#شەرحی_أصول_السنة_ی_پێشەوا_أحمد_بن_حنبل: 23 

شایەتی چوونە بەهەشت ودۆزخ بۆ كەس لە ئەهلی قیبلە مەدە لەسەر كردەوەیەك كردوویەتی 

پێشەوا أحمد بن حنبل لە بەشێكی تری كتێبی (أصول السنة ) دا فەرموویەتی: (وَلَا نَشْهَدُ عَلَى أَحَدٍ مِنْ أَهْلِ اَلْقِبْلَةِ بِعَمَلٍ يَعْمَلُهُ بِجَنَّةٍ وَلَا نَارٍ نَرْجُو لِلصَّالِحِ وَنَخَافُ عَلَيْهِ، وَنَخَافُ عَلَى اَلْمُسِيءِ اَلْمُذْنِبِ، وَنَرْجُو لَهُ رَحْمَةَ اَللَّهِ.  

وَمَنْ لَقِيَ اَللَّهَ بِذَنْبٍ يَجِبُ لَهُ بِهِ اَلنَّارُ تَائِبًا غَيْرَ مُصِـرٍّ عَلَيْهِ فَإِنَّ اَللَّهَ يَتُوبُ عَلَيْهِ، وَيَقْبَلُ اَلتَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ، وَيَعْفُو عَنْ اَلسَّيِّئَاتِ، وَمَنْ لَقِيَهُ وَقَدْ أُقِيمَ عَلَيْهِ حَدُّ ذَلِكَ اَلذَّنْبِ فِي اَلدُّنْيَا، فَهُوَ كَفَّارَتُهُ، كَمَا جَاءَ فِي اَلْخَبَرِ عَنْ رَسُولِ اَللَّهِ r، وَمَنْ لَقِيَهُ مُصِـرًّا غَيْرَ تَائِبٍ مِنْ اَلذُّنُوبِ اَلَّتِي قَدْ اِسْتَوْجَبَ بِهَا اَلْعُقُوبَةَ فَأَمْرُهُ إِلَى اَللَّهِ، إِنْ شَاءَ عَذَّبَهُ، وَإِنْ شَاءَ غَفَرَ لَهُ، وَمِنْ لَقِيَهُ وَهُوَ كَافِرٌ عَذَّبَهُ وَلَمْ يَغْفِرْ لَهُ). 

(وَلَا نَشْهَدُ عَلَى أَحَدٍ مِنْ أَهْلِ اَلْقِبْلَةِ بِعَمَلٍ يَعْمَلُهُ بِجَنَّةٍ وَلَا نَارٍ نَرْجُو لِلصَّالِحِ وَنَخَافُ عَلَيْهِ، وَنَخَافُ عَلَى اَلْمُسِيءِ اَلْمُذْنِبِ، وَنَرْجُو لَهُ رَحْمَةَ اَللَّهِ). عەقیدەی ئەهلی سوننەت ئەوەیە، بە دڵنیایی و بەشێوەیەكی كۆتایی شایەتی بەهەشت یان دۆزخ بۆ هیچ كەسێك نادەن. ئەو فەرموودانەش كە هەڕەشەی چوونە دۆزەخی لە كەسانێكی دیاری كراو تێدایە، یان بەلێنی چوونە بەهەشتی بە كەسانێك داوە، دەڵێین الله بە حاڵی ئەوان زاناترە وبڕیار و چارەنووسی ئەوان لەلای پەروەردگاریانە 

بۆ نموونە رسول الله صلی الله علیه و سلم فەرموویەتی: (إنَّ اللَّهَ قدْ حَرَّمَ علَى النَّارِ مَن قالَ: لا إلَهَ إلَّا اللَّهُ، يَبْتَغِي بذلكَ وجْهَ اللَّهِ). البخاري: (425). واتە: الله عزوجل جەستەی ئەو كەسەی لە دۆزخ حەرام كردووە كە بڵێت لا إله إلا الله و مەبەستی ڕەزامەندی الله بێت. ئێستا هەركێ ببینین دەڵێت  

(لا إله إلا الله) ناتوانین شایەتی چوونە بەهەشتی بو بدەین، چونكە ئێمە نازانین حاڵی چۆنە، لەبەر ئەوەی مەسەلەی ڕاستگۆیی و ئیخلاس مەسەلەیەكە لەناو دڵی مرۆڤەكاندایە. 

