#شەرحی_أصول_السنة_ی_پێشەوا_أحمد_بن_حنبل: 19

ئیمان گوفتار و كردارە، زیادو كەم دەكات 

پێشەوا أحمد بن حنبل بنەمایەكی تر لە بنەماكانی سوننەت ڕوون دەكاتەوەو دەفەرموێت: (وَالْإِيمَانُ قَوْلٌ وَعَمَلٌ، يَزِيدُ وَيَنْقُصُ كَمَا جَاءَ فِي اَلْخَبَرِ: أَكْمَلُ اَلْمُؤْمِنِينَ إِيمَانًا أَحْسَنُهُمْ خُلُقًا ) . 

(وَالْإِيمَانُ قَوْلٌ وَعَمَلٌ، يَزِيدُ وَيَنْقُصُ كَمَا جَاءَ فِي اَلْخَبَرِ): واتە: ئیمان بریتییە لە گوفتار و لە كرداریش، بە عیبادەت وبە كاری چاكە زیاد دەكات و بە تاوان و بە كاری خراپە كەم دەكات، وەكو لە دەقەكانی قورئان و سوننەتدا هاتووە. 

ئیمانی شەرعی لەلای ئەهلی سوننەت بە شێوەیەكی گشتی بریتییە لە بیروباوەڕی دڵ و وتنی زمان و كردەوەی ئەندامەكان، لەسەر ئەمە هەموو زانايان ى ئةهلى سوننةت یەك دەنگن، ئەگەرچی لە دەربڕیندا هەندێ جیاوازییان لە نێواندا هەیە: 

پێشەوا البغوي لە (شرح السنة) دا دەلێت: (اتفقت الصحابة، والتابعون، فمن بعدهم من علماء السنة على أن الأعمال من الإيمان... وقالوا: إن الإيمان قول، وعمل، وعقيدة). شرح السنة (1/39). واتە: هاوەڵان و تابیعییەكان و ئەوانەی دوای ئەوان هاتوون لە زانایانی ئەهلی سوننەت یەكدەنگ وكۆكن لەسەر ئەوەی كە كردە بەشێكە لە ئیمان، فەرموویانە: ئیمان قەول و گوفتارە، عەمەل و كردارە، عەقیدەو بیروباوەڕە ولە یەكتر جیانابنەوە، 

پێشەاو الشَّافعيُّ بە ڕەحمەت بێت فەرموویەتی: (كان الإجماعُ من الصَّحابةِ والتابعينَ مِن بَعْدِهم ومَن أدرَكْناهم، يقولون: الإيمانُ قَولٌ وعَمَلٌ ونِيَّةٌ، لا يجزئُ واحِدٌ من الثَّلاثِ إلَّا بالآخَرِ) كتاب الإیمان، ابن تیمیة، (ل: 166). واتە: كۆدەنگى هاوەڵان و تابیعییەكان و ئەوانەی ئێمە بە دیداریان گەیشتین ئەوە بوو كە دەیانفەرموو: ئیمان گوفتارە و كردارەو نیەتە، یەكێ لەمانە بەبێ ئەوانی تر درووست نییە. 

پێشەوا البُخاريُّ بە ڕەحمەت بێت فەرموویەتی: (لَقِيتُ أكثَرَ مِن ألفِ رَجُلٍ من العُلَماءِ بالأمصارِ، فما رأيتُ أحدًا منهم يختَلِفُ في أنَّ الدِّينَ قَولٌ وعَمَلٌ) شرح أصول اعتقاد أهل السنة والجماعة، لللالكائي (1/195). واتە: زیاتر لە هەزار زانای شارو شوێنەكانم بینیوە، یەكێكیان لەوە ناكۆك نەبوو كە دین بریتییە لە گوفتارو لە كردار پێكەوە. 

