستان) له‌ 370 هـ (980م) له‌ دایكبووه‌ و، له‌ هه‌مه‌دانی ئێران له‌ ساڵی 427 هـ (1037م) وه‌فاتی كردووه‌، به‌ نازناوی الشیخ الرئیس ناسراوه‌ و، له‌ سه‌ده‌كانی ناوه‌ڕاستدا له‌ لای ڕۆژئاواییه‌كان به‌ سه‌رگه‌وره‌ی پزیشكان و بە باوكی زانستی پزیشك ده‌ناسرا، زیاتر له‌ دوو سه‌د كتێبی نووسیوه‌، به‌ ناوبانگترینیان (القانون في الطب)ه ، كه‌ تاكو ناوه‌ڕاستی سه‌ده‌ی حه‌ڤده‌یه‌م له‌ زانكۆكانی ئه‌وروپا پشتی پێ ده‌به‌سترا، هه‌ندێ له‌ كتێبه‌ پزیشكی و فه‌لسه‌فییه‌كانی بۆ زۆربه‌ی زمانه‌كانی جیهان وه‌رگێڕدراوه‌. ابن سینا له‌ ده‌ ساڵیدا قورئانی له‌به‌ر بوو، فیقهو بیركاری و زانستی تری وه‌رگرتبوو، هه‌روه‌ها شاعیریش بووه‌و توانیوێتی هۆنراوه‌ بۆ باسه‌ زانسنی و فه‌لسه‌فییه‌كانی به‌ كاربهێنێ، بۆ نموونه‌ ده‌رباره‌ی نه‌فسی مرۆڤه‌كان ده‌ڵێت: هبطت إليك من المحل الأرفع ورقاء ذات تعزز وتمنع، محجوبة عن كل مقلة عارف، وهي التي سفرت ولم تتبرقع. وصلت على كره إليك، وربما كرهت فراقك، وهي ذات تفجع. أنفت وما أنست، فلما واصلت ألفت مجاورة الخراب البلقع. ابن سینا فه‌یله‌سوفێك و پزیشكێكی زۆر لێهاتوو بوو، ته‌نانه‌ت پێش ته‌مه‌نی بیست ساڵی توانی چاره‌سه‌ری نه‌خۆشییه‌كی سوڵتان (نوح بن منصور الساماني) بكات ، ئه‌مه‌ش هۆكارێك بوو بۆ نزیكبوونه‌وه‌ی له‌ كۆشكی سوڵتان و سوودمه‌ند بوونی له‌ كتێبخاه‌كه‌ی. به‌ هۆی زیره‌كی و ناوبانگی به‌رفروانی و به‌ده‌ر له‌ بیروباوه‌ڕه‌ فیكری و ئاینییه‌كانی زۆر لایه‌ن خۆیان به‌ خاوه‌نی كردووه‌، وه‌كو فارس و تورك و عه‌ره‌ب . نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كانیش له‌ یادی تێپه‌ڕبوونی هه‌زار ساڵ به‌سه‌ر له‌ دایكبوونیدا و وه‌كو دانپێدانانێك به‌ خزمه‌ته‌كانی ابن سینا، ئاهه‌نگێكیان له‌ یونسكۆ بۆ سازكرد و نوینه‌ری وڵاته‌كانی جیهانی تێدا به‌شدار بوو. ابن سینا سه‌ره‌ڕای ئه‌وناوبانگه‌ گه‌وره‌ی كه‌ هه‌یه‌تی وزۆرێك له‌ نه‌خۆشخانه‌كانی جیهان به‌ ناوی ئه‌وه‌وه‌ نراوه‌، به‌ڵام كه‌م كه‌س بیروباوه‌ڕو عه‌قیده‌ی ئه‌و پیاوه‌ ده‌زانێت چۆن بووه‌، بۆیه‌ به‌ پێویستم زانی هه‌ندێ ڕاستی باس نه‌كراو ده‌رباره‌ی