یان فەرموودەی رسول الله صلی الله علیه و سلم: (لا يدخلُ الجنَّةَ من كانَ في قلبِه مثقالُ ذرَّةٍ مِن كِبرِ) مسلم: (91). واتە: كەسێك ناچێتە بەهەشتەوە كە بە ئەندازەی گەردیلەیەك لە خۆباییبوونی تێدا هەبێت. یان فەرموودەی: ( لا يَدْخُلُ الجَنَّةَ قَتّاتٌ) البخاري: (6056). واتە: ئەو كەسەی خەریكی قسەهێنان و قسەبردن بێت ناچێتە بەهەشتەوە. ناڵێین ئەوانە ناچنەوە بەهەشتەوەو بەهەشتیان لێ قەدەغەیە، چونكە ئێمە نازانین دڵی ئەوان چی تێدایە، بەڵام ئەهلی سوننەت دەڵێن: ئەو جۆرە كەسانەی كە ئەو دەقانەیان لەسەر هاتووە، كەسانێكی تاوانبارن، چارەنووسی ئەوان لای پەروەردگاریانە، بیەوێت سزایان دەدات و بیەوێت لێیان خۆش دەبێت. 

ئەوانەشی كە بەلێنی پاداشت و لێخۆشبوونیان لە دەقەكاندا بۆ هاتووە، بەهەمان شێوە دەلێین چارەنووسی ئەوان لەلای پەروەردگاریانە، بیەوێت بەسۆزو میهرەبانی خۆی دەیانخاتە بەهەشت، یان بیەوێت لەسەر كردارە خراپەكانیان سزایان دەدات وخۆیشی زانایە و بە شێوازی ئەو سزایەی كە دەیاندات. 

ئەمەیە واتای ئەوەی كە ئەهلی سوننەت شایەتی بۆ كەسی دیاری كراو، وەكو ئەوەی بڵێی فڵانە كەس (بە دیاریكردنی ناو ) دەچێتە بەهەشت یان دۆزەخ، بەڵكو دەڵێن الله زاناترە بە حاڵی ئەوان. 

بەلام هەركێ پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم شایەتی چوونە بەهەشتی بۆ دابێت ئێمەش شایەتی بۆ ددەین، وەكو دە هاوەڵە مژدەپێدراوەكان بەبەهەشت كە بریتین لە: ( أبوبكر، عمر، عثمان، علي، الزبیر بن العوام، سعد بن ابي وقاص، عبدالرحمن بن عوف، أبو عبیدة بن الجراح، طلحة بن عبیدالله، سعید بن زید) جگە لەمانەش هەركێی تر لەلایەن پێغەمبەرەوە صلی الله علیه و سلم ئێمەش شایەتی بۆ دەدەین، بۆ نموونە: حسن وحسین، ثابت بن قیس، عكاشة بن حصن، عبدالله بن سلام، عمار بن یاسر، وزۆر هاوەڵی تریش كە پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم شایەتی چوونە بەهەشتی بۆ داون. 

هەروەها هەركێ الله تعالی و پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم شایەتی چوونە ناو دۆزەخی بۆ داون ئێمەش هەمان شایەتیان بۆ دەدەین، بۆ نموونە: أبو لهب كە لە ئایەتی قورئاندا باسی هاتووە: (سَیَصۡلَىٰ نَارࣰا ذَاتَ لَهَبࣲ)مسد:3. 

