/بیانناسە/
زنجیرەی بیانناسە ٧٩- جهیمان العتیبي
ناوی (جهيمان بن محمد بن سيف العتيبي) ه، له 16 ی سبتمبر ساڵی 1936 به‌رانبه‌ر 1 ی رجب ساڵی ( 1355) كۆچی له دایكبووه، بۆ ماوه‌ی هه‌ژده ساڵ له دامزراوه‌ی ( الحرس الوطني) له سعودیه فه‌رمانبه‌ر بووه و به دیاری كراویش شۆفێری ته‌نكه‌ری ئاو بووه، ئه‌وه‌ی كه باس ئه‌كرێت سه‌باره‌ت به خوێندنی جوههیمان ئه‌وه‌یه تاكو چواری سه‌ره‌تایی خویندووه، به‌ڵام دواتر له قۆناغێكی تری ته‌مه‌نیدا درێژه‌ی به خوێندن داوه له ده‌زگایه‌كی زانستی سه‌ر به ( الجامعة الاسلامیة) له شاری مه‌دینه، ئه‌گه‌رچی به‌هۆی ناڕازیبوونی له‌و مه‌نهه‌جانه‌ی ده‌وترانه‌وه خوێندنی ته‌واو نه‌كردووه‌و هیچ بڕوانامه‌یه‌كی به‌ده‌ست نه‌هێناوه، له‌وێ له‌گه‌ڵ كه‌سێكدا به ناوی (محمد بن عبد الله القحطاني) كه یه‌كێك بوو له قوتابیه‌كانی شێخ (عبد الله بن عبد العزیز بن باز) ده‌بێته هاوڕێ و به هۆی نزیكبوونیان له یه‌كتر له ڕووی فیكر و بیروباوه‌ڕه‌وه، په‌یوه‌ندییه‌كی تۆكمه له نێوانیاندا درووست ده‌بێت و قەحتانی خوشکێکی خۆی لە جوهەیمان مارە دەکات وهاوڕێتیەکەشیان ده‌بێته سه‌ره‌تای وه‌رچه‌رخانێكی گه‌وره له ژیانی هەردوکیاندا.
شایانی باسە باوكی جوهەیمان له گه‌ڵ كومه‌ڵی ( إخوان من أطاع الله) وهۆزه‌کاندا به‌شداری چه‌ندین جه‌نگ و غه‌زای كردبوو له بیسته‌كانی سه‌ده‌ی بیسته‌مدا، له‌وانه جه‌نگی (سبلة) كه له دژی شا (عبدالعزیز ال سعود) پێی هه‌ڵسابوون و له‌و جه‌نگه‌دا هه‌رچه‌ند ده‌ڵێن كورژراوه به‌ڵام ڕاست ئه‌وه‌یه كه نه‌كوژراوه‌و جوهه‌یمانیش زۆر جار وه‌كو ده‌ڵێن شانازی به‌و جه‌نگانه‌ی باوكییه‌وه ده‌كرد.
- جوههیمان كه‌سێكی دڵسۆز بوو بۆ بانگه‌وازه‌كه‌ی ،خاوه‌ن كه‌سایه‌تییه‌كی خۆشه‌ویست بوو له‌لای خه‌ڵكی، باوه‌ڕی ته‌واوی به‌و بنه‌ماو بنچینانه‌ی خۆی هه‌بوو له بیروباوه‌ڕدا كه بانگه‌شه‌ی بۆ ده‌كرد، به‌رده‌وام له ڕێگه‌ی نووسین و وانه و گه‌ڕان به ده‌ڤە‌ره‌كاندا بۆ بانگه‌واز وفه‌رمان به چاكه‌و نه‌هی له خراپه و بڵاوكردنه‌وه‌ی نامیلكه خه‌ریك بوو هۆشیاری به خه‌ڵكی ده‌دا، به بێ ترس ڕه‌خنه‌كانی ئاڕاسته‌ی حكومه‌تی سعودیه‌ش ده‌كرد، به‌ڵام حكومه‌تی سعودیه‌ی ته‌كفیر نه‌ده‌كرد.
- جوههیمان له سه‌ره‌تای شه‌سته‌كانه‌وه كۆمه‌ڵه‌یه‌كی درووست كرد به ناوی (الجماعة السلفیة) و یه‌كه‌م بنکەشیان ماڵێك بوو له شاری مه‌دینه به كرێ گرتیان ویه‌كه‌م كه‌س لە زانایان په‌یوه‌ندییان له گه‌ڵ (ابن باز) په‌یدا كرد كه ئه‌و كاته ئه‌و جێگری سه‌رۆك زانكۆی (الجامعة الاسلامیة) بوو له مه‌دینه و داوایان لێ كرد ئامۆژگاریان بكات و مامۆستا و ڕێپیشانده‌ریان بێت له كاره‌كانیان، بۆیه (ابن باز) سه‌ردانی ده‌كردن و له‌وێ هه‌ندێ جار موحازه‌ره‌ی پێشكه‌ش ده‌كرد و كرێی ماڵه‌كه‌شی جاروبار بۆ دابین ده‌كردن، به‌ڵام شایانی باسه كۆمه‌ڵه‌كه‌یان وه‌كو حیزب و كۆبوونه‌وه‌یه‌كی سیاسی نه‌بوو، چونكه جوههیمان باوه‌ڕی به‌و جۆره كۆبوونه‌وانه نه‌بوو، به‌ڵكو ته‌نها بۆ بانگه‌واز و گرنگیدان بوو به یه‌كخوا په‌رستی و دژایه‌تی بیدعه‌و هه‌ر كارێكی ناشه‌رعی له ناو خه‌ڵكیدا، هه‌موو ئه‌وانه‌ش له‌و كۆمه‌ڵەدا بوون به‌بێ به‌رانبه‌ر كاریان ده‌كرد و زۆر جار به یارمه‌تی ئەندامان و هه‌ندی له‌و زانایانه‌ی سه‌ردانیان ده‌كردن، یان له ڕێگه‌ی فرۆشتنی ماڵ و كێڵگه‌كانی خۆیان خه‌رجی ئیشه‌كانیان دابین ده‌كرد.
- پێش درووستبوونی ئه‌و كۆمه‌ڵه‌ی جوههیمان ( الجماعة السلفیة المحتسبة) هه‌ندێ ئاژاوه له شاری مه‌دینه درووستبوو بوو به هۆی ئه‌و گه‌نجانه‌وه كه به دارو تێڵا كه‌وتبوونه شكاندنی ئه‌و په‌یكه‌رانه‌ی دوكانداره‌كان له‌به‌رده‌م دوكانه‌كانیاندا له مه‌دینه دایاننابوو بۆ نمایش كردنی جلی ئافره‌ت و ئه‌و ئه‌وه‌یان به حه‌رام ده‌زانی و به زۆر پێیان لاده‌بردن یان ده‌یان شكاند، ئه‌مه‌و چه‌ند ڕووداویكی هاوشێوه‌ی تر كاردانه‌وه‌و كه‌ش و هه‌وایه‌كی گرژی له شار درووست كردبوو.
- هه‌ر له‌و ساڵانه‌دا له نێوان 1960 بۆ 1964 شێخ (محمد ناصرالدین الالباني) ش له زانكۆی ( الجامعة الاسلامیة ) له شاری مه‌دینه گرێبەستێکی کردبوو په‌یوه‌ندیشی له‌گه‌ڵ جوههیمان هه‌بوو، بەڵکو كاریگه‌ریشی له‌سه‌ر خۆی و هاوه‌ڵه‌كانی هه‌بوو كه ئه‌وان به شێوه‌یه‌كی زۆر گرنگییان به فه‌رمووده‌و وردبوونه‌وه له زنجیره‌ی سه‌نه‌د و عیله‌ل و قه‌ڵاچۆكردنی بیدعه ده‌دا. جگه له ئه‌ڵبانی به هه‌مان شێوه شێخ ( مقبل هادي الوادعي) په‌یوه‌ندییه‌كی تۆكمه‌ی له گه‌ڵ ئه‌وان هه‌بوو، وه‌كو خۆیشی ده‌ڵێت مامۆستا و موفتی ئه‌وان بوو، بەڵام دواتر لە کتێبی (المخرج من الفتنە) ڕەخنەی لە داگیرکردنیان بۆ حەرەم گرت و هاوکات ڕەخنەشی لە شێوازی مامەڵەی ڕژێمی سعودیە بەرانبەر ئەوان گرت.
- ئه‌و كۆمه‌ڵه‌ی جوههیمان درووستی كرد له سه‌ره‌تا ته‌نها شه‌ش كه‌س بوون خۆی و (سلیمان الشتیوي ، سعد التمیمي ، ناصر بن حسین) كه‌سێكی تریش كه یه‌مه‌نی بوو هه‌ر زوو وه‌فاتی كرد و ئه‌ندامێكی تریشیان دواتر به تۆمه‌تی ڕاكێشانی ئه‌و كۆمه‌ڵه و گۆڕینی ئاڕاسته‌یان به‌ره‌و كۆمه‌ڵه‌ی ( الاخوان المسلمین) ی میسر له جه‌ماعه‌ته‌كه دوور خرایه‌وه‌و فه‌سڵ كرا، ئه‌م شه‌ش كه‌سه سه‌ردانی (ابن باز) یان كرد و نیازی خۆیان بۆ خسته ڕوو كه ده‌یانه‌وێت بانگه‌واز بكه‌ن و دژایه‌تی بیدعه بكه‌ن و لە کەسیش چاوه‌ڕوانی هیچ چاكه‌و پاداشتێک نین له خوای گه‌وره نه‌بێت، بۆیه (ابن باز) وێڕای ڕازی بوونی له‌سه‌ر پیكهینانی كۆمه‌ڵه‌كه‌یان پێشنیاریشی كرد ناوه‌كه له ( الجماعة السلفیة) وه بگۆرن بۆ ( الجماعة السلفیة المحتسبة) و ئه‌وانیش گوێڕایه‌ڵییان بۆ ئه‌و پێشنیاره نیشاندا و ناوه‌كه‌یان گۆڕی، له دوای ئه‌وه‌ش هه‌رچی بڵاوكراوه‌كانیان هه‌یه چاپیان نه‌ده‌كرد تاكو ابن باز سه‌ره‌تا نه‌بینینێت و هه‌رتێبینییه‌كیشی هه‌بوایه ده‌یانخسته سه‌ر بڵاوكراوه‌كه.
- جوههیمان و جه‌ماعه‌ته‌كه‌ی له زۆرێك له بیروباوه‌ڕه‌كانیاندا له زانایانی سعودیه جیاواز نه‌بوون، به تایبه‌تی له پرسه‌كانی عه‌قیده وه‌كو یه‌كخوا په‌رستی و ئیمان و دژایه‌تی بیدعه و بیدعه‌كاران و زۆر شتی تر، بۆیه زانایان ئاماده‌ی كۆڕو وانه‌و كۆبوونه‌وه‌كانیان ده‌بوون وه‌كو (ابن باز و أبو بكر الجزائري) و زۆر زانای تر، به‌ڵام له دوو مه‌سه‌له‌دا له زانایانی سعودیه جیا ده‌بوونه‌وه:
یه‌كه‌م: له مه‌سه‌له‌ی پشتگیری كردنیان بۆ ڕژێمی سعودیه و فه‌رمان نه‌كردیان به چاكه‌و نه‌هی نه‌كردنیان له خراپه‌كانی ڕژێم.
دووه‌م: سه‌باره‌ت به مه‌سه‌له‌ی ده‌ركه‌وتنی فیتنە و نیشانەکانی قیامەت و بە تایبەتیش دەرکەوتنی مه‌هدی جوههیمان و كۆمه‌ڵه‌كه‌ی پێیان وابوو نیشانه‌كانی قیامه‌ت نزیك بوونه‌ته‌وه و مه‌هدی كاتی ده‌ركه‌وتنی هاتووە.
- جوههیمان و كۆمه‌ڵه‌كه‌ی زۆر به ئازایی و بوێرانه (أمر بالمعروف و نهي عن المنكر) یان ئه‌نجام ده‌دا، ته‌نانه‌ت وینه‌كانی پادشای سعودیه‌یان له‌سه‌ر دراوی ڕیال ده‌سڕییه‌وه‌و ده‌یانشێوان و ئه‌و مه‌سه‌له له‌و كاته بوو بووه باسی خه‌ڵكی و دوو ڕاو بۆچوونیان له ناو خه‌ڵكیدا درووست كردبوو كه هه‌ندێك له زانایان ده‌یان وت هه‌بوونی ئه‌و وینه له‌سه‌ر دراوه‌كان ئاساییه ودروستە، چونكه (تعظیم) ناكرێت، به‌ڵام له ناو خه‌ڵكیدا بۆچوونیكی تری پێچه‌وانه‌ش هه‌بوو.
- هاوكات جوههیمان وجه‌ماعه‌ته‌كه‌ی هەندێ جار تیگه‌یشتنی نامۆیان بۆ ئیسلام هه‌بوو، كه له‌گه‌ڵ زانایان وله گه‌ڵ تێگه‌یشتنی خه‌ڵكیشدا نه‌ده‌گونجان، به ڕواڵه‌تی فه‌رمووده‌كان كاریان ده‌كرد و بایەخی زۆریان بۆ هیچ قسەیەک دانەدەنا ئەگەر بە ڕوونی بەڵگەی کتاب و سوننەتی لەسەر نەبوایە، ته‌نانه‌ت وه‌كو ده‌گێڕنه‌وه خودی جوههیمان له كتیبخانه‌كه‌ی خۆیدا جگه له ( المحلی) ی ابن حزم كتێبی تری فیقهی نه‌بووه، چونكه باوه‌ری ته‌واویان به فه‌رمووده‌كان هه‌بوو وه‌كو خۆی جێبه‌جی بكرێت، له‌وانه زۆر جار ئه‌بینران به پێ خاوسی ڕێیان ده‌كرد وەکو جێبەجێکردنی سوننەت، له ناو مزگه‌وته‌كانیشدا ده‌بینران به‌سه‌ر فه‌رشه‌كانه‌وه به نه‌عل نویژیان ده‌كرد بۆ هەمان مەبەست، به‌شداری وانه‌ی زانایانیان ده‌كرد و داوای به‌ڵگه‌ی قورئان و سوننه‌تیان له هه‌موو قسه‌كانیان ده‌كرد، هه‌ر بیدعه‌یه‌كیان ببینیایه نکۆڵییان لێ ده‌كرد و به ده‌ست ده‌یانگۆری، یان به بێ ترس و شه‌رم ده‌یانوت ئه‌وه بیدعه‌یه.
- له لایه‌كی تریشه‌وه ڕۆژ له ڕۆژ ده‌سه‌ڵاتدارانی سعودیه زیاتر به‌وان قەڵس و بێزار ده‌بوون و هه‌واڵیان پێده‌گه‌شت كه جوههیمان و كۆمه‌ڵه‌كه‌ی خه‌ریكه ده‌بنه سه‌رچاوه‌یه‌كی پشێوی بۆ ڕژێم و له بیروڕای خه‌ڵكیدا گۆڕانكاری جه‌وهه‌ری درووست ده‌كه‌ن، ته‌نانه‌ت جارێكیان - وه‌كو شێخ مقبل له كتیبی المخرج من الفتنة ده‌ڵێت - هه‌ندێكی له زانایان تۆمه‌تبار كرد به‌وه‌ی زانیارییان ده‌رباره‌یان داوه‌ته ده‌سه‌ڵات وسیخوڕیان به‌سه‌ریانه‌وه كردووه، كه له‌و تۆمه‌ته‌دا مه‌به‌ستیان (أبو بكر الجزائري) بوو، دواتریش له پاش دانیشتنێكی نێوان أبو بكر الجزائري و جهیمان له سه‌ربانی ئه‌و ماڵه‌ی له مه‌دینه كردبوویانه بنكه گرژی له نێوانیاندا درووست بوو و په‌یوه‌ندییان پچڕا له دوای ئه‌و دانیشتنه‌وه كه به (حادثة السطح) ناسرا.