پێشەوا ابنُ عبدِ البَرِّ بە ڕەحمەت بێت فەرموویەتی: (أجمع أهُل الفِقهِ والحديثِ أنَّ الإيمانَ قَولٌ وعَمَلٌ، ولا عَمَل إلَّا بنيَّةٍ، والإيمانُ عِندَهم يزيدُ بالطَّاعةِ ويَنقُصُ بالمعصيةِ، والطَّاعاتُ كُلُّها عندهم إيمانٌ) التمهيد، (9/238). واتە زانایانی فیقهو فەرموودە یەكدەنگن و ناكۆكی لە نێوانیاندا نییە كە ئیمان گوفتارەو كردارە، كرداریش وەرگیراو نییە ئەگەر نیەتی دڵی لەگەڵدا نەبێت، ئیمانیش بە تاعەت و چاكە زیاد دەكات و بە تاوان و خراپە كەم دەكات، تاعەت و عیبادەتەكانیش هەمووی بەلایانەوە ئیمان بوو. 

شیخ الإسلام ابنُ تيميَّةَ بەڕەحمەت بێت فەرموویەتی: (أجمع السَّلَفُ أنَّ الإيمانَ قَولٌ وعَمَلٌ، يزيدُ ويَنقُصُ، ومعنى ذلك أنَّه قَولُ القَلبِ وعَمَلُ القَلبِ، ثمَّ قَولُ اللِّسانِ وعَمَلُ الجوارحِ، فأمَّا قَولُ القَلبِ: فهو التصديقُ الجازمُ باللهِ وملائِكَتِه وكُتُبِه ورُسُلِه واليومِ الآخِرِ، ويدخُلُ فيه الإيمانُ بكُلِّ ما جاء به الرَّسولُ صلَّى اللهُ عليه وسلَّم) مجموع الفتاوى)،(7/672). واتە: زانایانی سەلەف یەكدەنگن لەسەر ئەوەی ئیمان قەول و عەمەلە زیاد و كەمیش دەكات، لە قەول مەبەستیان قەولی دڵ و كردەوەی دڵە، ئینجا قەولی زمان و كردەوەی ئەندامەكان. قەولی دڵ بریتییە لە باوەڕهێنانی پتەو بە الله و مەلائیكەتەكان و ئەو كتێبانەی الله دایبەزاندووە و باوەڕ بە پێغەمبەران و بە ڕۆژی دوایی، ئیمان و باوەڕیش بە هەموو ئەوەی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم فەرموویەتی بەشێكە لە ئیمان. 

البربهاري بە ڕەحمەت بێت فەرموویەتی: (الإيمانُ قَولٌ وعَمَلٌ، وعَمَلٌ وقَولٌ، ونِيَّةٌ وإصابةٌ، يَزيدُ ويَنقُصُ، يزيدُ ما شاء اللهُ، ويَنقُصُ حتى لا يبقى منه شيءٌ) ((شرح السنة)) (ص: 52). ئیمان قەول و كردەوەیە، كردەوەو قەولە، نیەت و پێكانە، زیاد و كەم دەكات، زیاد دەكات ئەوەندەی الله ویستی لەسەر بێت، كەمیش دەكات تاكو هیچی لێ نامێنێت. 

ابنُ أبي زيدٍ القَيرواني بە ڕەحمەت بێت دەڵێت: (الإيمانُ قَولٌ باللِّسانِ، وإخلاصٌ بالقَلْبِ، وعَمَلٌ بالجوارحِ، يَزيدُ بزيادةِ الأعمالِ، ويَنقُصُ بنَقْصِها، فيكونُ فيها النَّقصُ وبها الزِّيادةُ، ولا يَكمُلُ قَولُ الإيمانِ إلَّا بالعَمَلِ، ولا قَولٌ وعَمَلٌ إلَّا بنِيَّةٍ، ولا قَولٌ وعَمَلٌ ونِيَّةٌ إلَّا بموافقةِ السُّنَّةِ)((عقيدة السلف – مقدمة ابن أبي زيد القيرواني لكتابه الرسالة)) (ص: 60). ئەمەش هەمان وتەی زانایانی پێشینانە كە ئاماژەمان بۆ كرد. 