یەكێك لە زانایان نموونەیەك لەسەر ئەم باسە دەهێنیتەوەو دەڵێت: ئەگەر گوێمان لە مرۆڤێك بێت وشەیەكی كوفر بەدەمیدا بێت، پێویستە لەوە دڵنیا بین ئەم كەسە لەسەر خۆیەتی و عەقڵی لەسەریایەتی؟ ئایا ناتەواو وسەرخۆش نییە، ئینجا دڵنیا دەبینەوە بزانە تێكەڵبوون و خراپ حاڵی بوون لەمەسەلەكەدا نییە، ئایا زۆری لێ نەكراوە و بەزۆر ولە ژێر هەڕەشەدا ئەو كوفرەی پێ نەكراوە، پێویستە پێش ئەوەی حوكم بە هەڵگەڕانەوەی ئەو كەسەل لە ئیسلام بدرێت لەو مەسەلانە حاڵی ببین. 

پوختەی ئەم باسە ئەوەیە كە ئەهلی سوننەت شایەتی بەهەشت و دۆزەخ بۆ كەسی (معین) و دیاریكراو نادەن، تەنها بۆ ئەوانە نەبێت كە دەقەكان دیارییان كردووە، هەركەسێكیش هەڵوەشێنەرەوەیەك لە هەڵوەشێنەرەوەكانی ئیسلام ئەنجام بدات كە مەرجەكانی لە ئیسلام دەرچوونی تێدا بێت و ڕێگرێك لە رێگرەكانی ئەو حوكمە بوونی نەبێت، بەوە دەبێتە ئەهلی دۆزەخ ولە بازنەی ئیسلام دەردەچێت. 

سەبارەت بە تەكفیركردنی كەسی (معین) دیاریكراو، هەندێ لە ئەهلی عیلم، بە مەبەستی ڕێكخستنی ئەو بابەتە لە ڕووی زانستییەوە، كۆمەڵە بنچینەیەكیان لە قورئان و سوننەت و قسەی زانایان هەڵێنجاوە، لەوانە: 

1- تەكفیركردنی بەناحەق حەڕامە و بیانوویەكە بۆی هەیە سەر لە كوشتنی بەناحەقەوە دەر بكات، پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم فەرموویەتی: (أيُّما رَجُلٍ قال لأخيه: يا كافِرُ، فقد باء بها أحدُهما؛ إن كان كما قال، وإلَّا رجَعَت عليه) البخاري (6103). هەروەها فەرموویەتی: ( إذا قال الرجلُ لِأَخِيهِ : يا كَافِرُ فهوَ كَقَتْلِه ، و لَعْنُ المُؤْمِنِ كَقَتْلِه) صحیح الجامع ( 6047 ) واتە: هەركەسێك بەبراكەی بڵێت كافر وەكو ئەوەیە كوشتبێتی، بە لەعنەت كردنی ئیمانداریش وەكو كوشتنی وایە. 

2- پێویستە زۆر بە وردی لە مەسەلەی تەكفیر كردنی (معین) بڕوانرێت ومامەڵەی لەگەڵدا بكرێت، و بەبێ لێكۆڵینەوەو دڵنیابوون نابێت مەسەلەیەكی وا گەورە ببردێتەوە و كەسەكێك لەسەر بنەمای گومان تەكفیر بكرێت، الله تعالی فەرموویەتی: (يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا أَنْ تُصِيبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَى مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِينَ) الحجرات: 6. 

شێخ محمَّدِ بنِ عبدِ الوهَّاب فەرموویەتی: (لا نُكَفِّرُ مَن لا نعرِفُ منه الكُفرَ؛ بسَبَبِ ناقِضٍ ذُكِرَ عنه ونحن لم نتحَقَّقْه). واتە: كەسێك كوفری لێ نەبینرابێت و نەبیسترابێت، تەنها بە گێڕانەوەی ئەوە لێی كە هەڵوەشێنەرەوەیەكی ئیسلامی ئەنجام داوە تاكو دڵنیانەبین و لە مەسەلەكە نەكۆڵینەوە بەكافری دانانەین. 