- له‌و كاته‌وه له‌سه‌ره‌تاو ناوه‌ڕاستی شه‌سته‌كانه‌وه تاكو سه‌ره‌تای حه‌فتاكان جوههیمان به چه‌ند گۆڕانكارییه‌كی بیروبۆچووندا تێپه‌ڕی و ناكۆكی كه‌وته نێوان خۆی و هه‌ندی له ئه‌ندامانی دامه‌زرێنه‌ری كۆمه‌ڵه‌كه‌ی، له ساڵی 1973 له وه‌زیفه‌ی حكومه‌ت ده‌ستی كێشایه‌وه چونكه ئه‌و پێی وابوو خۆی و هاوه‌ڵانی له وه‌زیفه‌ی حكومه‌ت نه‌بن باشتره بۆ ئه‌وه‌ی بتوانن قسه‌ی حه‌ق بكه‌ن و ئه‌و مووچه‌ی كه له ده‌سه‌ڵات وه‌ریده‌گرن ڕێگره له وتنی حه‌ق و كۆمه‌ڵه ناكۆكییه‌كی تریش كه‌وته نێوانیان، به‌ڵام به‌هه‌ر حاڵ جوههیمان هه‌ر به‌رده‌وام بوو له بانگه‌واز و وانه وتنه‌وه له مزگه‌وته‌كانی مەدینە و دەشتەکانی دەوروبەری و ته‌عبیر كردنی خه‌و ( كه گرنگییه‌كی زۆریان به مه‌سه‌له‌ی خه‌و ده‌دا) و، نووسینی نامیلكه و دوا جار تا ڕاده‌یه‌ك جۆرێك له ڕۆچوونی پیوه به‌دی كرا له مه‌سه‌له‌ی نیشانه‌كانی قیامه‌ت و فه‌رمووده‌كانی فیتنه‌و ده‌ركه‌وتنی مه‌هدی به شیوه‌یه‌كی تایبه‌ت.
- دەگێڕنەوە کە جوهەیمان خۆی لە وانە وتنەوە لە مزگەوتە گەورەکانی شارەکان بە دوور دەگرت و زیاتر لە مزگەوتە بچوکەکانی ناو مەدینە و ناوچەکانی بیابانی دەوروبەری مەدینە باسی ئیسلامی دە کرد و ئامۆژگاری خەڵکی دەکرد٫ بۆ هۆکاری ئەوەش هەندێ لە هاوڕێکانی جوهەیمان پاش جیابوونەوەیان لە ئەو دەیانوت بە هۆی ئەوە بووە دەشتەکی قسەی کردووە و لە دەربڕینی عەرەبی جوان و ڕاستو درووست شارەزا نەبووە چونکە لە دەشتی (ساجر) پەروەردە بوو بوو.
- جه‌ماعه‌ته‌كه‌ی جوهەیمان له زیادبووندا بوون و شوێنكه‌وتوانیان له هه‌موو شاره‌كانی سعودیه وه‌كو (مكة و ریاض و حائل والقصیم و دمام) زیادیان ده‌كرد و، به‌ڵكو په‌ل و پۆیان بۆ ده‌ره‌وه‌ی سعودیه‌ش ده‌هاوێشت وه‌كو وڵاتی كوه‌یت كه زۆریك له بڵاوكراوه‌كانیان له‌وێ چاپ ده‌كرا و دواتر له سعودیه دابه‌ش ده‌كران، جوهەیمان خۆیشی بە قاچاغ و نهێنی سەردانی کوەیتی دەکرد.
- مامه‌ڵه‌ی هه‌ندێ له شوێنكه‌وتوانی جوهەیمان زانایان و خه‌ڵكی توڕه ده‌كرد و سکاڵایان لێ ده‌كرا و له حه‌فتاكان كاتێك ژماره‌یان زیادی كرد زیاتر بوونه جێگه‌ی بایه‌خ به تایبه‌تی دوای ئه‌وه‌ی هه‌ندێك له‌و گه‌نجانه به نه‌عله‌وه له مزگه‌وتی پێغه‌مبه‌ر صلی الله علیه وسلم نوێژیان ده‌كرد و وشه‌ی (الصلاه خیر من النوم) یان له بانگی یه‌كه‌می به‌یانیان ده‌وت و به‌ڵكو كار گه‌یشته ئه‌وه‌ی وێنه‌كانی شا (خالد بن عبد العزیز) یان له‌سه‌ر دراوی ڕیال ده‌سڕییه‌وه یان ده‌یانشێواند، به‌ڵكو جوههیمان به هۆی ئه‌و ناشه‌رعییانه‌ی له ڕاگه‌یاندنی سعودیه ده‌یبینی وه‌كو ده‌ركه‌وتنی ئافره‌ت و هه‌ندی ڕه‌خنه‌ی تر كه له ده‌سه‌ڵات هه‌یبوو به‌یعه‌تیشی به شه‌رعی نه‌ده‌زانی بۆ ئه‌و ده‌سه‌ڵاته بێ ئه‌وه‌ی ته‌كفیریان بكات،به‌ڵام له نێو ڕیزی كۆمه‌ڵه‌كه‌ی كه‌سانی كاریگری تێدا بوو وه‌كو ( فیصل الیامي) كه به هۆی گرنگیدانی زۆری به زانست به (ابن تیمیة الصغیر) ده‌ناسرا، ئاراسته‌ی به‌ره‌و ته‌كفیر كردنی ڕژێمی سعودیه بوو، بۆیه له ساڵی 1977 له كاتی هاتنی شێخ ئه‌لبانی بۆ حه‌ج ئه‌وان له‌سه‌ر باسی ته‌كفیركردنی ده‌سه‌ڵاتداران دانشتنیكی سێ قۆڵییان ئه‌نجامدا، به‌ڵام جوههیمان له كۆتایی دانیشتنه‌كه ئه‌و كاسێته‌ی ده‌نگه‌كانی له‌سه‌ر تۆمار كرابوو له ناویدا و ترسی ئه‌وه‌ی بوو ئاراسته‌و بۆچوونی فه‌یسه‌ڵی هاوڕێی له ناو ڕیزه‌كانی جه‌ماعه‌ته‌كه‌ی ته‌شه‌نه بكات.
- ئه‌وانه‌ی جوهه‌یمانیان بینیوه‌و ناسیویانه به كه‌سایه‌تییه‌كی كاریزما وه‌سفیان كردووه، كۆمه‌ڵێک ئاكار و خه‌سڵه‌تی جوانی تێدابووه كه شوێنكه‌وتووانی زۆر پێوه‌ی وابه‌سته بوونه، له‌وانه ئه‌و كه‌سێكی سادە وڕوح سووك ولێبڕاو بووه بۆ بانگه‌وازه‌كه‌ی، دوو ئۆتۆمبێلی ( بیجۆ) و (سالۆن) ی هه‌بووه به‌رده‌وام له گه‌شت و سه‌ردانی ناوچه‌كان و به‌سه‌ركردنه‌وه‌ی ئه‌ندامان و وانه وتنه بووه له شار و له ده‌شت وناوچه بیابانییه‌كاندا، هه‌روه‌ها زۆر ژیر و لێهاتوو و ئازا و به‌خشنده بووه، بۆیه كه‌سانی نوێ بۆ په‌یوه‌ندی كردن به‌و كۆمه‌ڵه‌وه زۆر جار ته‌نها ناوبانگ و كه‌سایه‌تی جوههیمان سه‌رنجی ڕاده‌كێشان و به كاركردن له گه‌ڵ ئه‌و كۆمه‌ڵە قایلی ده‌كردن.
- له ده‌ورو به‌ری ساڵی 1977 – به پێی قسه‌ی (ناصر الحزیمي) خاوه‌ن كتیبی ( أیام مع جهیمان) كه له‌گه‌ڵ خودی جوههیمان بووه وزۆر لێیه‌وه نزیك بووه‌و پێش ڕووداوی حه‌ره‌م به هۆی جیاوازی دیدو بۆچوون لێی جیا بووه‌ته‌وه ، ڕاپۆرتێكیان له‌سه‌ر نووسرا كه ئه‌ندامانی ئه‌م كۆمه‌ڵه له شاری مه‌دینه و هه‌ندێ جێگه‌ی تر حه‌شارگه‌ی چه‌كیان هه‌یه، هه‌ر بۆیه شاڵاوێكی ده‌ستگیر كردن له‌ناو جه‌ماعه‌ته‌كه‌ی جوههیمان ده‌ستی پێكرد و هه‌ندێك له ئه‌ندامانی دامه‌زرێنه‌ری كۆمه‌ڵه‌كه ده‌ست گیر كران و جوهه‌یمانیش هه‌ڵهات، شایانی باسه یه‌كێك له‌وانه‌ی ده‌ستگیر كران له‌و كه‌یسه شێخ ( مقبل بن هادي الوادعي) بووكه دوای سێ هه‌فته له ده‌ستگیر كردنی ئازاد كرا و له سعودیه ده‌ركرا بۆ وڵاته‌كه‌ی خۆی له یه‌مه‌ن، له پاش ئه‌و هه‌ڵهاتنه جارێكی تر جوههیمان ده‌رنه‌كه‌وتنه‌وه تاكو له ڕووداوی داگیركردنی حه‌ره‌مدا له‌وێ بینرا.
- له ماوه‌ی دیارنه‌مانیدا جوههیمان بە شێویەوەکی ڕاشکاوانەتر ده‌ستی كرد به ڕاگەیاندنی بیروباوەڕو قەناعەتەکانی کۆمەڵەکەی و هەروها بەردەوامیش بوو لە بڵاو كردنه‌وه‌ی هه‌ندێك بڵاوكراوه‌و نامیلكه كه هه‌ندێكیان له كوه‌یت چاپ ده‌كران و به ناوی جوههیمان خۆی یان به ناوی خوازراو له ناو سعودیه دابه‌ش ده‌كرا، له‌وانه: ( رسالة الالتباس) و ( رسالة الفتن) و( الامارة و‌‌البیعة والطاعة و كشف الحكام) (الرسائل السبع) ( الرسائل الاربع والسبع) ڕای خۆی بە ڕاشکاوی لە سەلەفییەکانی سعودیە و کۆمەڵەی ئەنساروسسوننە و ئیخوانی میسر دەربڕی و هەروەها باسی مه‌هدي و ده‌ركه‌وتنی نیشانه گه‌وره‌كانی قیامه‌تی تێدا بوو، بڵاوكراوه‌كان له كوه‌یت چاپ ده‌كران و به قاچاغ ده‌یانگه‌یانده ناو شاره‌كانی سعودیه و به هه‌زاران نوسخه‌ی له ناو حه‌ره‌م و شوێنه‌كانی تر له ڕێگه‌ی چالاكوانانی ( الجماعة السلفیة المحتسبة) دابه‌ش ده‌كرایه سه‌ر موسوڵماناندا، جارێكیش له بازگه‌یه‌كی سنووریدا ده‌ست به‌سه‌ر چوارده هه‌زار نوسخه له یه‌كێك له‌و بلاوكراوانه‌دا گیرا كه له ناو پیكابێكدا له ژێر بارێكی كا شاردبوویانه‌وه.
- به‌ڵام له‌و كاته‌دا كه ده‌وری دووسال پێش ڕوودانی رووداوی حه‌ره‌م بوو، (محمد بن عبد الله القحطاني ) باسی كه‌وتبووه ناو باسه‌كانه‌وه‌و زۆری نه‌برد قه‌حتانی وه‌كو مه‌هدی باس ده‌كرا و ئه‌مه‌ش بووه مایه‌ی دابه‌ش بوونی جه‌ماعه‌ته‌كه‌ی جوههیمان بۆ دوو كۆمه‌ڵی ناكۆك: یه‌كێكیان باوه‌ری به‌وه بوو قه‌حتانی مه‌هدییه‌و كۆمه‌ڵێكیان باوه‌ری پێ نه‌بوو. سه‌یریش له‌ودا بوو خودی قه‌حتانی تاكو ماوه‌یه‌ك باوه‌ڕی به‌وه نه‌بوو كه خۆی مه‌هدییه‌و پێی ده‌وتن له خوا بترسن و وام پی مه‌ڵێن، به‌ڵام جوهه‌یمانی هاوڕێی گیان بە گیانی و زاوای ئه‌وی به مه‌هدی ده‌زانی، له‌سه‌ر ئه‌م باوه‌ڕه‌ش كۆمه‌ڵیك له جه‌ماعه‌ته‌كه‌یان لێ جیا بوویه‌وه به‌ڵام زۆرینه‌یان له‌سه‌ر بۆچوونه‌كه‌ی جوههیمان بوون. لە هۆکارەکانی قەناعەتیشیان بە وەی قەحتانی مەهدییە ئەوە بوو، کەسانێکی زۆر لە سعودیە و لە وڵاتانەوە خەویان پێوە بینیبوو کە ئەو مەهدییە.
- وا ده‌رده‌كه‌وێت جوههیمان و جه‌ماعه‌ته‌كه‌ی هه‌ر له سالی 1978 ه‌وه( واته ساڵیك پێش ڕووداوه‌كه) سه‌رقاڵی پلان داڕشتن بوونه بۆ داگیركردنی حه‌ره‌می مه‌ككه به مه‌به‌ستی به‌یعه‌تدان به مه‌هدی له په‌نای كه‌عبه‌دا، بۆیه ماوه‌یه‌ك پێش سعاتی سفر ئه‌وان خواردن و خورمایان له ژێر زه‌مینه‌كانی حه‌ره‌م هه‌ڵگرتووه و سوودیان له سووكی ئه‌و ڕێوشوێنانه وه‌رگرتووه له ده‌روازه‌كانی حه‌ره‌مدا بووه و نه‌ك ته‌نها خواردن و ئازووقه به‌ڵكو چه‌كیشیان حه‌شارداوه له جێگه‌ی تایبه‌تدا له‌و ژێر زه‌مینانه‌دا.بۆ ڕۆژی دیاریكراویش چه‌كی پێویستیان له ڕێگه‌ی تابوته‌كانه‌وه گواستبوویه ناو حه‌ره‌م گوایه ئه‌و تابوتانه ته‌رمی مردووه‌و بۆ نوێژ كردن له‌سه‌ریان براونه‌ته ناو حه‌ره‌م، هه‌روه‌ها توانیان ته‌نكه‌ری ئاو و هه‌ندی سه‌یاره‌ی تری خزمه‌تگوزاری بۆ بردنه ژووره‌وه‌ی چه‌ك و خورما به كاربهێنن.
- یه‌كێك له سه‌رانی ئه‌و كه‌سانه‌ی كه له مه‌سه‌له‌ی مه‌هدی هاوڕا نه‌بوون له گه‌ل جوههیمان كه (أحمد المعلم) بوو،نامه‌یه‌كی به‌په‌له نووسیبوو بۆ جوههیمان تێیدا نكۆڵی كردبوو له‌وه‌ی محمد القحطاني مه‌هدی بێت و به به‌ڵگه‌ی فه‌رمووده بۆی سه‌لماندبوو كه پێش هاتنی مه‌هدی زۆر ڕوداوی تر ڕووده‌دات كه تاكو ئه‌و كاته هیچ له‌و ڕووداوانه ڕوویان نه‌دابوو، نامه‌كه له ڕۆژی ڕووداوه‌كه به ده‌ستی كه‌سێكدا گه‌یشته حه‌ره‌م به‌ڵام كاتی ئه‌وه نه‌مابوو به ده‌ستی جوههیمان بدرێت.
- له به‌ره‌به‌یانی یه‌كه‌م ڕۆژی ساڵی 1400 كۆچی به‌رانبه‌ر 20 ی تشرینی دووه‌می سالی 1979 كاتێك (محمد السبیّل) پێش نوێژی مزگه‌وتی حه‌رام سه‌لامی له نوێژی به‌یانی دایه‌وه، جوههیمان و زیاتر له 200 له شوێنكه‌وتوانی له ناو مزگه‌وته‌كه‌دا دابەش بوون و یه‌کسه‌ر ده‌ستیان به‌سه‌ر مایكرۆفۆنه‌كه‌ی لای پێشنوێژه‌كه‌دا گرت و ده‌ستیان كرد به خویندنه‌وه‌ی به‌یاننامه‌كه‌یان ده‌رباره‌ی ده‌ركه‌وتنی مه‌هدی و خویندنه‌وه‌ی فه‌رمووده‌كان به زنجیره‌ی سه‌نه‌ده‌كانیانه‌وه و وتیا ئه‌و مه‌هدییه ئێستا له‌گه‌ڵمانایه و داوایان له موسوڵمانان كرد پاش كه‌میكی تر به‌یعه‌تی پی بده‌ن، به‌ڵام هه‌ر له كاتی خوێندنه‌وه‌ی ئه‌و به‌یاننامه جوههیمان مایكرۆفۆنه‌كه‌ی له (خالد الیامي) وه‌رده‌گرت و چه‌كداره‌كانی به ناویان بانگ ده‌كرد و ئاڕاسته‌ی ده‌كردن بچنه سه‌ر مناره‌كان و ده‌روازه‌كانی حه‌ره‌م دابخه‌ن، هه‌روه‌ها پێی ده‌وتن وه‌كو له تۆماره ده‌نگییه‌كانی خۆیدا هاتووه: ته‌قه له سه‌ربازه‌كان مه‌كه‌ن تاكو ته‌قه‌تان لێ نه‌كه‌ن.