ئه‌و ناوداره‌ بخه‌مه‌ ڕوو: - ابن سینا له‌سه‌ر عه‌قیده‌ی ئیسماعیلیه‌كان بووه‌ كه‌ فیرقه‌یه‌كی باتنی ڕۆچوو له‌ شیعه‌گه‌رایەتی‌. - ابن (الحموي الشافعي) ده‌رباره‌ی وتوویه‌تی: (وقد اتفق العلماء على أن ابن سينا كان يقول بقدم العالم ونفي المعاد الجسماني ولا ينكر المعاد النفساني) واته‌: باوه‌ڕی وابووه‌ گه‌ردوون دێرینە‌و سه‌ره‌تای نییه‌ و مرۆڤه‌كان وه‌كو جه‌سته‌ زیندوو نابنه‌وه‌ له‌ قیامه‌تدا، به‌ڵكو وه‌كو حاڵه‌تێكی نه‌فسی و ده‌روونی زیندوو ده‌بنه‌وه‌. - هاوشێوه‌ی فه‌یله‌سوفه‌كانی یۆنان و فارابی بۆچوونی وابووه‌ خوای گه‌وره‌ ئاگاداری شته‌ ورده‌كان نییه‌، به‌ ڵكو به‌ شێوه‌یه‌كی گشتی ئاگاداری شته‌كانه‌، ئه‌مه‌ش هۆكاری ته‌كفیركردنی بوو له‌ لایه‌ن زۆرێك له‌ زانایانه‌وه‌. - باوه‌ڕی وا بوو كه‌ موعجیزه‌ی پێغه‌مبه‌ران سه‌لامی خوایان لێبێت بریتییه‌ له‌ (قوى نفسانية ) واته‌: هێزگه‌لێكی ده‌روونی نه‌ك ڕاسته‌قینه‌. - باوه‌ڕی وابوو هه‌موو ئه‌و قسه‌و باسانه‌ی پێغه‌مبه‌ران سه‌لامی خوایان لێبێت بۆ خه‌ڵكی باسیان كردووه‌ به‌ شێوه‌یه‌كی ده‌قاوده‌ق و پڕاوپڕی وته‌كانیان ڕاست نییه‌! به‌ڵكو بۆ تێگه‌یاندان ونزیككردنه‌وه‌ی واتاكان بووه‌ له‌ مێشكی خه‌ڵكی و‌ شێوازێك بووه‌ له‌گوتار كه‌ له‌ عه‌قڵیانه‌وه‌ نزیك بێت، به‌مه‌ش پێغه‌مبه‌رانی له‌ په‌یامه‌كانیاندا به‌ درۆ خستووه‌ته‌وه‌. - ده‌رباره‌ی خوای گه‌وره‌ وتوویه‌تی: (( أنه وجود مطلق بشرط الإطلاق )). هه‌ر خۆیشی له‌ جێگه‌ی تر شه‌رحی ئه‌م قسه‌ی خۆی ده‌كات و ده‌ڵێت: ( المطلق بشرط الإطلاق لايكون موجوداً في الأعيان) واته‌: جۆرێكه‌ له‌ نكۆڵی كردن له‌ بوونی خوای گه‌وره‌.زۆرێك له‌م جۆره‌ قسه‌انه‌شی له‌ كتێبی (الشفا) دا هاتووه‌ ، كه‌ وانایان به‌ شه‌قا و به‌ ده‌رد و نه‌خۆشی ناوی كتێی شیفایان بردووه‌. - به‌هه‌شت و دۆزه‌خ وه‌كو ئه‌فسانه‌و دڵ خۆشكردنی بێ بنه‌ما وێنا ده‌كات كه‌ مه‌به‌ست لێی هاندانه‌ بۆ چاككه‌ كردن و دوور كه‌وتنه‌وه‌ له‌ خراپه‌.ئه‌مجۆره‌ بیروباوه‌ڕانه‌شی له‌ كتێبی المعاد و كتیبه‌كانی تری ده‌رباره‌ی عه‌قیده‌ باس كردووه‌. - قسه‌و سووكایه‌تی به‌ هاوه‌ڵان ده‌كات و به‌ نه‌فامیانی زانیوه‌.