3- هەروەها دەبێت لەوەش بكۆڵڕیتەوە كە ئەو كوفرەی ئەو كەسە دیاریكراوە ئەنجامی داوە لەو جۆرەیە كە زانایان بە كوفریان دانابێت لە ڕۆشنایی قورئان و سوننەتدا، بۆ نموونە تەكفیركردن بە تاوان درووست نییە، یان بە ئەنجامدانی شتێك لە هەندێك حاڵەتدا كوفر بێت و لە هەندێ حاڵەتی تردا كوفر نەبێت، بۆ ئەوەی بزانرێت ئەو كوفرە لەكام بەشەدا پۆلێن دەكرێت. بنچینەی (مَن لم يُكَفِّرِ الكافِرَ فهو كافِرٌ)یش قاعیدەیەكی شەرعییە و ڕاستە و بەڵگەی كیتاب و سوننەت و سەی زانایانی لەسەرە، 

النووي فەرموویەتی: (مَنْ لَمْ يُكَفِّرْ مَنْ دَانَ بِغَيْرِ الْإِسْلَامِ كَالنَّصَارَى، أَوْ شَكَّ فِي تَكْفِيرِهِمْ، أَوْ صَحَّحَ مَذْهَبَهُمْ، فَهُوَ كَافِرٌ، وَإِنْ أَظْهَرَ مَعَ ذَلِكَ الْإِسْلَامَ وَاعْتَقَدَهُ) بەڵام بێگومان بۆ ئەو حاڵەتانەیە كە الله تعالی و پێغەمبەرەكەی صلی الله علیه و سلم كەسێكیان بە كافر دانابێت و كەسێك ئەوە ڕەتبكاتەوە، ئەوە ڕەتكردنەوەیە بۆ قورئان و بۆ سوننەت، واتە ئەو بنچینەیە بۆ حاڵەتێكە كوفرێكی ڕوون و ئاشكرا هەبێت و كەسێك نكۆڵی لێ بكات، بۆ نموونە الله تعالی لە قورئاندا جولەكەو گاورەكانی بە كافر داناوە كەسێك بڵێت من ئەوان بەكافر نازانم و بەبرای خۆمیان دەزانم، ئەم كەسە حوكم وقسەی الله ی ڕەتكردووەتەوە كەسێكی گومانی لە دەرچوونی لە ئیسلام هەبیت ئەویش وەكو ئەوە، بەڵام بۆ هەموو حاڵەتێك ئەم حوكمە جێبەجێ ناكرێت وزانایان شیكردنەوەو ڕوونكردنەوەی زۆریان لەسەر ئەو بنچینە هەیە. 

4- تەكفیری (معین) پێویستی بە جێبەجێكردنی مەرجەكانە و وڕواندنەوەو نەهێشتنی ڕێگرەكانە، هەندێ جار مانع و ڕێگر هەیە لەوەی كەسێك تەكفیر بكرێت با كوفریشی لێ ببیسترێت بۆ نموونە لە ژێر هەڕەشەی كوشتندا ئەو قسەی پێ كرابێت، یان هۆشی بەخۆی نەبێت وشتی لەو جۆرە. 

5- كوفر كردن گاڵتەو سوعبەتی تێدا نییە، ئەگەر كەسێك كوفر بە گاڵتە و بۆ خۆشی بكات، یان بڵێت مەبەستم ئەوە نەبوو لە كاتێكدا بە ڕاشكایش ئەو كارەی كردبێت، ئەوە نابێتە ڕێگر و مانع لە تەكفیر كردنی، چونكە الله تعالی لە قورئاندا فەرموویەتی: (وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ لَيَقُولُنَّ إِنَّمَا كُنَّا نَخُوضُ وَنَلْعَبُ قُلْ أَبِاللَّهِ وَآيَاتِهِ وَرَسُولِهِ كُنْتُمْ تَسْتَهْزِئُونَ * لَا تَعْتَذِرُوا قَدْ كَفَرْتُمْ بَعْدَ إِيمَانِكُمْ إِنْ نَعْفُ عَنْ طَائِفَةٍ مِنْكُمْ نُعَذِّبْ طَائِفَةً بِأَنَّهُمْ كَانُوا مُجْرِمِينَ) التوبة: 65، 66. 