ابنُ بطَّة العُكبَري بە رەحمەت بێت : (إنَّ أهلَ الإثباتِ مِن أهلِ السُّنَّةِ يُجِمعون على الإقرارِ بالتوحيدِ وبالرِّسالةِ بأنَّ الإيمانَ قَولٌ وعَمَلٌ ونِيَّةٌ) الإبانة الكبرى، (2/557). ئەم زانا گەورەیەی ئەهلی سوننەتیش بەهەمان شێوە جەختی لەسەر ئەوە كردووەتەوە كە ئیمان گوفتارە و كردارە و نیازی دڵە و ئەم شتانە لەیەكتر جودا نابنەوە. 

ابنُ تيميَّةَ بە ڕحمەت بێت فەرموویەتی: (إنَّ من قال من السَّلَف: الإيمانُ قَولٌ وعَمَلٌ، أراد قَولَ القَلبِ واللِّسانِ، وعَمَلَ القَلبِ والجوارحِ) مجموع الفتاوى، (7/171). واتە: زانایانی سەلەف ئەوانەی كە فەرموویانە ئیمان قەول و عەمەلە، مەبەستیان قەولی دڵ و زمانە، كردەوەی دڵ و ئەندامەكانە. 

مەبەست لە زیاد كردن و كەم كردنی ئیمان ئەوەیە خەڵكی بە پێی زۆر و كەمی كردەوەو عیبادەتەكانیان و بە نیەتی دڵەكانیان لە یەكتر باشتر دەبن، بۆ نموونە كەسێك ئەگەر كارێكی چاكەی كرد وەكو سەدەقە و زیكر و جیهاد كردن ئیمانی بەوە زیاد دەكات. 

ئەگەر یش خراپەو تاوانێكی ئەنجامدا وەكو خۆبەزلزانین ودزی وهەركارێكی خراپەی تر بەوە ئیمانی كەم دەكات. 

تاقمی مورجیئەكان لەم مەسەلەدا ڕایان جیاوازەو و لەگەڵ ئەهلی سوننەتدا ناكۆكن، ئەوان دەڵێن: ئیمان نە قەولە و نە عەمەلە، زیاد و كەمیش ناكات، ئیمان بە پێی تێگەیشتنی ئەوان تەنها لە دڵدایە. گروپێكیش لە مورجیئە ڕایان وایە ئیمان تەنها لە زماندایە.  

مورجیئەكان دەبنە چەند تاقم وكۆمەڵێكەوە:  

1- تاقمی جەهمییەكان: ئەوان دەڵێن ئیمان تەنها زانین و ناسینە، واتە كەسێك تەنها بەدڵ الله بناسێت ئیتر ئەو بەسیەتی و كەسە ئیماندارە، كوفرییش ئەوەیە ئەو كەسە بەدڵی الله نەناسێت، واتە ئیماندار لەلای جەهمی كوڕی سەفوان كەسێكە بەدڵ پەروەردگاری خۆی ناسیبێت و كافریش كەسێكە بەدڵی پەورەدگاری نەناسیبێت، بەو تێگەیشتنەی جەهم بێت فیرعەونیش ئیماندارە، چونكە الله تعالی لە قورئاندا فەرموویەتی: (وَجَحَدُوا بِهَا وَاسْتَيْقَنَتْهَا أَنفُسُهُمْ ظُلْمًا وَعُلُوًّا ۚ فَانظُرْ كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُفْسِدِينَ) النمل:14. بۆیە لە پێناسەی ئیماندا كەس نییە لە جەهم خراپتر و ناشیرنتر پێناسەی كردبێت. 

2- تاقمی الكرامیة: ئەمانە شوێنكەوتووی (محمد بن كرام) ن، دلێن: ئیمان ئەوەیە كەسێك بە زمانی بڵێت ئیماندارم، یان بڵێت بە زمانی بڵێت (لا إله إلا الله)، ئیتر با لە دڵیشەوە بێ باوەڕ بێت، سەیریش ئەوەیە كە لە هەمان كاتدا دەڵێن: ئەگەر بەدڵی باوەڕی بەوە نەبێت كە بەزمانی دەیڵێت ئەوە بە هەمیشەیی لە دۆزەخدا دەمێنیتەوە. 