- خه‌ڵكی تووشی ترس و سه‌رسوڕمان و حاڵه‌تێكی شپرزەیی بوون، هه‌ر چۆنیك بێت، پاش خوێندنه‌وه‌ی به یاننه‌ماكه، (محمد القحطاني) ڕووی كرده ئه‌و جێگه‌ی كه له فه‌رمووده‌كاندا هاتووه مه‌هدی به‌یعه‌تی پێده‌درێت له نێوان ڕوكن و مه‌قامدا، له‌وێ ڕاوه‌ستا و جوههیمان و شووینكه‌وتوانی و زۆرێك له‌و خه‌ڵكه‌ش به‌یعه‌تیان پێ ده‌دا، ده‌نگی (الله أكبر) ی زۆرێك له خه‌ڵكیش به‌و بۆنه‌وه به‌رز بوویه‌وه.
- له سعاتی یه‌كه‌مدا جه‌ماعه‌تی جوههیمان به‌ته‌وای ده‌ستیان به‌سه‌ر مزگه‌وتی حرام و هه‌موو به‌رزاییه‌كانیدا گرت، له پێكدادانێكیشدا لە نێوان چه‌كدارێكی جوههیمان و سه‌ربازێكدا له‌یه‌كه‌م ساته‌كانی هه‌ڵمه‌ته‌كه‌دا یه‌كیك له چه‌كداره‌كان به گولله‌ی پاسه‌وانێك كه به‌ر ده‌رگاكه كه‌وت و گه‌رایه‌وه بۆ چه‌كداره‌كه‌و وكوشتی.
- لهم كاته‌دا محمد سبه‌ییلی پێشنوێژی حه‌ره‌م خۆی گه‌یانده ژووره‌كه‌ی خۆی و له‌وێوه ده‌سه‌ڵاتدارانی له بارودۆخه‌كه ئاگه‌دار كرده‌وه‌و توانی له ده‌رگایه‌كه‌وه كه كۆنترۆڵ نه‌كرابوو خۆێ ده‌رباز بكات.
- سه‌ره‌تا ده‌سه‌ڵاتداران نه‌یاتوانی له ترسناكی و گه‌وره‌یی ڕووداوه‌كه باش تێبگه‌ن و له ڕۆژی یه‌كه‌م جۆرێك له حه‌په‌سان و ڕوون نه‌بوونی به‌رنامه و شێوازی ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی چه‌كداره‌كانیان پێوه دیار بوو، به‌ڵام شازاده ( فهد بن عبدالعزیز) كه جێنشینی شا خالیدی برای بوو، له‌و ڕۆژدا له لوتكه‌ی عه‌ره‌بی بوو له تونس و به په‌له گه‌ڕایه‌وه و مه‌لیك خالید یش هه‌ر له‌گه‌ڵ ده‌ستپێكردنی روداوه‌كه وه‌زیری ناوخۆ و وه‌زیری به‌رگری بۆ مه‌ككه نارد و ژوورێكی عه‌مه‌لیات یان له ئوتێلێكی مه‌ككه بۆ مامه‌ڵه كردن له‌گه‌ڵ ڕووداوه‌كه درووست كرد.
- چه‌كداره‌كانی جوههیمان دیار بوو مه‌شق و ڕاهێنانی پێویستیان بۆ ئه‌و جه‌نگه چاوه‌ڕوان كراوه كردبوو، جوههیمان یش به شێوه‌یه‌كی مه‌یدانی سه‌رپه‌رشتی دۆخه‌كه‌ی ده‌كرد، بۆیه به‌و چه‌كه سووكانه‌ی كه پێیان بوو، خۆڕاگری و ئازایه‌تییه‌كی زۆریان نیشاندا، هێزه‌كانی سوپا له ڕۆژی یه‌كه‌م و دووه‌مدا تووشی شۆك بوون و سه‌ره‌ڕای سوڕانه‌وه‌ی فرۆكه‌كان به‌سه‌ر حه‌ره‌مداو هاتنی هێزێكی زۆر بۆ ئابڵۆقه‌دانی حه‌ره‌م و به‌كار هێنانی تانك و هه‌موو جۆره چه‌كێك بۆ ئه‌و دۆخ و شوێنه هه‌ستیاره بگونجێت به كارهات، به‌ڵام بۆیان ده‌ركه‌وت پرسه‌كه له‌وه گه‌وره‌تره به ئاسانی و به‌ته‌نها سعودیه خۆی كۆنترۆڵ بكرێته‌وه،بۆیه یه‌كه‌م جار په‌نایان بۆ (الحسین بن طلال) ی شای ئه‌رده‌ن برد و ئه‌ویش هیزی هێزێكی تایبه‌تی له هێزه‌كانی ( الصاعقة 91) ڕه‌وانه كرد به سه‌ركردایه‌تی: (تحسین شكتم) به‌ڵام سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی هیچیان پێ نه‌كرا ژماره‌یه‌كی زۆریشیان به‌ده‌ست چه‌كداره‌كانی جوههیمان لێ كوژرا.
- حكومه‌تی سعودیه زۆر مه‌به‌ستی بوو خۆی ئه‌و كێشه‌یه یه‌كلا بكاته‌وه، به‌ڵام نه‌یتوانی وناچار بوو په‌نا بۆ هه‌ندێوڵات وه‌كو ئه‌ڵمانیا و ئه‌مریكا ببات و ئه‌وانیش ڕاهێنه‌رو ڕاوێژكاری به ئه‌زموون و به توانای خۆیان نارد بۆ یه‌كلا كردنه‌وه‌ی پرسه‌كه، به‌ڵام چه‌كداره‌كان سه‌ره‌ڕای هه‌موو شتێك جێگیر بوون له شوینه‌كانی خۆیاندا و به‌و چه‌كه سووكانه‌وه خۆڕاگرییه‌كی زۆریان نیشاندا، ئه‌و كاته‌ش هێزه‌كانی سوپای سعودیه له ڕێگه‌ی په‌ره‌شووته‌وه دابه‌زاندنیانبه هێزێكی تایبه‌ت كرد بۆ ناو حه‌ره‌م، ئه‌وان توانیان ژماره‌یه‌كی زۆریان لێ بكوژن.
- له ڕۆژی چواره‌می ڕووداوه‌كه له نێو جه‌ماعه‌تی جوهه‌یماندا ڕووداوێكی چاوه‌ڕوان نه‌كراو ڕوویدا ئه‌وش كوژرانی ( محمد بن عبد الله القحطاني) بوو كه سێ ڕۆژ پێش كوژرانی وه‌كو مه‌هدي به‌یعه‌تی پێ درابوو، ئه‌مه‌ش به‌شێكی له‌وانه كه ئاگه‌داری كووژرانه‌كه بوون تووشی شۆك كرد ، سه‌ره‌تا جوههیمان باوه‌ڕی نه‌كرد و وتی مه‌هدی نامرێت ئێستا و هێشتا ئه‌ركی زۆر ماوه ئه‌نجامی بدات، به‌ڵام كه له كوژرانه‌كه‌ی دڵنیا بوون، جوههیمان - به پێی هه‌ندێ سه‌رچاوه - داوای كرد ئه‌و هه‌واڵه بڵاوه‌ی پێ نه‌كرێت.
- له ڕۆژانی داهاتوودا شه‌ڕ له نێوان چه‌كداران و ئه‌و هیزانه‌ی ئابڵوقه‌ی حه‌ره‌میان دابوو به‌رده‌وامی هه‌بوو، سوپایش داهێنانی ئه‌كرد له به‌كارهێنانی هه‌ر ڕێگه‌یه‌ك ببێته مایه‌ی ڕزگار كردنی مزگه‌وته‌كه به بێ وێران كردنی، غاز و دووكه‌ڵ و ئاوو فرۆكه‌و تانك و چه‌كی قورس و هه‌موو توانایه‌كی خۆیان به به كارهێنا و سه‌ربازه‌كانیش به هه‌مان شێوه ئازایی و نه‌به‌ردییه‌كی زۆریان نیشاندا بۆ ئازادكردنی حه‌رم له ده‌ستی ئه‌وان، به‌ڵام چه‌كداره‌كان و ئه‌و خه‌ڵكه‌ی له ناو حه‌ره‌مدا گیریان خوارد بوو هه‌ر مانه‌وه به‌ڵام توانای جه‌ماعه‌تی جوههیمان له كه‌م بوونه‌وه‌دا بوو، فیشه‌ك و ئازووقه‌و ئاوو خورما به‌ره‌و ته‌واو بوون ده‌چوو، بۆنی كوژراوو و برینداره‌كانیش له ناو حه‌ره‌مدا له گه‌ڵ بۆنی دووكه‌ڵ و غاز و باروتدا تێكه‌ڵ به یه‌كتر بوون.
- دوای چه‌ند ڕۆژێك جوههیمان بڕیاریدا هه‌رچی مناڵ و ئافره‌ت هه‌یه ڕێگه بدرێن ده‌ربچن له حه‌ره‌م و بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌ش ده‌رگایه‌كیان كرده‌وه‌و ئه‌وان ده‌رچوون شایانی باسه هه‌ندیك له چه‌كداره‌كانی جوههیمان ژن و مناڵیشیان له‌گه‌ڵ خۆیان هێنا بوو، ره‌نگه هۆكاری ئه‌م هه‌نگاوه‌ش نه‌مانی خوارد وئاو بێت.
- له ڕۆژی چواره‌می ده‌ست به‌سه‌راگرتنی حه‌ره‌م واته له 23 ی تشرینی دووه‌می 1979 سه‌ره‌ڕای ئه‌و به‌یاننامانه‌ی حكومه‌تی سعودیه ده‌ری ده‌كرد كه حه‌ره‌م له ژێر كۆنترۆڵدایه، به‌ڵام هه‌موو جیهان ده‌یانزانی كه دۆخه‌كه یه‌كلایی نه‌كراوه‌ته‌وه به ته‌واوی و چه‌كداره‌كان هێشتا حه‌ره‌میان له ژێر ده‌ستدایه، هه‌ر له‌و ڕۆژه‌دا مه‌لیك خالید گه‌وره زانایانی سعودیه‌ی كۆكرده‌وه‌و ئه‌وانیش فه‌توای ئه‌وه‌یان ده‌ركرد كه ئه‌مانه خوارج ن و خروجیان كردووه و حه‌ره‌م كه جێگه‌یه‌كه خوای گه‌وره شه‌ڕو كوشتاری تێدا قه‌ده‌غه كردووه ئه‌وان پشێوی و ترس و كوشتاریان تێدا ناوه‌ته‌وه بۆیه درووسته جه‌نگیان له دژ بكرێت و بكوژرێن، فه‌تواكه له زیاتر له سی كه‌س له گه‌وره زانایانی سعودیه‌وه ده‌ركرا كه (ابن باز) له نێویاندا بوو.
- له ڕۆژی نۆیه‌می رووداوه‌كه هێزه‌كانی سعودیه به تانك و زریپۆش و چه‌كداره‌كانه‌وه توانیان كه‌لێنێك بۆ ناو حه‌ره‌م درووست بكه‌ن و بچنه ناو مزگه‌وته‌كه‌وه، به‌ڵام زۆربه‌ی چه‌كداره‌كان له نهۆمه‌كانی خواره‌ی حه‌ره‌م هه‌ر مابوون و له ژێر زه‌مینه‌كانه‌وه به‌رگرییان ده‌كرد و به‌و پێیه‌ش ئه‌گه‌ر چی حكومه‌ت ئه‌و وێنانه‌ی له ناو حه‌ره‌مه‌وه بڵاو ده‌كرده‌وه وه‌كو به‌ڵگه له‌سه‌ر ته‌واو بوونی كێشه‌كه، به‌ڵام له ڕاستیدا كێشه‌كه هێشتا یه‌كلا نه‌كرابوویه‌وه‌و ئه‌وان سه‌ره‌ڕای نه‌مانی ئازووقه و ئاو و كه‌م بوونه‌وه‌ی چه‌ك و ته‌قه‌مه‌نی، ئه‌وان هێشتا توانای شه‌ڕكردنیان هه‌ر مابوو، به‌ڵام جه‌نگه‌كه‌یان بۆ نهۆمه‌كانی خواره‌وه‌ی حه‌ره‌م گواستبوویه‌وه.
- هه‌ر له‌یه‌كه‌م ڕۆژه‌وه به هۆی ئاژانسه‌كانی هه‌واڵ و ڕاگه‌یاندنه‌كانه‌وه جیهان هه‌مووی له‌و ڕووداوه ئاگه‌دار بوون و به ئه‌و په‌ڕی بایه‌خه‌وه چاودێری دۆخه‌كه ده‌كرا، به‌ڵام ده‌ركردنی حه‌ره‌م له ژێر ده‌ستی چه‌كداره‌كان كارێكی زۆر قورس بوو، چونكه سوپای سعودیه مه‌به‌ستی بوو كه به كه‌مترین ڕێژه‌ی وێران كردن له حه‌ره‌مدا پرسه‌كه كۆتایی پێ بێت، هه‌ر بۆیه پاش ئه‌وه‌ی هێزه‌كانی ئوردون و ڕاهینه‌ران و مه‌شق پێكه‌رانی ئه‌ڵمانیا و ئه‌مریكا نه‌یانتوانی به ته‌واوه‌تی كێشه‌كه بنه‌بڕ بكه‌ن، ناچار سه‌رانی حكومه‌تی سعودیه په‌یوه‌ندییان به (جیسكار دیستان) ی سه‌رۆكی فه‌ره‌نسا كرد و داوای یارمه‌تییان لێكرد، ئه‌ویش هه‌ڵسا به‌ناردنی تیمێكی زۆر تایبه‌تی سه‌ر به یه‌كه‌ی هێزه‌كانی نیشتمانی فه‌ره‌نسی GIGN و ئه‌وانیش له جودده مه‌شقیان به‌شه‌ست ئه‌فسه‌ری سعودیه كرد له سه‌ر به كار هێنانی گازێكی له هۆشبه‌ر ودوا جار و له كۆتا شاڵاوی سوپادا بۆ سه‌ر چه‌كداره‌كان له ڕۆژی سیانزیه‌می ڕووداوه‌كان ده‌ستی پێكرد و دوو ڕۆژی خایاند و به یارمه‌تی ئه‌و گازه له هۆشبه‌ره و چه‌كه‌كانی تر،هه‌موویان ده‌ستگیر كران و جوهه‌یمانیش پاش ته‌واو بوونی چه‌ك و زه‌خیره‌یان به ته‌واوه‌تی ، خۆ به‌ده‌سته‌وه‌دانی خۆی و چه‌كداره‌كانی ڕاگه‌یاند ودوای پانزه ڕۆژ ده‌ست به‌سه‌راگرتنی حه‌ره‌می مه‌ككه هێزه‌كانی سعودیه توانیان لێیانی وه‌ربگرنه‌وه.
- جوههیمان و هاوه‌ڵه‌كانی ده‌ستگیر كران و خودی جوههیمان بۆ ئوتێلێك گواسترایه‌وه‌و په‌یامنێره‌كانی جیهان وینه‌یان گرت و دوای ماوه‌یه‌ك دادگایی كردنی هه‌موو به‌شداربووانی ڕووداوه‌كه ده‌ستی پیكرد و جوههیمان و شه‌ست كه‌س له هاوڕێكانی فه‌رمانی كوشتنیان بۆ ده‌رچوو و به شمشێر له گه‌ردنیان دراو ئه‌وانی تریش له هه‌تا هه‌تایی بۆ ماوه‌ی جیاواز حوكمی زیندانی دران.
- ده‌رنجامه فه‌رمییه‌كان ئاماژه‌یان بۆ ئه‌وه ده‌كرد كه زیانه‌كان به‌م شێوه بوونه:
127 كوژراو له سه‌ربازه‌كانی سوپای سعودیه، 117 كوژراو له چه‌كداره‌كانی جوههیمان، 26 كوژراو له حاجییه‌كان كه له ناو حه‌ره‌مدا بوون له كاتی داگیركردنه‌كه، جگه له 450 بریندار له ڕیزی سوپا..به‌ڵام چاودێره‌كان و ئه‌وانه‌ی له‌و كاته ئاماده‌ی ڕووداوه‌كان بوونه باسی ژماره‌ی زۆر له‌مه زیاتر ده‌كه‌ن.