6- ئەگەر كەسێك هەڵوەشێنەرەوەی ئیسلامی بە شێوەیەكی كردەیی تێدا هەبوو، ناقیزێك لە نەواقیزی ئیسلامی تێدا هەبوو، شایەتمان و نوێژ و عیبادەتەكان سوودیان نییە بۆی و ئەو كارەساتەی لە عەقیدەكەیدا بۆ چارەسەر ناكەن و ئەنجامدانی ئەو هەڵوەشێنەرەوە لە بازنەی ئیسلام دەری دەكات. الله عزوجل فەرموویەتی: (وَلَقَدْ أُوحِيَ إِلَيْكَ وَإِلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكَ لَئِنْ أَشْرَكْتَ لَيَحْبَطَنَّ عَمَلُكَ وَلَتَكُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِينَ ) الزمر: 65. 

7- ئەگەر لە ڕۆشنایی بەڵگەی قورئان و فەرموودەو سوننەتدا ناكۆكی هەبوو لەسەر تەكفیر كردن و نەكردنی كەسێك و كوفرەكەی ڕوون و ئاشكرا نەبوو وبە پێی بنەماكانی قورئان وسوننەت بواری قسەكردن لەمەسەلەكەدا هەبوو، ئەو كەسە دیاریكراوە نابێت تەكفیر بكرێت ودەبێت زیاتر لە حاڵی بكۆڵرێتەوە، چونكە تەكفیر كردنی كەسێك وەكو لە فەرموودەی صحیح دا هاتووە وەكو كوشتنی وایە. 

8- تەكفیر كردنی معین وكەسێكی دیاریكراو، لەتوانای كەسانی زانا و بەتوانایە كە لە تێگەیشتنی قورئان و سوننەتدا پێگەیشتبن، نەك كەسانی كەم شارەزا و پێنەگەیشتوو و جێگیر نەبوو لە زانستە شەرعییە ئیسلامییەكاندا كە ئەهلییەتی قسەكردن بە بەڵگەی قورئان و سوننتی پێ ببەخشێت، شارەزا بوونی تەواو لە لە زمانی عەرەبی و لە ئوسوڵەكان و لە تەفسیر و لە كتێبەكانی عەقیدە و لە بەرهەم و كتێبەكانی سەلەف و ئەوانەی لەسەر ڕێبازی ئەوان بوونە لە عەقیدەو شەریعەتدا هەندیكە لەو ئامرازانەی پێویستە بۆ ئەوانەی لە مەسەلە مەزنەكانی ئیسلامدا قسە ئەكەن، پەلە كردن لە تەكفیر كردن بەبێ دڵنیابوون و بەبێ وردبونەوە لە جێبەجێ بوونی مەرەجەكان و نەمانی ڕێگرەكان وتەكفیر كردنی پێشەوایانی ئیسلام و چجای عەوامەكان ئەوە نیشانەی زانست نییە بەڵكو نیشانەی جەهل و دین لاوازییە! 

9- هەركێ موسوڵمان بوونی بە یەقین و بەبێ هیچ گومانێك چەسپا و جێگیر بوو، ئیتر لە ئیسلام ناچێتە دەرەوە بە هەلوەشێنەرەوەیەك یان كوفرێكی ڕوون و ئاشكراو دیار نەبێت، ناكرێت بەگومان و قسەو بۆچوونێكی نەچەسپاو و بەبێ لێكولینەوە پەلە بكرێت لە تەكفیر كردنی كەسی دیاریكراودا. 

شیخ الإسلام ابن تیمیة فەرموویەتی: (وليس لأحَدٍ أن يُكَفِّرَ أحدًا مِنَ المُسلِمينَ وإن أخطَأَ وغَلِطَ، حتى تُقامَ عليه الحُجَّةُ، وتُبَيَّنَ له المَحَجَّةُ، ومَن ثَبَت إسلامُه بيَقينٍ لم يَزُلْ ذلك عنه بالشَّكِّ، بل لا يزولُ إلَّا بعد إقامةِ الحُجَّةِ وإزالةِ الشُّبهةِ). مجموع الفتاوى" (12/ 466). واتە كەس بۆی نییە موسوڵمانێك تەكفیر بكات با هەڵەشی هەبێت، تاكو ئیقامە حوججەی لەسەر ئەكرێت و بەڵگەكانی بۆ ڕوون دەكرێتەوە، چونكە كەسێك موسوڵمان بوونی بە یەقین جیگر بووبێت بە گومانێك لە بازنەی ئیسلام ناچێتە دەرەوە، بەڵكو پێویستە سەرەتا ئەو گومانەی كە هەیەتی بۆ لاببرێت و ئینجا ئەو حوكمەی بەسەردا بدرێت. 