3- كۆمەڵی ماتریدیة و أشاعرة: ئەمانەش لە بنچینەدا لە عەقیدەكەیاندا بەشێكن لە تاقمی مورجیئە، ئەوان دەڵێن ئیمان تصدیق و باوەڕهێنانە بەدڵ وكردەوە بەشێك نییە لە ئیمان، هەمان ئەم بیروباوەڕە وەكو قەولێك لە (ابو حنیفة) ش دەگێڕنەوە كە ئەویش باوەڕی وا بووە ئیمان ئەوەیە كە لە ناو دڵدا جێگیر دەبێت، بەدەر لە وتنی زمان، بەهۆی ئەم بۆچوونەوە ابن تیمیة پێی وایە كە ئەوە جۆرێكە لە پشتگیریكردن و هاوڕابوون لە گەڵ ڕێڕەوەكەی (الجهم بن صفوان) دا. 

4- مرجئة الفقهاء: ئەم كۆمەڵەش هەر بەبەشێك لە تاقمی مورجئیة دەژمێردرێت، دەڵێن ئیمان دوو شتە: باوەڕە بەدڵ وتنە بە زمان، بەڵام عیبادەت و كردەوەكان بەشێك نین لە ئیمان، كە ئەمەش قەولێكی ترە و لە (أبو حنیفة) دەگیڕدرێتەوەو زۆربەی شوێنكەوتوو و قوتابییەكانی لەسەر ئەوەن. 

ئەم چوار بەشەی زانایان ئاماژەیان پێ دەكەن، هەموویان دەڵێن كردەوە بەشێك نییە لە ئیمان و ئیمانیش یەك شتە و زیاد و كەم ناكات، گومان و شوبهەكەشیان لەوەدایە كە دەڵێن ئیمان ڕاستییەكی ئاوێتەیە و ناكرێت دابەش ببێت، واتە یان هەیە و یان نییە، ئەوەش وتەیەكی هەڵەی بێ مەعنایە، بۆ نموونە مرۆڤیش ڕاستیەكی ئاوێتەیە، ئایا ئەگەر كەسێك ئەندامێكی لەدەستدا درووستە بوترێت هەموو مرۆڤكە بوونی نەما؟ 

بەڵام ئەهلی سوننەت و جەماوەری زانایان و سێ پێشەوا گەورەكانی ئیسلام شافیعی و مالیك و ئەحمەد بە ڕەحمەت بن، دەڵێن ئیمان قەول و عەمەلە، قەولی دڵ و قەولی زمان، كردەوەی دڵ و كردەوەی ئەندامەكان، زیاد و كەم دەكات و بەهێزی و لاوازی بەخۆیەوە دەبینێت. بەڵگەش لەسەر ئەو بیروباوەڕە گەلێك زۆرە ، بۆ نموونە:  

- (إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ إِذَا ذُكِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَإِذَا تُلِيَتْ عَلَيْهِمْ آيَاتُهُ زَادَتْهُمْ إِيمَانًا وَعَلَىٰ رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ . الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ . أُولَٰئِكَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا ۚ لَهُمْ دَرَجَاتٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَمَغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ كَرِيمٌ ) الأنفال 2-4. ئەم ئایەتە وەك ئاشكرایە ئەو كردەوانەی وەكو نوێژو زەكات بە بەشێك لە ئیمان داناوە و ترسی دڵیشی بە بەشێك لە ئیمان داناوە كە ئەوە كردەوەی دڵە. 

- (فَلَا وَرَبِّكَ لَا يُؤْمِنُونَ حَتَّىٰ يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لَا يَجِدُوا فِي أَنْفُسِهِمْ حَرَجًا مِمَّا قَضَيْتَ وَيُسَلِّمُوا تَسْلِيمًا) النساء: 65. ئەم ئایەتە گەڕانەوەی بۆ حوكمی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم بەبەشێك لە ئیمان داناوە. 