له كۆتاییشدا دوای گه‌ڕان و خویندنه‌وه‌و وگوێگرتنی زۆرم له‌سه‌ر جوههیمان و جه‌ماعه‌ته‌كه‌ی و ڕووداوه‌كه به‌وه گه‌یشتم كه:
1- جوهه‌یمانی كوڕی موحه‌ممه‌دی كوڕی سه‌یفی عوته‌یبی، گه‌نجێكی موسوڵمانی وابه‌سته بووه به مه‌نهه‌جی ئه‌هلی سوننه‌ته‌وه، له ده‌شتی ناوچه‌ی (ساجر) ی لای شاری ڕیاز په‌روه‌رده بووه‌و به شێوه‌زاری به‌ده‌وی ئه‌وان قسه‌ی كردووه، گرنگی زۆری به زانستی فه‌رمووده داوه به تایبه‌ت مه‌سه‌له‌ی وردبوونه‌وه له سه‌نه‌د وحاڵی گێڕه‌ره‌وه‌كان و مه‌سه‌له‌ی عیله‌ل، ئه‌مه‌ش - دواتر - ڕه‌نگدانه‌وه‌ی زۆری له‌سه‌ر شوێنكه‌وتوانی هه‌بووه، له‌سه‌ر ئه‌م بنه‌مایه‌ش په‌یوه‌ندی تۆكمه‌ی له گه‌ڵ زانا ناوداره‌كان هه‌بوو به‌تایبه‌تی ئیبنو باز و ئه‌ڵبانی، هه‌روه‌ها له گه‌ڵ (مقبل بن هادي الوادعي) یه‌مه‌نی.
2- له‌سه‌ره‌تای شه‌سته‌كانی سه‌ده‌ی بیسته‌م له گه‌ڵ پێنج كه‌سی تردا هه‌ڵساون به درووست كردنی كۆمه‌ڵه‌یه‌كی سه‌له‌فی له‌سه‌ر ئه‌و بنه‌ماو بنچینانه‌ی كه باوه‌ڕیان پێی بووه و جیاوازیشی نه‌بووه له گه‌ڵ بیروباوه‌ڕی زانایانی ئه‌و سه‌رده‌مه كه له شاری مه‌دینه بوونه وه‌كو: (ابن باز،الالباني، مقبل الوادعي، أبو بكر الجزائري....) ابن باز ناوی كۆمه‌ڵه‌كه‌یانی له ( الجماعة السلفیة) وه بۆ ( الجماعة السلفیة المحتسبة) گۆڕیوه، به شایه‌تی شێخ مقبل الوادعي له پاش له ناوچوونی جوههیمان و شوێنكه‌وتوانی له كتێبی(المخرج من الفتنة) سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی وتوویه‌تی ئه‌وان له ڕووداوی حه‌ره‌م هه‌ڵه بوونه به‌ڵام دانی به‌وه‌دا ناوه كه ئه‌وان كاریگه‌ری زۆر باشیان بووه له‌سه‌ر موسوڵمانانی سعودیه و وڵاتانی تریش وه‌كو میسر و سودان و كوه‌یت و شوێنه‌واریان له بانگه‌وازدا نكۆڵی لێ ناكرێت.
3- جوههیمان و جه‌ماعه‌ته‌كه‌ی به چه‌ند قۆناغێكدا له تێگه‌یشتنی ده‌قه‌كان تێپه‌ڕ بوونه، بۆیه چه‌ندین كه‌سی دامه‌زرێنه‌ری ئه‌و كۆمه‌ڵه له‌سه‌ر بنه‌مای گۆڕانكارییه فیكریه‌كانی جوههیمان له كۆمه‌له‌كه دوور كه‌وتوونه‌ته‌وه، بۆ نموونه دوای تیكچوونی په‌یوه‌ندی جوههیمان و ئه‌بو به‌كری جه‌زائری ژماره‌یه‌ك له هاوڕێكانی جوههیمان ئه‌و جه‌ماعه‌ته‌یان به‌جێهێشت و شوێن جه‌زائری كه‌وتن له‌وانه:( سلیمان الشتیوي) كه یه‌كیك بوو له دامه‌زرێنه‌رانی ئه‌و كۆمه‌ڵه، هه‌روه‌ها (فیصل الیامي) به هه‌مان شێوه له ڕووی فیكرییه‌وه له‌گه‌ڵ جوههیمان ناكۆكی كه‌وته نێوانیان به‌ڵام وه‌كو هاوڕێتی و برایه‌تی ئه‌و جوهه‌یمانی به جێ نه‌هێشت و تاكو مردن له گه‌ڵیدا بوو، پێویسته ئه‌وه‌ش بوترێت هێڵه پانه‌كه هه‌میشه زۆرینه بووه‌و به‌ته‌واوه‌تی وابه‌سته‌ی ئاراسته‌و تێگه‌یشتنی جوههیمان خۆی بوونه.
4- ئه‌م كۆمه‌ڵه و سه‌ركردكه‌شیان، به كرێگرته‌ی هیچ لایه‌نێك نه‌بوونه‌و پاره‌و یارمه‌تیشیان له هیچ لایه‌نێك وه‌رنه‌گرتووه، كۆمه‌ڵه‌یه‌كی بانگه‌واز بوونه نه‌ك حیزبێكی سیاسی ، به‌ڵكو باوڕیان به دامه‌زراندنی حیزبیش هه‌ر نه‌بووه، كاتێكیش له سه‌ره‌تای درووست بوونیان هه‌ستیان به‌وه كرد یه‌كێك له دامه‌زرێنه‌ره‌كانیان جه‌ماعه‌ته‌كه‌یان به‌ره‌و كۆمه‌ڵه‌ی (الاخوان المسلمون) ی میسر ڕایان ئه‌كێشێت، یه‌كسه‌ر فه‌سڵیان كرد، یان ناچاری دوور كه‌وتنه‌وه‌یان كرد له خۆیان.
5- جوههیمان ته‌وه‌ره‌ی سه‌ره‌كی ئه‌و جه‌ماعه‌ته بوو كه هه‌مووان پێوه‌ی وابه‌سته بوون، ئه‌و وابه‌سته بوونه‌ش هه‌ر وا له خۆڕایی درووست نه‌بوو بوو، چونكه جوههیمان به شایه‌تی ئه‌وانه‌ش كه له‌گه‌ڵی ناكۆك بوون و دواتر لێی جیابوونه‌وه، نموونه‌ی ڕه‌وشتی جوان و خۆ ڕاگری و پشوو درێژی و گه‌ڕان به دوای به‌ڵگه و دینداری بووه، ته‌نانه‌ت ته‌نها ناوی به‌س بووه بۆ ئه‌وه‌ی ژماره‌یه‌كی زۆر له گه‌نجانی خۆبه‌خشی ئه‌و وڵاته په‌یوه‌ندی پێوه بكه‌ن به مه‌به‌ستی فه‌رمان به چاكه نه‌هی له خراپه.
6- له مه‌سه‌له‌ی دیاری كردنی ( محمد بن عبد الله القحطاني) وه‌كو مه‌هدی ئاخیر زه‌مان، جوههیمان و هاوڕاكانی ئیجتیهادێك بوو كردیان وهه‌ڵه بوون و ڕاستییان نه‌پێكا، هه‌ڵه‌كانی تریشیان وه‌كو داگیر كردنی حه‌ره‌م بیناكردن بوو له‌سه‌ر ئه‌و هه‌ڵه‌یه، به‌ڵام ئه‌وان وا ده‌رده‌كه‌وێت جگه له جێبه‌جێكردنی فه‌رمووده‌كان ده‌رباره‌ی مه‌هدی و به‌یعه‌ت پێدانی له بنچینه‌داهیچ به‌رنامه‌و مه‌به‌ستێكی تیكده‌رانه‌یان نه‌بووه.
7- له پرسی ده‌ست گرتن به‌سه‌ر حه‌ره‌مدا ئه‌وان ( متأول) بوون و ئیمانی ته‌واویان به‌وه بوو قه‌حتانی مه‌هدییه وقیامه‌ت نزیك بووه‌ته‌وه‌و ته‌نانه‌ت كاتێك له‌ناو حه‌ره‌م بوون چاوه‌ڕوانی ئه‌و سوپا بوون كه له فه‌رمووده‌كاندا باسكراوه كه به‌ره‌و كه‌عبه دێن و خوای گه‌وره به ناخی زه‌وییاندا ده‌بات.له یه‌كه‌م فه‌رمانه‌كانیشیدا به چه‌كداره‌كان كاتێك دابه‌شیان ده‌كاته جێگه‌كانی خۆیان پێیان ده‌ڵێت ته‌قه مه‌كه‌ن تاكو ته‌قه‌تان لێ نه‌كرێت، حكومه‌تی سعودیه‌ش ئه‌و شه‌ڕه‌ی له‌سه‌ر سه‌پێنرا و به هیچ پێوه‌رێك نه‌یده‌توانی ده‌سته‌وسان بێت به‌رانبه‌ر ئه‌و كرده‌وه له داگیركردنی حه‌ره‌م، به‌ڵام قسه له‌سه‌ر ئه‌وه‌یه بۆچی كۆمه‌ڵێك له زانایانی بۆ گفتو گۆ كردن نه‌نارد له‌گه‌ڵیان ویه‌كسه‌ر به‌و شێوه مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵ كردن.
8- هۆكاری ئه‌وه‌م بۆ ئاشكرا نه‌بوو نه‌شمتوانی تێبگه‌م؛ بۆچی جوههیمان له چواره‌م ڕۆژی ڕووداوه‌كه‌دا، كاتێك (محمد القحطاني) كه گوایه مه‌هدییه كوژرا كه به پێی فه‌رمووده‌كان ئه‌و نابێت له‌وێدا بمرێت، بۆچی دوای ئه‌وه‌ش جوههیمان هه‌ر به‌رده‌وام بوو له‌سه‌ر شه‌ڕ كردن و خۆی به ده‌سته‌وه نه‌دا؟!
9- ئه‌گه‌ر چی ڕوداوی حه‌ره‌م ڕوداوێكی نه‌خوازراو بوو سعودیه‌ی خسته هه‌ڵویستێكی زۆر ناخۆشه‌وه، به‌ڵام هه‌ندێك وه‌كو ( أبو محمد المقدسي) پێیان وایه، ئه‌و ڕووداوه هه‌لێكی زێڕین بوو بۆ حكومه‌ت هه‌ڵكه‌وت بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌و كۆمه‌ڵه له نێو بدات، هه‌ندێكی تریش به دووری نازانن كه ده‌سه‌ڵاتداران له‌و پلانه‌ی ئه‌وان ئاگادار بووبێتن و ئاسانكاریان بۆ داگیر كردنی حه‌ره‌م بۆ كردبن بۆ ئه‌وه‌ی به‌هانه‌ی له ناوبردنیان له‌سه‌رتاسه‌ری وڵات ده‌ست بكه‌وێت.
10- ئه‌وان له دیدی خه‌ڵكی و بگره هه‌ندێك له‌و سوپایه‌ش كه ئابڵۆقه‌ی حه‌ره‌می دابوو به كه‌سانێكی موسوڵمانی وابه‌سته به دینه‌وه ئه‌ناسران، بۆیه شا خالد داوای فه‌توای له زانایان كرد بۆ شه‌ڕكردن له دژی ئه‌وان و كوشتنیان و دوا جار 32 له زانایانی سعودیه - كه ابن باز یشیان تێدا بوو - فه‌توای ئه‌وه‌یان دا ئه‌وان خروجیان كردووه و پێویسته بكوژرێن.
11- جوههیمان وكۆمه‌ڵه‌كه‌ی خه‌وارج نه‌بوونه به‌و واتای له‌سه‌ر بیروبۆچوونی خه‌واریجه‌كان بووبن، به‌ڵكو زۆر دووریش بوونه له بیروباوه‌ڕی ئه‌و تاقمه كه باوه‌ڕیان به فه‌رمووده نه‌بووه‌و نه‌فره‌تیان له هاوه‌ڵان كردووه‌و به تاوانی گه‌وره موسوڵمانیان كافر كردووه، به‌ڵام خروجیان له‌سه‌ر ئه‌و ده‌سه‌ڵاته كردووه كه زۆر به ڕه‌خنه بوونه لێی و كێشه‌یان له‌گه‌ڵ ده‌سه‌ڵاتدا كێشه‌یه‌كی شه‌رعی بووه و له‌و ڕووه‌وه بووه كه ئه‌وان له شه‌رعی ئیسلام لایان داوه، به ڕای خۆیشم و ئه‌وه‌ی تێگه‌یشتووم داگیركردنیان بۆ حه‌ره‌م ته‌نها بۆ مه‌به‌ستی به جیهینانی به‌یعه‌تدان بووه به مه‌هدی كه به بۆچوونی ئه‌وان بریتی بووه له (محمد القحطاني).
به‌ڵام شێخ موقبیل وادعی پێی وایه جگه له مه‌سه‌له‌ی به‌یعه‌تدان به مه‌هدی چه‌ند هۆكارێكی تریش له پشت داگیركردنی حه‌ره‌مه‌وه وه‌ستاوه، له‌وانه:
* دژایه‌تی هه‌ندێك زانا بۆ جوههیمان و كۆمه‌ڵه‌كه‌ی، وه‌كو: ابن صالح و شیبة الحمد و ابن مزاحم، كه ئه‌وان خه‌ڵكیان له جوههیمان و جه‌ماعه‌ته‌كه‌ی وریا ده‌كرده‌وه‌و قسه‌شیان بۆ هه‌ڵده‌به‌ستن.
* بێ ئینسافی ده‌سه‌ڵاتی سعودیه له گه‌ڵ ئه‌و گه‌نجانه‌و ئازاردان و زیندان كردنیان و ته‌ماشاكردنیان وه‌كو تاوانبار و لاڕێ و لاده‌ر.
*تێكه‌ڵ بوونی هه‌ندێ گه‌نجی میسری له‌گه‌ڵیان و درووستكردنی كاریگه‌ری له‌سه‌ریان.
* تێكچوونی كۆمه‌ڵگه‌ی سعودی و دووركه‌وتنه‌وه‌یان له‌شه‌رعی خوا كه بووه مایه‌ی توڕه بوونی ئه‌وان له‌و واقیعه دووره له ڕوحی ئیسلام.
بابه‌ته‌كه‌م به‌م پرسیاره كۆتایی پێ ده‌هێنم:
ئایا ئه‌وان - سه‌ره‌ڕای هه‌موو شتێك - له داگیركردنی حه‌ره‌مدا ڕاست بوون یان هه‌ڵه بوون؟ بێگومان هه‌ڵه بوون، چونكه ئه‌وان:
* بوونه هۆكاری خوێن ڕشتن و خوێن ڕشتنیش له ناو حه‌ره‌مدا قه‌ده‌غه‌یه وه‌كو پێغه‌مبه‌ر صلی الله علیه وسلم فه‌رموویه‌تی: ( لا یسفك فیها دم).
* چه‌كیان له ناو حه‌ره‌مدا هه‌ڵگرت و چه‌ك هه‌ڵگرتنیش له‌ناو حه‌ره‌مدا به فه‌رمووده‌ی صحیح حه‌رامه.
* پشتیان به خه‌و بینین به‌ست بۆ مه‌سه‌له‌ی مه‌هدی و خه‌ویش هیچ حوكمێكی شه‌رعی پێ جێگیر ناكرێت، ته‌عبیری ئه‌و خه‌وانه‌ش وه‌كو شێخ مقبل ئه‌ڵێت: یان وه‌سوه‌سه‌ی شه‌یتان بووه، یان ئه‌وه‌یه قه‌حتانی له سیره‌و ڕه‌وشتیدا مه‌هدی بووه نه‌ك خۆی به ڕاسته‌وه مهدی بێت، چونكه شێخ موقبیل ده‌ڵێت من خۆم قه‌حتانیم ده‌ناسی و پیاوێك بوو خوا ناس و وابه‌سته به‌شه‌رعی خوا، هه‌موو قورئانی له‌به‌ر بوو ڕه‌حمه‌تی خوای لێبێت، به‌ڵام كه‌وتنه هه‌ڵه‌وه.