ابن تیمیة له‌ مجموع الفتاوی هه‌ندێ له‌و باره‌وه‌ ده‌گێڕێته‌وه‌   - أبو حامد الغزالي له‌ كتێبی (تهافت الفلاسفة) له‌ بیست مه‌سه‌له‌دا به‌رپه‌رچی ئیبنوسینای داوه‌ته‌وه‌، كه‌ له‌ حه‌ڤده‌ مه‌سه‌له‌یاندا ئه‌وی به‌ موبته‌دیع وه‌سف كردووه‌، له‌ سێ مه‌سه‌له‌یشیاندا ئه‌وی ته‌كفیر كردووه‌، كه‌ ئه‌وانه‌ش بریتین له‌:1- كۆنی و دێرینی و نه‌بوونی سه‌ره‌تایه‌ك بۆ گه‌ردوون. 2- نكۆڵی كردنی له‌ زیندووبوونه‌وه‌ی مرۆڤه‌كان به‌ جه‌سنه‌ولاشه‌كانیان. 3- ئینكار كردنی ئاگادار بوون و زانستی خوا به‌ ڕوداوه‌ بچووك و لاوه‌كییه‌كان، ئه‌مه‌ش (ابن كثير) له‌ ( البداية والنهاية) [12/43] باسی كردووه‌. - ابن العماد الحنبلي له‌ (شذرات الذهب) [3/237] وته‌یه‌كی (اليافعي) ده‌رباره‌ی ابن سينا ده‌گێڕێته‌وه‌ كه‌ وتوویه‌تی : (طالعت كتاب "الشفا" وما أجدره بقلب الفاء قافاً، لاشتماله على فلسفة لا ينشرح لها قلب متدين والله أعلم بخاتمته وصحة توبته). واته‌: كتێبی شیفای ئیبنوسینا م خوێنده‌وه‌ حه‌ق بوو ناوی شه‌قا بووایه‌، دڵی ئیماندار هه‌رگیز پێی ئاسووده‌ نابێت... - (ابن الصلاح) ی شاره‌زووری به‌هۆی ئه‌و بیروباوه‌ڕانه‌ی ئیبنو سینا ده‌رباره‌ی خواو ڕۆژی دوایی فه‌رموویه‌تی:: (لم يكن من علماء الإسلام بل كان شيطاناً من شياطين الإنس) واته‌: ئه‌و له‌ زانایانی ئیسلام نه‌بووه‌، به‌ڵكو شه‌یتانێكی نێو مرۆڤه‌كان بووه‌. - (ابن تیمیة) له‌ زۆر شوێنی كتێبه‌كانیدا به‌رپه‌رچی ابن سینا ی به‌ توندی داوه‌ته‌وه‌و به‌ هه‌مان شێوه‌ی زانایانی پێش خۆی ئه‌وی ته‌كفیر كردووه‌. - (ابن القیم) له‌ كتێبی (اغاثة اللهفان) دا وتوویه‌تی: ( وكان ابن سينا كما أخبر عن نفسه قال: أنا وأبي من أهل دعوة الحاكم فكان من القرامطة الباطنية الذين لا يؤمنون بمبدأ ولا معاد ولا رب ولا رسول مبعوث جاء من عند الله تعالى) ا.