- (إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ ثُمَّ لَمْ يَرْتَابُوا وَجَاهَدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ ۚ أُولَٰئِكَ هُمُ الصَّادِقُونَ) الحجرات:15. لەم ئایەتەدا جیهاد كە كردەوە وعیبادەتە بە بەشێك لە ئیمان دانراوە و لە ئیمان جیانەكراوەتەوە. 

- پیغەمبەر صلی الله علیه و سلم فەرموویەتی: (الإيمانُ بضعٌ وسبعون شعبةً ، أعلاها قولُ لا إله إلا اللهُ ، وأدناها إماطةُ الأذى عن الطريقِ) مسلم (35) البخاري لە الأدب المفرد بە ژمارە (598) و لە كتێبی تریشدا ڕیوایەت كراوە. وەك دەردەكەوێت بەئاشكرا ئیمان كراوەتە زیاتر لە حەفتا بەشەوە كە بەرزترینیان وتنی لا إله إلا الله یە و نزمترینیان لابردنی شتێكە لەسەر ڕێگای خەڵكی كە دەبێتە مایەی ئازاریان، هەموو ئەو كاروكردەوانەی لە فەرموودەكەدا بە ئیمان دانراوە. 

- (آمُرُكُمْ بأَرْبَعٍ، وأَنْهَاكُمْ عن أرْبَعٍ: الإيمَانِ باللَّهِ شَهَادَةِ أنْ لا إلَهَ إلَّا اللَّهُ، وإقَامِ الصَّلَاةِ، وإيتَاءِ الزَّكَاةِ، وأَنْ تُؤَدُّوا إلى اللَّهِ خُمْسَ ما غَنِمْتُمْ، وأَنْهَاكُمْ عَنِ الدُّبَّاءِ، والحَنْتَمِ والنَّقِيرِ، والمُزَفَّتِ) البخاري (3510) واللفظ له، ومسلم (17). لەم فەرموودەشدا بەهەمان شیوە ئیمان بە عەمەل تەفسیر كراوە. 

موعتەزیلە و خەواریج لە پێناسەی ئیماندا هەمان پێناسەی ئەهلی سوننەت و جەماعەتیان هەیە، دەڵێن ئیمان قەولە بە زمان و كردەوەیە بەدڵ و بە ئەندامەكان، بەڵام جیاوازییەكی گەورەیان لەگەڵ ئەهلی سوننەتدا ئەوەیە كە ئەهلی سوننەت دەڵێن ئیمان زیاد و كەم دەكات و لاواز و بەهێز دەبێت، ئەوان دەڵێن نەخێر ئیمان بە ئەنجامدانی تاوانی گەورە لەنێو دەچێت و كەسەكە لە بازنەی ئیمان دەردەچێت، چونكە ئەوان دەڵێن ئیمان بەش بەش نابێت و یەك ڕاستییە. 

هەندێ لە زانایان بەرگری لە مورجیئەی فوقەها دەكەن و دەڵێن ئەوان جیاوازن لە تاقمەكانی تر و ناكۆكی ئەوان لەگەڵ ئەهلی سوننەتدا ناكۆكییەكی ڕواڵەتییە و ئەگەر لە مەزهەبەكەیان وردبیتەوە دەبینیت جیاوازییەكی ئەوتویان لەگەڵ ئەهلی سوننەتدا نییە. چونكە ئەوان دەڵێن كردەوە عیبادەتەكان ئەگەر چی بەشێك نییە لە ئیمان بەڵام دەبێت بكرێت، بەهەمان شێوە دووركەوتنەوە لە حەرام و قەدەغەكراوەكان ئەویش هەر دەبێت موسوڵمان ئەنجامی بدات و لە حەرامەكان بەدوور بێت، كێشەیان ئەوەیە كە عیبادەتەكان ناونانێن ئیمان. 