ئه‌ی حوكمیان له‌سه‌ر ئه‌و كرداره‌ی كه كردیان چیه؟ بۆ وه‌ڵامی ئه‌و پرسیاره‌ش دیسان ئه‌چمه‌وه سه‌ر وه‌ڵامه‌كه‌ی شێخ موقبیل هه‌م له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌و زانایه‌كی گه‌وره‌یه و هه‌م له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌وانی هه‌موویان به شه‌خسی ناسیوه‌و له زانیارییه‌وه قسه ده‌كات، ئه‌و ده‌ڵێت: حوكمی ئه‌وان ئه‌وه‌یه (بغاة) ن، واجبی حكومه‌تی سعودیه‌ش ئه‌وه‌بوو كه‌سانی وه‌كو (ابن باز و ابن حمید) ی بناردایه قسه‌ی له‌گه‌ڵ بكردنایه‌و به‌به‌ڵگه قناعه‌تی پێ بكردنایه، هه‌ر وه‌كو چۆن عه‌لی ڕه‌زای خوای لێبێت (ابن عباس) ی بۆ لای خه‌واریجه‌كان نارد و گفتوگۆی له‌گه‌ڵ كردن و ژماره‌یه‌كی زۆری لی په‌شیمان كردنه‌وه.
كه مادام بوغاتیش بن، دیل و برینداریان ناكوژرێت و ژن و مناڵیان ده‌ستگیر ناكرێت و، به ڕای شێخ موقبیل یش - سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی كه هه‌ڵه بوونه له داگیركردنی حه‌ره‌مدا - به‌ڵام ئه‌وان له ڕۆژی قیامه‌تدا له‌لای خوای گه‌وره حكومه‌تی سعودیه دادگایی ده‌كه‌ن له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی به‌سه‌ریاندا هات.
ئه‌م نووسینه‌م بریتییه له به دواداچوون و ده‌ره‌نجامی خویندنه‌وه‌یه‌كی زۆر و گوێگرتن له وانه‌و دیكۆمێنتاری و چاوپێكه‌وتنی زۆر له‌سه‌ر ئه‌و ڕووداوه‌و كۆمه‌له‌ی ( الجماعة السلفیة المحتسبة) به‌تایبه‌ت كه‌سایه‌تی یه‌كه‌میان كه جوههیمان بووه، هه‌وڵم داوه دادگه‌رانه و به‌بێ ئه‌وه‌ی هیچ كاریگه‌رییه‌كم له‌سه‌ر بێت ئه‌نجامی بده‌م، بۆیه نووسینه‌كه‌م ته‌نها هه‌وڵێكه، ئه‌گه‌ر ڕاستیم پێكابێت ئه‌وه فه‌زڵ و چاكه‌ی خوایه به‌سه‌رمه‌وه، ئه‌گه‌ریش تووشی نه‌پێكان و هه‌ڵه بووبێتم ئه‌وه له خۆم و له شه‌یتانه‌وه‌یه و هه‌ركێ هه‌ڵه‌یه‌كم بۆ ڕاست بكاته‌وه به به‌ڵگه لێی وه‌رده‌گرم و سوپاسیشی ده‌كه‌م.
تێبینی: سه‌رچاوه‌كانم بۆ نووسینی ئه‌م بابه‌ته هه‌مه جۆر بوون، قسه‌ی دوست و دوژمنی جوههیمان و جه‌ماعه‌ته‌كه‌یم خوێنده‌وه و گوێ بیستی بووم، بۆ نموونه:
- أیام مع جهیمان،كنت مع
زنجیرەی بیانناسە ٧٨- الحجاج بن یوسف الثقفي
ناوی (أبو محمد الحجاج بن يوسف بن الحكم بن أبي عقيل بن مسعود بن عامر)ه، له هۆزی (ثقیف) ه، له ساڵی 40 ی كۆچی له دایكبووه‌و له ساڵی 95 وه‌فاتی كردووه، یه‌كێكه له‌سه‌ركرده ناوداره‌كانی سه‌رده‌می ئومه‌وییه‌كان، سه‌ره‌تا له‌گه‌ڵ (روح بن زنباع) ی نوینه‌ری خه‌لیفه بوو، به‌ڵام دوای دركه‌وتنی وه‌كو كه‌سایه‌تییه‌كی سه‌ربازی و سیاسی (عبدالملك بن مروان) لێپرسراوێتی سه‌ربازی گه‌وره‌ی پێ سپارد و تاكو گه‌یشته ئه‌وه‌ی داوای لێكرد شۆرشی عهبدوڵڵای كوری زوبه‌یر سه‌ركوت بكاته‌وه و پاش له‌نێوبردنی ئه‌و شۆرشه‌و كوشتنی عهبدوڵڵای كوڕی زوبێر، حه‌ججاج له‌لایه‌ن خه‌لیفه‌وه كرا به والی له‌سه‌ر مه‌ككه‌و مه‌دینه‌و تائیف و دواتر بوو به والی عێراق و توانی به ئاگر و ئاسن هه‌موو ده‌نگێكی ناڕه‌زایی دژ به خیلافه‌تی ئیسلامی كه به‌ده‌ستی ده‌سه‌ڵاتی ئومه‌وییه‌كانه‌وه بوو كپ بكاته‌وه و بۆ ماوه‌ی بیست ساڵ له‌وێ فه‌رمانڕه‌وا و به‌رپرسی یه‌كه‌م بوو.
حه‌ججاج كه‌سێكی به‌توانا بوو له‌قسه‌كردن و زمان پاراو بوو، به توند وتیژی و زه‌بروزه‌نگ ده‌ناسرا وخاوه‌ن كه‌سایه‌تییه‌كی زبر وبه هێز بوو، ده‌ست پاك و داوێن پاك بوو، زۆر دڵسۆز بوو بۆ سه‌رانی به‌نی ئومه‌ییه‌و گوێڕایه‌ڵی ئه‌وانی به دین وئیمان ئه‌زانی، سه‌ركرده‌یه‌كی ئازاو چاونه‌ترس بوو، حه‌زی له شیعرو ئه‌ده‌ب ده‌كرد، ڕێزی له قورئان و ئه‌هلی قورئان زۆر ده‌گرت و خه‌ڵاتی ده‌كردن، خۆیشی پێش ئه‌وه‌ی به‌رپرسیاریتی وه‌رگرێت مامۆستای فێركردنی قورئان بوو.
حه‌ججاج یه‌كێكه له ناودارترین سه‌ركرده مێژووییه‌كانی ئیسلام و زۆر قسه‌و باسی جۆراوجۆری لێ ده‌گێڕنه‌وه كه ڕاست و ناڕاستی پێویستی به جیاكردنه‌وه‌یه و، وا ده‌رده‌كه‌وێت ئه‌م ناوداره مافی خۆی له لێكۆڵینه‌وه‌و توێژینه‌وه وه‌رنه‌گرتووه و زۆر هه‌واڵی لێ ده‌گێڕنه‌وه جێگیر نه‌بووه له ڕووی به‌ڵگه‌وه.
حه‌ججاج به كه‌سێكی سته‌مكارو بێ به‌زه‌یی ناسرا بوو، له‌وانه‌شه ئه‌و بارودۆخه‌ی ئه‌و له‌و سه‌رده‌مه تێیدا گه‌شه‌ی كرد، هۆكارێك بێت بۆ ئه‌و توندی وتیژییه‌ی كه هه‌یبوو، چونكه له‌و ده‌مه شۆرشه‌كانی خه‌واریج و ئاژاوه‌كانی ناو عێراق و شوێنه‌كانی تر به تایبه‌تی شۆرشی (عبدالرحمن بن الأشعث) كه زۆری نه‌مابوو ده‌سه‌ڵاتی ئومه‌وییه‌كان له‌ناو بدات، سه‌رباری هه‌موو ئه‌و دۆخه ناهه‌موارانه‌ی تری وڵات هۆكار بووبن بۆ شێوازی مامه‌ڵه‌ی توندی حه‌ججاج له گه‌ل نه‌یاراندا.
یه‌كێك له‌و تۆمه‌تانه‌ی كه ده‌درێته پاڵی ئه‌وه‌یه (ناصبي) بووه، واته ڕقی له عه‌لی و ئالوبه‌یت بووه له به‌رژه‌وه‌ندی مه‌ڕوانییه‌كاندا، زۆر قسه‌شی لێ ده‌گێڕنه‌وه كه به‌ڕواله‌ت كوفر بووه، هه‌ر بۆیه هه‌ندێك له زانایانی سه‌رده‌می خۆی ئه‌ویان ته‌كفیر كردووه، زێده‌ره‌وی زۆری له كوشتن و خوێن ڕشتندا ده‌كرد، (الذهبي) له سيرأعلام النبلاء ( 4/ 343) ده‌رباره‌ی فه‌رموویه‌تی: (وَكَانَ ظَلُوْماً ، جَبَّاراً ، نَاصِبِيّاً ، خَبِيْثاً ، سَفَّاكاً لِلدِّمَاءِ ، وَكَانَ ذَا شَجَاعَةٍ ، وَإِقْدَامٍ ، وَمَكْرٍ ، وَدَهَاءٍ ، وَفَصَاحَةٍ ، وَبَلاَغَةٍ ، وَتعَظِيْمٍ لِلْقُرَآنِ ... وَلَهُ حَسَنَاتٌ مَغْمُوْرَةٌ فِي بَحْرِ ذُنُوْبِهِ ، وَأَمْرُهُ إِلَى اللهِ ، وَلَهُ تَوْحِيْدٌ فِي الجُمْلَةِ ، وَنُظَرَاءُ مِنْ ظَلَمَةِ الجَبَابِرَةِ وَالأُمَرَاءِ).
به‌ڵام بۆچوونی په‌سه‌ند له‌لای زانایان ڕاوه‌ستانه له مه‌سه‌له‌ی ته‌كفیر كردنیدا، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌و كه‌سه‌ی به ڕوون و ئاشكرا چووه ئیسلامه‌وه به هه‌مان شێوه به به‌ڵگه‌ی ڕوون وئاشكرا و بێ مشت و مڕ نه‌بێت لێی ناچێته ده‌ره‌وه، ئه‌مه جگه له‌وه‌ی كه زۆرێك له‌و هه‌واڵانه‌ی ده‌رباره‌ی خراپه‌و سته‌مه‌كانی حه‌ججاج پێمان گه‌یشتوون له ڕێگه‌ی كه‌سانێكه‌وه پیمان گه‌یشتوون كه جێگای متمانه نین و سۆزیان بۆ شیعه‌كان بووه وه‌كو المسعودي و الواقدی.
یه‌كێكی تر له كاره خراپه‌كانی حه‌ججاج ئابڵۆقه‌دانی بوو بۆ عهبدوڵڵای كوری زوبه‌یر ڕه‌زای خوایان لێبێت له مه‌ككه‌و دواتر كوژرانی ئه‌و هاوه‌ڵه و هه‌ڵواسینی ته‌رمه‌كه‌ی له لایه‌ن هێزه‌كانی حه‌ججاجه‌وه به فه‌رمانی (عبد الملك بن مروان). له (صحیح مسلم) داهاتووه كه (عبد الله بن عمر) ڕه‌زای خوای لێبێت به لای ته‌رمه هه‌ڵواسراوه‌كه‌ی (عبد الله بن الزبیر)دا تێپه‌ڕی وسێ جار وتی سه‌لامی خوات لێبێت ئه‌ی باوكی خوبه‌یب، من لهم ده‌ره‌نجامه وریاییم به تۆ دابوو، پاش ئه‌وه‌ی شایه‌تی عیباده‌ت و خوا ناسینی بۆ دا ئینجا فه‌رمووی: (أما والله لأمة أنت أشرها لأمة خير) واته: سوێند به خوا ئوممه‌تیك تۆ خراپترینیان بێت ئوممه‌تیكی پڕ له‌خێر و چاكه‌یه! ئینجا حه‌ججاج ته‌رمه‌كه‌ی داگرت و خستیه ناو گۆڕستانی جوله‌كه‌كانه‌وه وناردی به شوێن ئه‌سمائی كچی ئه‌بوبه‌كری دایكی عه‌بدوڵڵا ( ڕه‌زای خوایان لێبێت ) ته‌رمی كوڕه‌كه‌ی بباته‌وه، جا (أسماء) پیی فه‌رموو: گوێم له پێغه‌مبه‌ر بووه صلی الله علیه وسلم فه‌رموویه‌تی: (أن في ثقيف كذابا ومبيرا) واته: هۆزی سه‌قیف دوو كه‌سی لێ ده‌رده‌كه‌وێت یه‌كیكیان درۆزنه‌و ئه‌وی تریان خراپه‌كارو له‌ناوبه‌ره، یه‌كه‌ممان ناسی كه موختار بوو، دووه‌میشیان تۆی.
له ڕاستیدا حه‌ججاج تۆمه‌تباره به كۆشتنی ژماره‌یه‌كی زۆر له هاوه‌ڵ و زانا و موسوڵمانی یه‌كخواپه‌رست، زێده‌ڕه‌وی زۆری له خوین ڕشتندا ده‌كرد و، به‌ڵام ده‌یوت كه‌سم نه‌كوشتووه به بێ ئه‌وه‌ی به‌ڵگه‌م بۆ خۆم لای خوا نه‌هێنابیته‌وه، ئیتر ئه‌گه‌ر سه‌رجه‌م ئه‌و تاوانانه‌شی له‌سه‌ر جێگیر نه‌بووبن، بێگومان به‌شێكی زۆری له‌سه‌ر جێگیر بووه، بۆیه كێشه‌ی ئه‌و سه‌ركرده له‌وه گه‌وره‌تره كه كه‌سێك باسی ئه‌وه‌ی بكات كه نوێژی ده‌كرد وڕۆژووی ده‌گرت و به زۆری قورئانی ده‌خوێند و وه‌كو سه‌ركرده‌یه‌ك له‌سوپای ئیسلامدا جیهادی ده‌كرد، هه‌ر بۆیه له‌سه‌ر بنه‌مای ئه‌و تاوانه گه‌ورانه‌ی كه ئه‌نجامی داوه و ده‌ربڕینی هه‌ندێ وشه‌و هه‌ڵوێست كه به‌ڕواله‌ت مایه‌ی ته‌كفیركردنی بوونه هه‌ندی زانای به ناوبانگی وه‌كو: (سعيد بن جبير والنخعي ومجاهد وعاصم بن أبي النجود والشعبي) ئه‌ویان ته‌كفیر كردووه و له‌سه‌ر بنه‌مای پێنج به‌ڵگه كه پێی ده‌وترێت (مناط التكفیر) ئه‌ویان به كافر زانیوه‌و ئێره جێگه‌ی باسكردنی ئه‌و (مناط )انه نییه.
له زانا هاوچه‌رخه‌كانیش پرسیار له شیخ (محمد ناصرالدین الألباني) كرا ڕه‌حمه‌تی خوای لێبێت: ئایا حجاج كافره؟ فه‌رمووی: (نحن نشهد أن الحجاج فاجر وظالم، لكننا لا نعلم منه أنه أنكر ما هو معلوم من الدين بالضرورة، فلا يجوز تكفيره بمجرد أنه فجر، وظلم، وقتل الأبرياء من المسلمين).واته: ئێمه شایه‌تی زاڵمی و خراپه‌كاری بۆ ده‌ده‌ین به‌ڵام نه‌مانزانیوه كه شتێكی كردبێت له ئیسلام ده‌ریكربێت..هه‌ندی له زانایانیش وه‌كو (الذهبي) سه‌ره‌رای زه‌م كردنیان بۆ حه‌ججاج فه‌رموویانه یه‌كخواپه‌رستی هه‌بووه.
كێشه‌ی حجاج كێشه‌ی فیكر و تێگه‌یشتن بوو، خوێندنه‌وه‌یه‌كی سیاسی و گوێڕایه‌ڵییه‌كی كوێرانه‌ی بۆ به‌نی ئومه‌ییه هه‌بوو،هه‌روه‌ها له خوێندنه‌وه‌ی ژیانی به وردی ئه‌وه ده‌رده‌كه‌وێت به ئاسانی ته‌كفیری نه‌یاره‌كانی به‌نی ئومه‌ییه‌ی كردووه و له سه‌ر ئه‌و بنه‌ما له ناوی بردوون،ئه‌گینا ئه‌و هه‌میشه به‌وه ناسراوه كه خاوه‌ن عیباده‌ت و قورئان خوێندن و ته‌نانه‌ت خۆی و باوكیشی مامۆستای فیركردنی قورئان بوونه‌و شایه‌تی داوێن پاكی و دووربوون له مه‌ی خواردن و كاری خراپه‌و خۆشنه‌ویستنی پاره‌و زۆر سیفه‌تی باشی تری بۆ دراوه، ئه‌وه‌ی له زۆروسته‌م و كوشتن ئه‌نجامی ده‌دا به دینداری ده‌زانی و ته‌نانه‌ت ناوی خۆی نابوو: (مبیر المنافقین) واته: له‌ناوبه‌ری دوو ڕووه‌كان.