هـ من إغاثة اللهفان [2/195]. - (ابن العماد) له‌ شذرات الذهب دا ده‌ڵێت: [2/353]: (أكثر العلماء على كفره وزندقته حتى قال الإمام الغزالي في كتابه "المنقذ من الضلال" : لا شك في كفرهما أي الفارابي وابن سينا) وله‌ ئثشه‌وا (الغزالي) ش ده‌گێڕێته‌وه‌ كه‌ وتوویه‌تی: (مجموع ما غلط فيه هؤلاء الفلاسفة المنتسبون إلى الإسلام، ومنهم الفارابي وابن سينا يرجع إلى عشرين أصلاً يجب تكفيرهم في ثلاثة منها وتبديعهم في سبعة عشر. أما المسائل الثلاث فهي: 1- قولهم إن الأجسام لا تحشر، وإن المثاب والمعاقب هي الروح. 2- وقولهم إن الله يعلم الكليات دون الجزئيات.) ئه‌مه‌شمان باس كرد. - ابن سینا له‌ كتێبی( الاشارات ) دا پێی وابوو خوای گه‌وره‌ ته‌نها خۆی باش ده‌ناسێت و،زانستی ته‌واوی ده‌رباره‌ی درووستكراوه‌كانی نییه‌. زانایانی ئیسلام له‌ كۆن و نوێدا، به‌ تایبه‌تی أبو حامد الغزالي له‌ "تهافت الفلاسفة" و "مقاصد الفلاسفة" و ابن تیمیة له‌ (نقض المنطق) و زۆر جێگا له‌ (مجموع الفتاوی ) دا ، له‌ هاوچه‌خه‌كانیش سمیر المالكی له‌ كتێبی: (الرد على من عظم الفلاسفة الملاحدة،ابن سينا، الرازي، الفارابي وأشياعهم) و به‌ پێی فه‌توای زۆر له‌ زانایانی جیهانی ئیسلامی، كه‌سیكی نامۆ بووه‌ به‌ بیروباوه‌ڕی ئایینی ئیسلام و بیروباوه‌ڕه‌كانی له‌ فه‌یله‌سوفه‌كانی یۆنانه‌وه‌ نزیك بوونه‌ نوك ئیسلام، منیش له‌و سه‌رچاوانه‌ی ئاماژه‌م پێكرد سوودم بینییوه‌ بۆ ئاماده‌ كردنی ئه‌م بابه‌ته‌. ابن سینا ته‌مه‌نێكی زۆر درێژی نه‌كردو ته‌نها په‌نجا و حه‌وت ساڵ ژیا ، له‌ كۆتایی ژیانیدا زۆر كات نه‌خۆش بوو ، ده‌رمانێكی زۆری بۆ چاره‌سه‌ری نه‌خۆشییه‌كی ده‌خوارد، به‌ڵام بێ سوود بوو، بۆیه‌ دواجار له‌ چاره‌سه‌ر بێ هیوا بوو و ده‌ستی له‌ خۆی شۆرده‌وه‌و ده‌ستی كرد به‌ قورئان خوێندن وله‌ كتێبی ( وفيات الأعيان وأنباء أبناء الزمان ) ی ابن خلكان دا2/ 157-162 هاتووه‌ كه‌ سێ ڕۆژ جارێك قورئانی خه‌تم ده‌كردو ، ماڵ و سامانیشی كرد به‌ خێر و صه‌ده‌قه‌. ده‌وترێتیش له ماوه‌ی نه‌خۆشییه‌كه‌یدا له‌ كۆتایی ته‌مه‌نیدا ته‌وبه‌ی كردووه‌، به‌ڵام نه‌زانراوه‌ كه‌ له‌ بیروباوه‌ڕه‌كانی پاشگه‌زبووبێته‌وه‌ و لێیان په‌شیمان بووبێته‌وه‌، بۆیه‌ وا ده‌رده‌كه‌وێت ته‌وبه‌كه‌ی به‌و واتا گشتیه‌ دێت كه‌ كه‌سیك له‌ مردن نزیك بووه‌ته‌وه‌و عباده‌تی زۆرئه‌نجام بدات و خۆی بۆ لیقای په‌روه‌ردگاری ئاماده‌ ده‌كات. إحسان برهان الدین 2017-1-26 سلێمانی