بەڵام بەهەر حاڵ مورجیئەی فوقەها ڕێڕەوەكەیان ئەگەر لادانی لەوانی تریش كەمتر بێت، یان خیلافەكەیان لەگەڵ ئەهلی سوننەتدا خیلافێكی لەفزیش بێت وەكو دەوترێت، بەڵام دواجار هیچ نەبێت لەو مەسەلەدا لە ئەهلی سوننەت جیادەبنەوەو نابێت مەزهەبەكەیان بەڕاست بزانرێت، یان پۆزشی بۆ بهێنرێتەوە. بەڵكو ئەوانەی كە تەحقیقیان لەم مەسەلە كردووە دەڵێن نەخێر خیلافەكە لەفزی نییە و جەوهەری و سەرەكییە، چونكە: 

1- جومهوری ئەهلی سوننەت لە لەفزو ڕواڵەت، لە واتا و ناوەڕۆكدا لەسەر كیتاب و سوننەتن، بەڵام مورجیئەی فوقەها لە واتاو ناوەڕۆكدا بەو شێوەن و لە ڕاڵەت و دەربڕیندا جیاوازن. موسوڵمانیش دەبێت ئەدەبی لەگەڵ دەقەكاندا هەبێت و بەڕواڵەت و بە ناوەڕۆك لێیان لانەدات. 

2- لە ڕاستیدا (مرجئة الفقهاء) بەو كارەیان دەرگایان لەسەر پشت بۆ مورجیئە پەتییەكان كردەوەو ڕێیان بۆ خۆشكردن، كاتێك كە وتیان عەمەل بەشێك نییە لە ئیمان هەرچی مورجیئەی تەواو وجەهمییەكان هەیە بەو بۆچوونە شادبوون و پشتیان پێی بەست. 

3- ئەوان دەرگایان بۆ هەرچی فاسق و كەسی خراپەكار هەیە كردەوە و بەهانەیان پێدان كە بڵێن ئێمە عارەق خۆر و خراپەكارین و ئیمانیشمان بەهێزەو و وەكو هەر ئیماندارێكی ترین، بەڵكو بەپێی بۆچوونە نامۆكەی مورجیئەكان بیت ئیمان كەسێكی عارەق خۆر و ئیمانی أبو بكر و عمر الله لێیان ڕازی بێت جیاوازی نییە، چونكە بەلای ئەوانەوە ئیمان هەر ئیمانە، یان هەیە، یان نییە. 

4- مورجیئەی فوقەها دەڵێن درووست نییە بڵێی من (إن شاء الله) ئیماندارم، دەبێت بڵێی ئیماندارم بێ ئەوەی بڵێی( إن شاء الله)، ئەمەی كە لە كتێبەكانی عەقیددا بە مەسەلەی ( الإستثناء في الإیمان) دەربڕینی لێ دەكرێت، چونكە بەلای ئەوانەوە وبەبەهانەی ئەوان، نابێت گومانت لە ئیمانی خۆت هەبێت. 

بەڵام ئەهلی سوننەت لەم مەسەلەدا شیكردنەوەیان هەیە، دەڵێن لەلایەكەوە ئەبێت وابڵێین و لەلایەكەوە نابێت، ئەگەر مەبەستی ئەو كەسە گومان بێت لە ئەسڵی ئیمانەكەیدا، ئەوە درووست نییە بڵێت (إن شاء الله) ئیماندارم. بەڵام ئەگەر مەبەستی ئەوە بێت ئیمان خۆی چەندین بەشە و بۆی هەیە ئەو كەسە لە بەشێك لە بەشەكانی ئیمانەكەیدا لاوازی ڕووی تێكردبێت لەو حاڵەتەدا درووستە بلێت إن شاء الله ئیماندارم، لە هەندێ حاڵەتی تریشدا درووستە (استثناء) لە ئیماندا بكرێت. زانایان دەڵێن ئەمە یەكێكە لە بەروبوومەكانی جیاوازی لە نێوان ئەهلی سوننەت و مورجیئەی فوقەهادا. 