بێگومان ئێمه لێره ته‌نها مه‌به‌ستمان ناساندنێكی ئه‌و سه‌ركرده‌یه به خێرایی، ئه‌گینا باسه‌كانی ئه‌و كاتێك فه‌رمانڕه‌وای عێراق بووه، یان سه‌ركوتكردنی بۆ شۆرشه‌كانی خه‌واریج و شۆرشی (عبدالرحمن بن الأشعث) ئه‌وانه هه‌مووی - به‌ده‌ر له‌وه‌ی چه‌ندی جێگیره‌و چه‌ندی هه‌ڵبه‌ستراوه بۆی - نووسین و ورده‌كاری زۆری ئه‌وێت.
سه‌باره‌ت به كوژرانی (سعید بن جبیر) له‌سه‌ر ده‌ستی حه‌ججاج كه ئه‌وه یه‌كێكه له گه‌وره‌ترین تاوانه‌كانی ئه‌و، به پیی هه‌ندێك سه‌رچاوه‌و لێكۆڵینه‌وه كه له‌و باره‌وه خوێندوومه‌ته‌وه وه‌كو: ( الحجاج بن یوسف الثقفي المفتری علیه) و توێژینه‌وه‌یه‌كی تریش به ناونیشانێكی نزیك له‌و ناونیشانه، وا ده‌رده‌كه‌وێت كه هه‌ندێك ورده‌كاری و به‌سه‌رهاتی پێش ڕوودانی ئه‌و تاوانه هه‌بووه، ڕاسته نابێته پاساو بۆ حه‌ججاج له‌سه‌ر كوشتنی یه‌كێك له‌سه‌رانی تابیعین وه‌كو سه‌عید ڕه‌حمه‌تی خوای لێبێت ، به‌ڵام هه‌ندێ تیشك ده‌خاته سه‌ر مه‌سه‌له‌كه و ڕوداوه‌كه ده‌خاته چوارچێوه‌یه‌كی ناچاری سه‌ربازی و سیاسی كه ئه‌وان سه‌عیدیان وه‌كو كه‌سێكی یاخی و هاوكار له‌گه‌ڵ دوژمنانی ده‌وڵه‌تی خیلافه‌ت ژماردووه‌و هه‌روه‌ها ئه‌ویان به هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی به‌یعه‌ت تۆمه‌تبار كردووه‌و دووباره به‌یعه‌تدانی به عه‌بدوڕه‌حمانی كوری ئه‌شعه‌س، هه‌روه‌ها ئه‌وه‌شم بۆ ده‌ركه‌وت زۆر شت بۆ ئه‌و ڕوداوه زیاد كراوه‌و هه‌ندێكی مێژوو نووسی به‌ناوبانگ ( ابن كثیر ) و غه‌یری ئه‌ویش ڕه‌تیان كردووه‌ته‌وه.
حه‌ججاج به كوشتنی (سعید بن جبیرو عبد الله بن الزبیر) و زۆرێكی تر، به توندو تیژی و ڕق لێبوونی له دوژمنانی به‌نی ئومه‌ییه وه‌كو عه‌لی وبنه‌ماڵه‌كه‌ی ڕه‌زای خوایان لێبێت، به جێهێشتنی كۆمه‌ڵێكی زۆر له یاده‌وره‌ی تاڵ و ناخۆش له پاش خۆی، هه‌روه‌ها به زه‌بروزه‌نگێكی بێ وێنه كه له‌گه‌ل خه‌ڵكی عێراق به‌كاری هێناو ، به سنوور به‌زاندنی مامه‌ڵه‌كردن له گه‌ڵ زۆرێك له هاوه‌ڵان وه‌كو ئه‌نه‌سی كوڕی مالیك و عهبدوڵڵای كوری عومه‌ر و ئه‌سمائی كچی ئه‌بو به‌كر ره‌زای خوا له هه‌موویان بێت، هه‌روه‌ها به‌و ناوبانگه خراپه‌ی كه بۆ ئومه‌وییه‌كانی به جێ هێشت وه‌كو سه‌ركرده‌یه‌كی سته‌مكاری خوێن ڕێژ،هه‌موانی كرد به دوژمن و ناحه‌زی خۆی، ته‌نانه‌ت خودی ئومه‌وییه‌كانیش، به‌و شێوه‌ش سه‌ره‌ڕای هه‌موو چاكه‌كانی كه له ده‌ریای خراپه‌كانیدا نوقم بوون، بوو به كه‌سایه‌تییه‌كی بێزراوو نه‌ویستراو له مێژوودا.
به‌ڵام سه‌ره‌ڕای هه‌موو شتێك شایانی باسه بوترێت، حه‌ججاج له كۆتاییدا مرۆڤێك بووه و فریشته‌یه‌ك نه‌بووه له ئاسمان هاتبێته خواره‌وه هه‌ڵه نه‌كات، ته‌نها باسی خراپه‌كانی ده‌كرێت و بۆشی زیاد ده‌كرێت و كه‌س به‌لای چاكه‌كانیدا ناڕوات كه ئه‌وه‌ش له ڕووی ئینسافه‌وه نادرووسته، بۆ نموونه:
- به‌رده‌وام خه‌ریكی فتوحات بووه‌و سه‌ركرده‌یه‌كی دڵسۆز بووه بۆ سوپای ئیسلامی و چه‌ندین سه‌ركه‌وتنی گه‌وره‌ی به ده‌ست هێناوه له‌و باره‌وه.
- یه‌كه‌م كه‌س بوو كه دراوێكی ئیسلامی درووست بكات و له‌سه‌ری نووسی: (لا إله الا الله محمد رسول الله).
- یه‌كه‌م كه‌س بوو دوای هاوه‌ڵان شارێكی درووست كرد كه شاری (واسط ) بوو.
- له هیندستانه‌وه ئافره‌تێك سته‌م و ده‌ست درێژی كرابووه سه‌ر هاواری پێكرد( وا حجاجاه) ئه‌ویش حه‌وت ملیۆن ده‌رهه‌می خه‌رج كرد و توانی ئه‌و ئافره‌ته له‌وێ ڕزگار بكات.
- یه‌كه‌م كه‌س بوو كه خزمه‌تگوزاری زۆری له‌به‌رژه‌وه‌ندی خه‌ڵكی ئه‌نجام دا؛ وه‌كو درووستكردنی پرد و هه‌ڵكه‌ندنی بیر و داهێنانی درووستكردنی تانكی گه‌وره بۆ هه‌ڵگرتنی ئاو بۆ كاتی پیویست بۆ خه‌ڵكی وقه‌ده‌غه‌كردنی پیسایی كردن و میز كردن له هیچ شوینێكی گشتیدا.
- فه‌رمانی كرد به كوشتن و له‌ناوبردنی هه‌موو سه‌گێكی هار كه ده‌بیته مایه‌ی بلاوبوونه‌وه‌ی نه‌خۆشی.
- گرنگی ده‌دا به كشتوكاڵ و پاره‌ی قه‌رز و ئاژه‌ڵ و ئامرازی كشتوكاڵی بۆ خه‌ڵكی دابین ئه‌كرد.
- هه‌روه‌ها یه‌كه‌م كه‌س بوو كه فه‌رمانی كرد نوقته بۆ قورئانی پیرۆز دابنرێتبه‌وه‌ش خزمه‌تێكی گه‌وره‌ی كرد كه موسولمانان تاكو ئێسته سوودی لێ ئه‌بینن، چونكه تا سه‌رده‌می ئه‌و وشه‌كان نوقته‌یان له‌سه‌ر و ژێر نه‌بوو و، هاوكات خه‌ڵكی وابه‌سته‌ی یه‌ك شێواز خویندنی قورئانی پیرۆز كرد له ناو قیرائاته‌كاندا.
كۆتا وێستگه‌شمان له‌گه‌ڵ حه‌جاج دا ئه‌وه‌یه كه له گه‌ڵ خه‌ڵكی عێراقدا به تایبه‌ت ئه‌و په‌ڕی توندوتیژی به كارهێناوه‌و، به‌شێوه‌یه‌ك لێی كوشتوون وسزای داون و ترساندوونی، هه‌ندیك پێیان وایه ئه‌و ترسه تاكو ئێسته‌ش له ده‌روون و كه‌سایه‌تی نه‌وه‌كانیادا ماوه‌و، هاوكاتئه‌و قه‌ناعه‌ته‌ش درووست بووه له لای هه‌ندیك له توێژه‌ران كه خه‌ڵكی عێراق ڕێگای ڕاست ناگرن به ده‌سه‌ڵاتدارانی وه‌كو حه‌ججاج نه‌بێت كه به ئاگر و ئاسن مامه‌ڵه‌یان له‌گه‌ڵ بكات، له یه‌كه‌م خوتبه‌ی هه‌ینیدا له كوفه ئه‌و كاته‌ی بوو به والی، ده‌موچاوی هه‌ڵپێكا بۆ ئه‌وه‌ی نه‌ناسرێت وخۆی به كزو لاواز نیشاندا تا بزانێت ئه‌وان چۆن له‌گه‌ڵ والی تازه مامه‌ڵه ده‌كه‌ن، ئه‌وانیش تاكو توانیان گاڵته‌و سوكایه‌تیان پێكرد و ته‌نانه‌ت ناوكه خورمایان تێده‌گرت، ئه‌ویش له ناكاو ڕوخساری خۆی ده‌رخست و هه‌ره‌شه‌ی توندی لێكردن و وتی سه‌ره‌كانتان وه‌كو میوه دێته پێش چاوم كه پیگه‌یشتووه‌و كاتی بڕین و لێكردنه‌وه‌ی هاتووه: (أما و الله فإني لأحمل الشر بثقله و أحذوه بنعله و أجزيه بمثله، والله يا أهل العراق إني لأرى رؤوساً قد أينعت وحان قطافها، وإني لصاحبها، والله لكأني أنظر إلى الدماء بين العمائم واللحى).
(الحجاج بن یوسف الثقفي) نزیكه‌ی په‌نجاو شه‌ش ساڵ ته‌مه‌نی كرد و له كۆتایی ژیانیدا تووشی نه‌خۆشییه‌ك بوو نزیك له نه‌خۆشی شێرپه‌نجه‌ی گه‌ده و به هۆیه‌وه له ساڵی 95ی كۆچی دوای ته‌مه‌نێكی لێوان لێو له سته‌م و تۆقاندن وخزمه‌تی ناوازه‌ومێژوویی بۆ ئومه‌وییه‌كان وزیده‌ڕه‌وی له به‌كارهێنانی ده‌سه‌ڵاتدا،هه‌رله‌و ساڵه‌دا كه سه‌عیدی كوری جوبه‌یری كوشت دونیای به جێهێشت ، شایانی باسه و مایه‌ی سه‌رسوڕمانه كه حه‌ججاج هه‌رگیز وه‌كو تاوانبارێك كه ده‌ستی له كوشتنی هاوه‌ڵ و تابیعی و موسوڵماناندا هه‌بوو مامه‌ڵه‌ی نه‌ده‌كرد، به‌ڵكو زۆر باسی لێخۆشبوونی خوای گه‌وره‌ی ده‌كرد و چاوه‌ڕوانی لێبورده‌یی و میهره‌بانی په‌روه‌ردگاری بوو، له‌سه‌ره‌مه‌رگیشیدا ده‌یوت: «اللهم اغفر لي فإنهم زعموا أنك لا تفعل» واته: خوایه لێم خۆشبه ئه‌وانه ئه‌ڵێن گوایه تۆ لێم خۆش نابیت!
هه‌ندێ له توێژه‌ران پییان وایه مردنی حه‌ججاج سه‌ره‌تای پووكانه‌وه‌ی ده‌وڵه‌تی ئومه‌وییه‌كان بوو، چونكه دوای ئه‌و سه‌ركرده‌یه‌كی دڵسۆزو به زه‌بری وه‌كو حه‌ججاج ئیتر هه‌ڵنه‌كه‌وت له ده‌وڵه‌ته‌كه‌یانداو به مردنی ئه‌و لاوازی ڕووی تێكردن.
- بۆ زانیاری زیاتر بگه‌ڕێیته‌وه بۆ هه‌ر سه‌رچاوه‌یه‌كی مێژوویی هه‌واڵی زۆری ده‌رباره‌ی حجاج تیایه، به تایبه‌تی (البدایة والنهایة و سیر أعلام النبلاء)...هه‌روه‌ها پێم باشه هه‌ركێ ده‌یه‌ویت بگاته هه‌ندێ حه‌قیقه‌تی نه‌زانراو ده‌رباره‌ی (الحجاج ) و، به به‌ڵگه‌وه ڕووداوه‌كان بزانێت، بگه‌ڕیته‌وه بۆ كتێبی :(الحجاج بن یوسف الثقفي المفتری علیه) كه له بنچینه‌دا ئوتروحه‌یه‌كی دوكتۆرایه له نووسینی محمود زیادة.
إحسان برهان الدین
زنجیرەی بیانناسە ٧٧- د.محمد سعيد رمضان البوطي
شێخ محمد سعيد رمضان البوطي له بنه‌ماڵه‌يه‌كى كورد له گوندى جليكاى سه‌ر به دورگه‌ى بۆتان له توركيا له ساڵى 1929 له دايكبووه، له ساڵى 1933 به هۆى بڵاوبوونه‌وه‌ى بيرى كه‌ماليزم و زوڵم زۆريان له سه‌ر موسوڵمانان، كاتێك ته‌مه‌نى چوارساڵ بووه له‌گه‌ل مه‌لا ڕه‌مه‌زانى باوكى كۆچيان بۆ ديمه‌شق كردووه، له‌ته‌مه‌نى سيانزه ساڵيدا دايكى وه‌فاتى كردووه‌و،باوكى ژنێكى ترى هێناوه وتورك بووه، هه‌ر بۆيه بوطى شاره‌زايى له زمانى تووركيش هه‌بووه.له ته‌مه‌نى هه‌ژده ساڵيدا هاوسه‌رگيرى كردووه‌و خاوه‌نى شه‌ش كوڕو يه‌ك كچ بووه، بوطي كاريگه‌رى باوكى زۆر به‌سه‌ره‌وه بووه‌و زانسته شه‌رعييه‌كانى له ئه‌و وه‌رگرتووه‌و دواتر باوكى خستوويه‌تيه لاى ئافره‌تێك و له ته‌مه‌نى شانزه ساڵيدا به ماوه‌ى شه‌ش مانگ قورئانى پي خه‌تم كردووه.
بوطي خويندنى سه‌ره‌تايى له مزگه‌وتى منجك له‌لاى شێخ حسن عبدالرحمن حبنكة الميداني ته‌واو كردووه،هه‌ر له‌وێ پێش ته‌مه‌نى حه‌ڤده ساڵى چووه‌ته سه‌ر مينبه‌ر و خوتبه‌ى داوه.
له ساڵى 1953 بۆ ته‌واو كردنى خوێندنى زانكۆيى ڕوويكردووه‌ته قاهيره‌و جارێكى تر له ساڵى 1956 چووه‌ته‌وه قاهيره‌و دبلۆمى له زمانى عه‌ره‌بيدا له ئه‌زهه‌ر به‌ده‌ست هێناوه‌و دواتريش بڕوانامه‌ى دوكتۆراى له ئه‌زهه‌ر هێناوه‌و،بووه‌ته مامۆستا له كۆلێژى شه‌ريعه له ديمه‌شق ودواى چه‌ند ساڵيك به‌رز بووه‌ته‌وه به پله‌ى ڕاگر.