بەڵام ئەم بنچینانەی كە باس كران دەربارەی تەكفیری كەسی دیاریكراو، بۆ حاڵەتێك نییە كەوا كەسەكە بە ئاشكرا و بەڕوونی سنورەكانی بیروباوەڕ لە قورئان و سونەتدا ببەزێنێت و لەو شتانەی كە زانایان پێی دەڵێن (معلوم من الدین بالضرورة) واتە وەكو ڕۆژی ڕوناك دیارە وكەس نییە نەیزانێت بچێت ئەو شتانە ئەنجام بدات و سەرەڕای ئەوەش بوترێت با ئیقامە حوججەی لەسەر بكرێت، بۆ نموونە كەسێك سووكایەتی و جنێو بە الله عزوجل و بە پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم بكات ، یان كاری لەو جۆرە ئەو حاڵەتانە ناچێتە ژێر ئەو بنچینانەی كە باس كران لەبەر ئەوەی مەسەلەیەكی مەعلومە و ناشارێتەوە، لە الدرر السنیة دا دەڵێت: (لكِنَّ الشَّخصَ المعَيَّنَ إذا قال ذلك ما يُوجِبُ الكُفرَ فإنَّه لا يُحكَمُ بكُفرِه حتى تقومَ عليه الحُجَّةُ التي يَكفُرُ تارِكُها، وهذا في المَسائِلِ الخَفِيَّةِ التي قد يخفى دليلُها على بَعضِ النَّاسِ،... وأمَّا ما يقَعُ منهم في المَسائِلِ الظَّاهِرةِ الجَليَّةِ، أو ما يُعلَمُ مِنَ الدِّينِ بالضَّرورةِ، فهذا لا يُتوقَّفُ في كُفرِ قائِلِه) يُنظر: الدرر السنية" (10/433). 

هەركەسیكیش لە بازنەی ئیسلام دەرچوو تەماشاكردن بە دەرچوو لە ئیسلام حوكمێكی شەرعییە ونابێت موسوڵمان خۆی لێ بدزێتەوە یان پینەوپەڕۆ بكات، بەڵام مەرجیش نییە ئەو حوكمە ئیعلان بكات و بەهەموان بلێت حوكمی ئەو كەسە دیاریكراوە ئەوەیە، بەسە كە لەلای خۆی و لە ناخی دڵیدا بەو حوكمە بزانێت و بە زاهیر و بەباتن حوكمی الله تعالی لە قورئاندا و پێغەمبەر صلی الله علیه سلم لە سوننەتدا قبوڵ بكات و بیخاتە سەر سەرو سەرچاوی، وەكو الله فەرموویەتی: (وَمَا كَانَ لِمُؤْمِنٍۢ وَلَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى ٱللَّهُ وَرَسُولُهُۥٓ أَمْرًا أَن يَكُونَ لَهُمُ ٱلْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ ۗ وَمَن يَعْصِ ٱللَّهَ وَرَسُولَهُۥ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَٰلًا مُّبِينًا) الاحزاب:36. بەڵام وەكو سزاو حوكمی دەرچوونی كەسی دیاریكراو لە ئیسلام لای بەندەكان نییە لە دونیادا، بەڵكو لەلای الله تعالی خۆیەتی و لە ڕۆژی قیامەتدا - ئەگەر ئەو كەسە تەوبە نەكات و نەگەڕێتەوە بازنەی ئیسلام - بەهەمیشەیی دەیخاتە دۆزەخەوە.