تەنها قورئان و سوننەت مەعسومن 

تەنها قورئان وسوننەتی (صحیح) مەعسومن وبەبێ هیچ ڕەخنەو مشتومڕ ێك واجبە وەربگیرێن و ئیشیان پێ بكرێت، تەنها ئەو دوو سەرچاوە كرۆك وبنچینەی سەرەكی دینن، جگە لەوە قسەی هەركەسێكی تر نابێت وەكو قسەیەكی مەعسوم تەماشا بكرێت ، بەڵكو پێویستە لە ڕوانگەی كیتاب و سوننەت و لە ڕۆشنایی ئەواندا وەربگیرێن یان ڕەتبكرێنەوە . 

پێگە وپلەو پایەی هاوەڵانیش پێگەیەكی تایبەتە و خۆشەویستییان دین و ئیمانە، پلەی هاوەڵێتی پلەیەكی گەلێك بەرزە و كەسیش تاكو ڕۆژی قیامەت هەرچی بكات وئەگەر بەقەد چیاكان ئاڵتون لە پێناو الله تعالی ببەخشێت ناتوانێت بگاتە پێگە وئاست وپلەو پایەی ئەواندا چونكە ئەوان سەرخەری دین و هاوەڵ و خۆشەویستی پێغەمبەرەكەمان بوون صلی الله علیه و سلم. نە تابیعین و نە هیچ زانایەكی سەردەمانی دوای ئەوان ، تایبەتمەندی وگەورەیی و پێگەی هاوەڵانیان نییە، لەگەڵ ئەوەشدا ئەوانیش - چجای زانایانی دوای ئەوان - مەعسوم نین بڵێی هەرچی لە زاری كەسێكیانەوە دەربچێت حەقی ڕەها بێت. 

قسەو تێگەیشتن و بۆچوونی مەزاهیبەكان وزانایانی سەلەف زیاتر لەوانەی دوای خۆیان پێویستە ڕێزیان لێ بگیردرێت و دەبێت بخرێنە سەر سەر و سەرچاو، بەڵام ئەوە مەرجدارە بەوەی لەگەڵ كیتاب و سوننەتدا ناكۆك نەبن وقسەكەیان بەڵگەدار بێت وپاڵپشتی ئایەت و فەرموودەی هەبێت، ئەگەرنا خاوەنەكەی هەركێ بێت لێی وەرناگیرێت وناوبانگ و شوهرەتی زانستی بۆ خۆی بەس نییە قسەی كەسێك بەچاونووقاوی وەربگرین، ئەوانەشی دوای سەلەف هاتوون بە هەمان شێوە و زیاتریش پێویستە لە وتەكانیان وردببینەوە ولەگەڵ كیتاب و سوننەت و بنەماكانی ئەهلی سوننەتدا دا بەراورد بكرێن ولە ڕۆشنایی ئەو دوو سەرچاوەدا وەربگیرێن نەك وەكو سەرچاوەیەكی سەربەخۆ تەماشا بكرێن، چونكە ئەوان بە هیچ شێوەیەك سەرچاوەیەكی سەربەخۆ نین ودرووست بوونی ئەو قەناعەتە كارەسات و تێكدانە بۆ بنەماكانی وەرگرتن لە ئیسلامدا. 

پوختەی ئەم چەند وتە كورتە و بنەما وبنچینەی هەرە گرنگ كە پێویستە هەموو فێرخوازێكی زانست وموسوڵمانێكی بەرچاوڕوون بەبەڵگەی شەرعی بیزانێت و نە بەڕاستەوخۆ و نە ناڕاستەوخۆ پێچەوانەكەی ئەنجام نەدات ئەوەیە:  

قسەی زانایان خۆی لە خۆیدا بەڵگە و حوججە نییە، بەڵكو قسەی هەر زانایەك پێویستی بەوەیە حوججەو بەڵگەی كیتاب و سوونەتی بۆ بهێنرێتەوە تاكو بەهێزی بكات و شەرعییەتی كارپێكردنی لێ وەربگرێت. ڕەحمەتیش لە زانایانی ڕەببانی كە خۆیان فەرموویانە: (أقوال العلماء يُحتجّ لها بالأدلة الشرعية ولا يُحتجّ بها على الأدلة الشرعية). 

إحسان برهان الدین 

5 ذو القعدة 1444