خاوه‌نى كۆمه‌ڵێكى زۆره له كتێب كه كه‌متر نييه له‌چل كتێب له جۆره‌كانى زانستدا، له فيكرو فقه و عقيدة وأدب و تصوف وبوارى تر، هه‌ندێك له‌و كتيبانه‌ش وه‌كو پشتگيرى و به‌رپه‌رچدانه‌وه‌ش كێشه‌و مشت ومڕى زۆرى لێده‌كه‌وته‌وه، بۆ نموونه كتێبى: (اللامذهبية أخطر بدعة تهدد الشريعة الإسلامية) و (السلفية مرحلة زمنية مباركة لا مذهب إسلامي) و (الحكم العطائية شرح وتحليل) و(الجهاد في الإسلام: كيف نفهمه؟ وكيف نمارسه؟) و(فقه السيرة النبوية مع موجز لتاريخ الخلافة الراشدة) و(كبرى اليقينيات الكونية وجود الخالق و وظيفة المخلوق).
ئه‌م كه‌سايه‌تييه گومانى تێدا نييه كه كه‌سێكى زانا و قسه‌زان و خه‌تيبێكى به تواناو نووسه‌رێكى خاوه‌ن مه‌نتقى به‌هێزو پێز بووه، ته‌مه‌نێكى درێژى له فێربوونى زانست وتنه‌وه‌ى وتارى هه‌ينى و وانه‌ى شه‌رعى و فێركردنى موسوڵمانان به‌سه‌ر بردووه، هه‌ر له مناڵى و پێش ئه‌وه‌ى بگاته ته‌مه‌نى پێگه‌يشتن، هه‌ندێكى له زانسته شه‌رعييه‌كان خويندبوو و(ألفية ابن مالك ) ى له‌به‌ر كردبوو. كاتيك باسى بابه‌تێكى فيكرى ئه‌كرد گوێگرى خۆى به‌و زانسته‌ى كه هه‌يبوو هه‌ر وه‌ها به‌و هێمنى و له‌سه‌رخۆييه‌ى كه پێوه ديار بوو سه‌رسام ئه‌كرد، بۆيه خه‌ڵكانێكى زۆر له جيهانى ئيسلامى به‌و زانايه‌وه هۆگر بوون، به تايبه‌تى به‌هۆى كتيبه‌كانى و ئه‌و وانه‌و خوتبه‌و چاوپێكه‌وتنانه‌ى كه هه‌يبوو له كه‌ناڵه‌كانى ڕاگه‌ياندن.
شايانى باسه ئه‌م زانايه په‌يوه‌ندى له گه‌ل كۆمه‌ڵه‌ى (الاخوان المسلمين) باش نه‌بوو، چونكه ئه‌و له بنچينه‌وه ئاڕاسته‌ى كارى سياسى و ڕه‌وتى جيهادى ره‌تده‌كرده‌وه، له پاش ده‌رچوونى كتيبى: «الجهاد في الإسلام» دوباره مشت و مڕو ومقۆمقۆيه‌كى زۆر له نێوان خۆى و نه‌ياره‌كانيدا درووست بوو.
بوطى له عه‌قيده‌و بيروباوه‌ڕيدا له سه‌ر ڕێڕه‌وى ئه‌شعه‌رييه‌كان بوو، به‌ڵكو يه‌كيك بوو له سه‌رانى ئه‌شعه‌رييه‌كان لهم سه‌رده‌مه‌ى خۆماندا، هه‌ندێك ئه‌ويان چواندووه به ئه‌بوحاميدى غه‌زالى له ڕووى هێمنى و له‌سه‌ر خۆيى و به هيزى به‌ڵگه‌و قسه‌كانى.هاوكات وه‌كو متصوف يش ئه‌ناسرا وله مه‌سه‌له‌ى پابه‌ند بوون به به‌مه‌زهه‌بى فيقهى زۆر توند بوو.
يه‌كێكى تر له نيشانه‌كانى زانستى ئه‌و پياوه وڕێكردنى بوو له‌گه‌ڵ پێويستييه‌كانى سه‌رده‌مدا، كه ئه‌وه‌ش واى كرد جه‌ماوه‌رێكى زۆرى هه‌بێت، ئه‌وه بوو گرنگى زۆرى به زانستى مادى په‌تى ئه‌دا وڕه‌ددى بێ باوه‌ڕانى ئه‌دايه‌وه، ئوتروحه‌ى دوكتۆراكه‌ى له‌سه‌ر ڕه‌خنه‌گرتن بوو له فيكرى ماركسى و به‌رگرى بوو له عه‌قيده‌ى ئيسلامى و وجودى خواى گه‌وره به ناونيشانى: (نقض أوهام المادية الجدلية)، كتێبى: (كبرى اليقييات الكونية وجود الخالق ووظيفة المخلوق.) له كاتى خۆيدا چاوى موسوڵمانانى پێ گه‌شايه‌وه له هه‌موو لايه‌كدا،چونكه كتيبه‌كه‌ى بوطى سارێژى برينێكى به سوێ بوو كه گه‌نجان له‌و سه‌رده‌مه به ده‌ستييه‌وه ئه‌يانناڵان.
بوطى له زانسته شه‌رعييه‌كاندا مامۆستايه‌كى ته‌قليدى پارێزگار بوو، له‌مه‌سه‌له‌ى فيقهدا مه‌زهه‌بييه‌كى توند و سه‌رسه‌خت بوو، ئه‌وه‌نده متمانه‌ى به ڕێڕه‌وى شافيعى هه‌بوو به‌رگرييه‌كى ڕه‌هاى لێ ده‌كرد و، هه‌ر ئه‌وه‌ش واى كرد به شێوه‌يه‌كى توند له گه‌ل سه‌له‌فييه‌كانى سوريا و وڵاتانى تر تێكبگيرێت ومشت مڕو شه‌ڕه قسه و ئاڵوگۆڕ كردنى تۆمه‌ت له نێوانياندا په‌ره بسێنيت و به‌رده‌وام بێت ، ته‌نانه‌ت يه‌كيك له گه‌وره‌ترين زمانحاڵه‌كانى سه‌له‌فييه‌ت لهم سه‌رده‌مه كه محمد ناصر الدين الألباني بوو، كتێبێكى له دژى محمد سعيد رمضان البوطي نووسى به ناونيشانى: ( الرد على جهالات البوطي). .
بوطى له گه‌ڵ لێهاتوويى له زانسته شه‌رعييه‌كاندا ، له زمانى عه‌ره‌بيدا زۆر به‌هێز بوو هه‌روه‌ها بايه‌خى به بوارى ئه‌ده‌ب و وێژه‌ش هه‌بوو، هه‌ندێ كتێبى له‌و باره‌شه‌وه نووسيوه،وه‌كو : من الفكر والقلب ، الحب في القرآن ودور الحب في حياة الإنسان، هه‌روه‌ها وه‌كو مامۆستايه‌كى كورد ڕۆمانى مه‌م وزين ى وه‌رگێڕاوه‌ته سه‌ر زمانى عه‌ره‌بى.
ئينجا ئه‌و به يه‌كێك له سه‌رانى تصوف يش ده‌ناسرا و له‌ده‌سته‌ى ڕاوێژكارى زۆر لايه‌نى فه‌رمى سۆفييه‌كانى جيهاندا بوو وحيسابى بۆ ده‌كرا، بۆ نموونه له ده‌سته‌ى به‌ڕێوه‌بردنى دامه‌زراوه‌ى (طابة) له گه‌ڵ علي الجفري بوو، كه به‌يه‌كێك له گه‌وره‌ترين ئه‌و ڕێكخراوانه داده‌نرێت كه لێدوان له سۆفييه‌كان ده‌دات.
به‌ڵام پاكى و بێگه‌ردى ته‌نها بۆ خواى گه‌وره‌يه، بوطى سه‌ره‌ڕاى ئه‌و هه‌موو زانست و تواناو به‌هرانه كه هه‌يبوو، كێشه وگرفتێكى زۆر گه‌وره‌ى هه‌بوو، كه ئه‌ويش بريتى بوو له‌وه‌ى له ڕێزى (شيوخ السلاطين) يان (علماء السلطة ) پۆلين ده‌كرا، واته: زانا و پياوى ده‌سه‌ڵات بوو،، ئه‌مه‌ش كردارێكى سه‌رسوڕهينه‌ر بوو كه زانايه‌كى وه‌كو بوطى ئه‌و هه‌مووزانسته‌ى فرياى نه‌كه‌وت بۆ ئه‌وه‌ى خۆى له حوكمێكى سته‌مكارى خوينمژى وه‌كو حوكمى به‌عسيه‌كانى سوريا ڕزگار بكات .
1- بوطي وه‌كو نه‌يتوانى به‌رانبه‌ر ئه‌و سته‌مكارانه جيهادى وتنى حه‌ق بكات، وه‌كو پێغه‌مبه‌ر صلى الله عليه وسلم فه‌رموويه‌تى: (ورجل قام إلى إمام جائر فأمره ونهاه فقتله)، نه‌شيتوانى بێده‌نگى هه‌ڵبژێرێت، يان وه‌كو ئه‌و زانا و كه‌سايه‌تييانه خۆى ده‌رباز بكات وهه‌ڵبێت، به‌ڵكو خۆى بۆ پشتگيرى كردنى حافظ الأسد يه‌كلا كرده‌وه، له دواى به هيلاك چوونى ئه‌ويش درێژه‌ى به پشتگيرى خۆى دا بۆ دڕنده‌كه‌ى كوڕى (بشار الأسد).
2- سه‌ره‌تاى په‌يوه‌ندى بوطى و حافظ الأسد بۆ 16 حزيران 1979 ده‌گه‌ڕێته‌وه، له‌و كێشه‌ى كه به "مجزرة مدرسة المدفعية في حلب" ناسرا، كاتێك كۆمه‌ڵێك چه‌كدارى ئيسلامى به‌ناو "الطليعة المقاتلة للإخوان المسلمين" ته‌قه‌يان له كۆمه‌ڵێك ئه‌فسه‌رى عه‌له‌وى كرد وسى و دوو كه‌سيان لێ كوشتن و په‌نجاو چواريشيان بريندار كرد، جا له‌و كه‌يسه‌دا داوا له بوطى كرا حوكمى شه‌ريعه‌تى ئيسلام باس بكات و ئه‌ويش به شيكراوه‌يى له ته‌له‌فزيونى سوريا باسى له حه‌رامى ئه‌و كاره كرد كه ئه‌و گه‌نجانه پێى هه‌ڵسابوون.
3- له 2 شباط ساڵى 1982 له ئۆپه‌راسيۆنێكى دڕندانه‌دا به سه‌رپه‌رشتى رفعت الأسد ى براى حافظ الاسد بۆ سه‌ر شارى حه‌ما كه بيست و حه‌وت ڕۆژدى خاياند، ئه‌و شاره‌يان خاپور كرد و له قه‌تڵ و عامێكى كه‌م وێنه له مێژوودا ، زياتر له چل هه‌زار له خه‌ڵكى ئه‌و شاره كوژران وده‌ورى پانزه هه‌زار كه‌سيش بێ سه‌رو شوێن بوون كه تاكو ئێستاش چاره‌نووسى زۆريان ديار نييه، هه‌ڵوێستى محمد سعيد رمضان البوطي لهم قه‌تلو عامه‌يش پشتگيرى و پاساو هێنانه‌وه بوو كه ڕژێم ده‌بوو به توندى وه‌ڵام بداته‌وه به‌رانبه‌ر ئه‌و پشێوييه‌ى ئيخوانه‌كان له حه‌ما درووستيان كردبوو.
4- بوطى په‌يوه‌ندييه‌كى به هيز له گه‌ڵ حافظ الأسد كۆى ده‌كرده‌وه‌و ته‌نانه‌ت ئه‌و ماوه‌ى پێش مردنى ئه‌سه‌د بوطى به ته‌ليفۆن هه‌ر په‌يوه‌ندى له‌گه‌ڵى هه‌بوو، ئه‌ويش له وه‌سێته‌كه‌يدا نووسيبووى بوطى نوێژم له‌سه‌ر بكات، هه‌روايش بوو بوطى نوێژى له‌سه‌ر جه‌نازه‌كه‌ى كرد و به پێچه‌وانه‌ى نوێژى جه‌نازه كه ده‌نگى تيا به‌رز ناكريته‌وه به‌ڵام ئه‌و كه گه‌يشته دوعاكه‌ى بۆ ئه‌سه‌د به ده‌نگى به‌رزه‌وه ئه‌گريا وفرمێسكى ئه‌ڕشت و ئه‌يوت: خوايه من شايه‌تى ئه‌ده‌م كه حافظ الاسد شايه‌تى يه‌كخواپه‌رستى بۆ تۆ ئه‌دا، به‌رده‌وام ئه‌گريا وئارامى نه‌مابوو ، ئه‌مه له كاتێكدا بوو كه به‌شارى كوڕى ئه‌سه‌د زۆر ئاسايى وه‌ستابوو له نزيك ترمه‌كه، دواتريش ئه‌و دڕه‌نده گۆڕ به‌گۆره‌ى به عومه‌رى كورى خه‌تتاب ڕه‌زاى خواى لێبێت چواند.
5- له ساڵى 1994 باسل الاسد ى كوڕى حافظ الاسد له روداوێكى هاتوچۆى ته‌مومژاويدا گيانى له‌ده‌ستدا، له كاتێكدا ئاخونه عه‌له‌وييه‌كان حه‌زيان ده‌كرد نوێژى جه‌نازه‌كه‌ى خۆيان بيكه‌ن ،به‌ڵام حافظ الاسد داواى له بوطى كرد نوێژه‌كه‌ى بكات ودواتر بوطي وتى : "وانني ارى باسل هذه الساعة في الجنة مع الصديقين والشهداء والصالحين وحسن اولئك رفيقا" واته: من ئێستا باسل له‌به‌هه‌شتدا ئه‌بينم، له‌گه‌ل ڕاستگۆيان و شه‌هيدان و پياوچاكاندا..ئه‌مه له كاتێكدا كه‌س ناتوانێت شايه‌تى چوونه به‌هه‌شت بۆ كه‌سى خوا ناسيش بدات، نه‌خوازه‌ڵا تاوانبارێكى وه‌كو باسل.(أَطَّلَعَ الْغَيْبَ أَمِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمَنِ عَهْدًا) .
6- ئينجا له دواى له ناوچوونى ئه‌سه‌دى باوك بوطى له ڕۆژى وه‌رگرتننى سه‌رۆكايه‌تى له‌لايه‌ن به‌شار وتارێكى پێشكه‌ش كرد و وتى: (لقد آل الامر في هذا اليوم اليك بمشيئة الله عزوجل اولا ثم ببيعة صادقة صافية من هذا الشعب) واته: ئه‌مڕۆ به فه‌رمانى خواى گه‌وره وبه به‌يعه‌تێكى راستگۆو بي غه‌ل و غه‌شى خه‌ڵكى تۆ بوويت به سه‌رۆك.
به‌هه‌مان شێوه له‌گه‌ڵ ئه‌سه‌دى كوڕدا به‌رده‌وام بوو، به‌ڵام بشار ڕقى له خۆ نزيك كردنه‌وه‌و ماستاو كردنى بوطى بوو بۆ باوكى، بۆيه له‌سه‌رده‌مى خۆيدا گرنگى پي نه‌ئه‌دا و ته‌نها له بۆنه‌كاندا ئه‌وى ئه‌يبينى ، ئه‌وه‌ش وه‌كو هه‌ندێ له شاره‌زايان ئه‌ڵێن هه‌لێكى باش بوو خۆى له ده‌ستيان ڕزگار بكردايه، به‌ڵام ئه‌و هه‌ر له ده‌رگاى به‌شاردا ئه‌وه‌ستا تاكو ئه‌يبينى و، ئه‌و ته‌مه‌نه زۆره‌ى كه ته‌واو پير بوو بوو، هيچ كاريگه‌رييه‌كى باشى نه‌بوو بۆ ئه‌وه‌ى پشت له‌و سته‌مكارانه بكات.
7 - كاتێك شۆرشى خه‌لكى سوريا ده‌ستى پێكرد، دووباره ڕۆڵى بوطى ده‌ستى پيكرده‌وه‌و، به ناو ئايينى ئيسلامه‌وه‌وبوو به پاريزه‌رى ڕژێمى ئه‌سه‌د، ئه‌و خه‌ڵكه‌ى هه‌موو به خوارج و ياخى بوو ده‌ژمارد كه له دژى شه‌رعييه‌تى ده‌سه‌ڵاتداردا ده‌وه‌ستانه‌وه.
8- له پشتگيرى به‌رده‌وامى بوطى بۆ ڕژێم له دژى خه‌ڵكى كه ئه‌و كاته زياتر ڕۆژانى هه‌ينى خۆپيشاندانيان ده‌كرد، ئه‌و فه‌تواى زۆرى هه‌يه، له‌وانه: : (تأملت في معظمهم ووجدت أنهم لا يعرفون شيئاً اسمه صلاة ، والقسم الأكبر لم يعرف جبينه السجود أبداً ) واته: له حاڵى ئه‌و خه‌ڵكه‌ى خۆ پيشاندان ئه‌كه‌ن وردبوومه‌ته‌وه و بۆم ده‌ركه‌وتووه نوێژ ناكه‌ن و زۆربه‌ى زۆريان نه‌وچه‌وانى سوجده‌يه‌كى نه‌بردووه، ( سَتُكْتَبُ شَهَادَتُهُمْ وَيُسْأَلُونَ ).
يان وه‌سفى ده‌كردن به‌وه‌ى كه بريتين له: ( حثالة ملاحدة يتمردون على الله كل جمعة ) كۆمه‌ڵه خه‌ڵكانێكى بێ بايه‌خى بێ دينن، هه‌موو هه‌ينييه‌ك له دژى خواى گه‌وره هه‌ڵده‌گه‌ڕانه‌وه.
9- ئينجا ئه‌و هه‌ميشه سه‌ربازانى سورياى نوسه‌يرى و به‌عسى خوينمژى به هاوه‌ڵانى پێغه‌مبه‌ر صلى الله عليه وسلم چواندووه.سوپاى به‌شار و ڕژێمه‌كه‌شى به ده‌وڵه‌تى پێغه‌مبه‌رى خوا صلى الله عليه وسلم ته‌شبيه كردووه.
10- جارێكيان كه‌سێك پرسيارى لێ كرد و،وتى: له لايه‌ن پياوه‌كانى به‌شاره‌وه له زيندان ناچار كراوم سوجده بۆ وينه‌يه‌كى بشار الاسد ببه‌م، ئه‌وه حوكمى چييه، ئه‌ويش له وه‌ڵامدا وتى: وا بزانه به‌رماڵێكه‌و له‌سه‌رى سوجده‌ت بۆ خوا بردووه!
11- جارێكى تر كه‌سێك پرسيارێكى لێ كرد و، وتى: «ما حكم توحيد غير الله قسرا كما يحدث في فروع الأمن عند الاعتقال وإجبارهم على القول إن بشار الأسد إلهنا وربنا) واته: پرسيارى ئه‌وه‌ى لێكراوه حوكمى چييه له زيندانه‌كاندا به زۆر ناچارمان ئه‌كه‌ن بڵێين به‌شار خوامانه، ئه‌ويش وه‌ڵامى دايه‌وه به پێى فه‌تواى ژماه 14658كه تێيدا هاتووه: «إن ذلك يحدث بسبب خروج هذا الشخص مع المسيرات إلى الشارع والهتاف بإسقاط النظام وسبّ رئيسه والدعوة إلى رحيله»واته: هۆكارى ئه‌و ناچار كردنه ئه‌وه‌يه ئه‌و كه‌سانه له‌گه‌ل خۆپيشانده‌راندا ده‌رده‌چن وداواى ڕوخانى ڕژێمه‌كه ئه‌كه‌ن و جنێو به سه‌رۆك ئه‌ده‌ن.
12- له خوتبه‌يه‌كيدا له الجامع الاموي جارێكيان وتي: (سوريا ليست علمانية و هي افضل دولة تطبق الاسلام) واته: سوريا عه‌لمانى نييه به‌ڵكو باشترين ده‌وله‌ته ئيسلام جێبه‌جي بكات..ئه‌مه‌ش له كاتێكدايه ده‌وله‌تى سوريا نه‌ك عه‌لمانيه به‌ڵكو هه‌موو شه‌رو خراپه‌يه‌كى دونياى له خۆيدا كۆكردووه‌ته‌و تۆمه‌تێكى ناشيرينه‌و بوهتانێكى گه‌وره‌يه ئه‌و ڕژێمه سته‌مكاره بوترێت ئيسلام جێبه‌جي ئه‌كات ،به‌ڵكو بوختانێكيشه بۆ ئيسلام ئه‌كرێت.
13- له 2012/5/8 له وتارى هه‌ينيدا وتى: (إن ما يحدث في سوريا هذه الايام هو حرب على الله) واته: ئه‌مه‌ى كه له سوريا ڕوو ئه‌دات، جه‌نگێكه له دژى خوا ئه‌كرێت! ئه‌م قسه‌ش ڕاسته وه‌كو شێخ محمد اليعقوبى له ڕه‌ددانه‌وه‌يه‌كى بوطى دا ده‌ڵێت، به‌ڵام جه‌نگه‌كه له‌لايه‌ن سه‌رگه‌وره‌كانى بوطى دژ به ئيسلام و موسوڵمانان ڕاگه‌يه‌نراوه نه‌ك به پێچه‌وانه‌وه!
14- له وتارى پێش كۆتا وتارى له ژيانيدا، وتى:«بعد هذا أنا الضامن بإن الله عز وجل سيكرمنا جميعا بأعاجيب النصر.. بخوارق النصر والتأييد»واته: من ده‌سته‌به‌رم بۆ ئه‌وه‌ى خواى گه‌وره خه‌ڵاتمان ئه‌كات به‌سه‌ركه‌وتنێكى مه‌زن و به پشتگيرى و سه‌رخستنى خۆى!! له دواى دوو هه‌فته لهم وته‌يه‌ى كه ئه‌وپه‌ڕى پشتگيرى بۆ ئه‌و زوڵم زۆره‌ى بشار نيشان ئه‌دات و داواى سه‌ركه‌وتنى خواى گه‌وره‌شى بۆ ئه‌كرد، كوژرا وبۆ يه‌كجارى سه‌رينايه‌وه‌و له پشتگيريكردنى به‌عسيه‌كان كه‌وت!
15- زۆر له زانايان ئامۆژگاريان كرد واز له پشتگيرى كردنى ڕژێمى ئه‌سه‌د بهينێت و ته‌وبه بكات و هيچ نه‌بێت له‌ماڵى خۆى دانيشێت وقسه نه‌كات، به‌ڵام ئه‌و هه‌ر له‌و كاره‌ى خۆى تا دوا هه‌ناسه‌ى به‌رده‌وام بوو، بۆ نموونه دكتۆرراتب النابلسي له نامه‌يه‌كيدا بۆ بوطى ئامۆژگارى ده‌كات وپێى ئه‌ڵێت برۆ له ماڵى خۆت دابنيشه و پشتگيرى ئه‌م ڕژێمه مه‌كه، چونكه من ده‌ترسم به‌رپرسى هه‌موو دلۆپه خوينێك بيت كه له سوريا ده‌ڕژێت، هه‌روه‌ها پێى ده‌ڵێت : پابه‌ند به به‌وه‌ى كه ده‌يزانى ده‌رباره‌ى ڕۆژگارى فيتنه، ئه‌گه‌رنا به‌رپرس ده‌بيت له كوژرانى هه‌موو مناڵێك له سوريا ، له كوژرانى هه‌موو گه‌نجێك له ته‌مه‌نى گوڵدا كه به‌دڕندانه‌ترين شێوه له زيندانه‌كانى به‌شاردا ده‌كوژرێت، يان له به‌نديخانه تاريكه‌كاندا ئه‌شكه‌نجه ئه‌درێت: (التزم بما تقوله عن أيام الفتن، والزم بيتك واملك عليك لسانك، لأنني أخشى عليك أن تحاسب عن كل نقطة دم من طفل بريء قتل ظلماً أو عن شاب في عمر الزهور قتل بوحشية أو عذِّب في أقبية الظلمة).
16- له 22/7/2011 له شارى دير الزور له پاش نوێژى هه‌ينى خه‌ڵكى وه‌كوناڕه‌زايى به‌رانبه‌ر هه‌ڵوێسته‌كانى بوطى له پشتگيرى ڕژێمه‌كه‌ى ئه‌سه‌دو وه‌ستان له دژى خه‌ڵكى سوريا كتيبه‌كانى بۆتيان كۆكرده‌وه‌و ئاگريان تێ به‌ردا.
ئه‌مانه‌م ته‌نها بۆ نموونه‌ى و به‌ڵگه هێنايه‌وه خستووه‌ته‌ڕوو، باسه‌كه‌ش ئه‌وه‌نده ناخۆش و ئازاربه‌خشه خوا ئاگاداره حه‌ز ناكه‌م زۆر درێژه‌ى پي بده‌م، ئه‌گينا شێخى بوطى هه‌رگيز بۆ ساتێكيش له دواى ساڵى 1979 له پشتگيرى كردنى ئه‌و ڕژێمه سارد نه‌بووه‌ته‌وه كه ئه‌وه سه‌ره‌تاى په‌يوه‌ندييه‌كانى بوو له گه‌ڵ حافظ الاسد و سه‌ره‌تاى له خشته‌چوونى زانايه‌ك بوو كه پله‌وپايه‌ى ئاراسته‌كردنى موسوڵمانانى هه‌بوو له ئاستێكى باڵادا ، به‌ڵام مه‌خابن پشتى هه‌ردوو ڕژێمى ئه‌سه‌دى باوك و ئه‌سه‌دى كوڕى به‌رنه‌داو هه‌ميشه به‌ناوى خوا پێغه‌مبه‌ره‌وه صلى الله عليه وسلم پاڵپشتى ئه‌وان بووه‌و ئه‌وانى به هاوه‌ڵان و پياوچاكان و شه‌هيدان چواندووه، بۆيه به‌وه‌نده‌ى باسم كرد كۆتايى پێ ئه‌هينم و پێويست به هێنانه‌وه‌ى نموونه‌ى تر ناكات.
له 2013/3/21 له مزگه‌وتى ئيمان له‌گه‌ڕه‌كى المزرعة له ديمه‌شق، بوطى خه‌ريكى وتنه‌وه‌ى وانه‌يه‌ك بوو وقورئانه‌كه‌ى له‌به‌رده‌ستدا بوو، كاتيك كه ته‌قينه‌وه‌يه‌ك له له مزگه‌وته‌كه‌يدا ڕوويدا وگيانى له‌ده‌ستدا.قسه‌و باس و شيكارى زۆر بۆ روداوه‌كه كرا، به‌و پێيه‌ش كه كه‌س خۆى به خاوه‌نى كوشتنه‌كه‌ى نه‌كرد و به‌رپسيارێتى نيشان نه‌دا، هه‌روه‌ها له‌به‌ر ئه‌وه‌ى جێ په‌نجه‌ى ڕژێم به‌سه‌ر ڕوداوه‌كه‌وه دير بوو، بۆيه به‌ڵگه‌كان به‌ره‌و ئه‌وه ئاماژه‌يان كرد كه به‌شار خۆى ئه‌وى كوشتووه.
ڕووداوى كوژرانى بوطى و ده‌يان له‌وانه‌ى ئاماده‌ى وانه‌كه‌ى بوون له‌و مزگه‌وته، ڕووداوێكى لێڵ و ته‌مومژاوى بوو، له 23 مارس 2013 له ماڵه‌كه‌ى خۆيه‌وه جه‌نازه‌كه‌ى به‌ره‌و الجامع الأموي براو ،نوێژى له‌سه‌ر كرا به ئاماده‌بوونى احمد بدرالدين حسون و كوڕێكى بوطى و بشار الاسد يش خۆى ئاماده نه‌بوو، ته‌رمه‌كه‌يان له نزيك گۆڕه‌كه‌ى صلاح الدين الايوب به خاك سپارد.
هه‌موو ئاراسته‌كان بۆ ئه‌وه ئه‌چوون كه به‌شار خۆى ئه‌وه‌ى كوشتووه، سه‌باره‌ت به هۆكاره‌كانيشى به‌هه‌مان شيوه شيكردنه‌وه‌ى زۆرى بۆ كراوه، له‌وانه:
بوطى سه‌ره‌ڕاى پشتگيرى ڕه‌هاى بۆ ڕژێمى به‌عس له سوريا، به‌ڵام پارسه‌نگى كه‌سايه‌تى خۆى له ڕێگه‌ى زانست و مێژووى خۆى و مه‌لا ڕه‌مه‌زانى باوكى پاراستبوو، خه‌ڵكانيكى زۆر متمانه‌يان پێى هه‌بوو له ناوه‌وه‌و ده‌ره‌وه‌ى سوريا، به كورتى بوطى سه‌ره‌ڕاى هه‌موو شتێك هه‌ر كه‌سايه‌تييه‌كى ئايينى بوو له‌سه‌ر ئاستى جيهان، ڕاسته نه‌يارى زۆرى هه‌بوو به هۆى هه‌ڵوێسته سياسيه‌كانى له پاساو هێنانه‌وه بۆ تاوان و كۆمه‌ڵكوژييه‌كانى ڕژێمى ئه‌سه‌د، به‌ڵام هه‌ر له‌و كاتانه‌دا كه‌س و لايه‌نى زۆر هه‌بوون پێيان وابوو بوطى له ژێر كاريگه‌ريدايه‌و ناچاره و ئه‌و قسانه‌ى به زۆر پي ئه‌كرێت!
ماوه‌يه‌كيش بوو وه‌كو ئه‌وه‌ترێت ڕژێم ترسێكى له‌و پياوه په‌يدا كردبوو ومتمانه‌ى به‌ئه‌و كه‌م بووبوويه‌وه، به تايبه‌تى دواى ئه‌وه‌ى ئه‌و ڕازى نه‌بوو ئيمزا له‌سه‌ر فه‌توايه‌كى أحمد بدر الدين حسون ى موفتى وڵات بكات، له وانه‌يه‌كيشيدا ماوه‌يه‌ك پێش كوژرانى ده‌ڵێت ئه‌وه‌ى كه ئێستا ڕوو ئه‌دات له سوريا به پێى پلانێك ڕوو ئه‌دات له ده‌ره‌وه دێت و ئيشى پێ ئه‌كرێت، بۆيه بشار به كوشتنى بوطى دوو ئامانجى پێكا:
يه‌كه‌م: كه‌سێكى له‌ناو برد كه ئيشى پێ نه‌مابوو ، يان زۆربه‌ى ئه‌وه‌ى كه ويستى پێى كردبوو.
دووه‌م: نه‌ياره‌كانى به كوشتنى ئه‌و تۆمه‌تبار كرد وكردى به خاڵێكى سياسى له به‌رژه‌وه‌ندى خۆى و دژى نه‌ياره‌كانى..
هه‌موو ئه‌وانه‌ش چووبوونه سه‌ر ڕووداوه‌كه‌و گوێيان له ته‌قينه‌وه‌كه بوو ، هه‌ستيان به‌وه كردبوو ئه‌و ڕووداوه و ده‌نگى ته‌قينه‌وه‌كه‌ش حاڵه‌تێكى جياواز بووه:
* مزگه‌وته‌كه شوێنه‌وارى كاولكارى پيوه‌ديار نه‌بوو كه له كاتى ڕوودانى ئه‌وجۆره ته‌قينه‌وانه ده‌رئه‌كه‌ون، زۆرێك له شته‌كانى هيچيان به‌رنه‌كه‌وتبوو، ته‌نانه‌ت هه‌نديك به ته‌قينه‌وه‌يه‌كى هاوڕێى ژينگه( صديق للبيئة) ناويان برد.
* چه‌ند كه‌سێك له‌گه‌ل بوطى بينران كه كوژرابوون ڕاسته زۆربوون ، به‌ڵام هه‌رگيز ئه‌و ژماره زۆره نه‌بوون كه ڕاگه‌ياندنه‌كان باسيان كردبو.
* ئينجا زۆربه‌ى كوژراوه‌كان وه‌كو ده‌ڵێن سه‌ريان به‌ركه‌وتبوو، به‌ڵكو هه‌ندي به‌ڵگه هه‌يه له‌سه‌ر ئه‌وه‌ى بوطى له ته‌قنه‌وه‌كه‌دا نه‌مردووه به‌ڵكو دوايى كوژراوه..
* كه‌سيش ته‌رمه‌كه‌ى بوطى نه‌بينى له‌و كاته‌دا.
* هه‌روه‌ها له دواى ڕووداوه‌كه كه له‌ڕێگه‌ى كه‌سێكى خۆكوژه‌وه ئه‌نجام درا، ته‌له‌فزيۆنى سورى يه‌كسه‌ر فيلمێكى ده‌رباره‌ى كوژران و ژياننامه‌ى بوطى بڵاوكرده‌وه كه به پێى شاره‌زايان فيلمێكى وا به‌لاى كه‌مه‌وه شه‌ش سعاتى پێويسته بۆ ئه‌وه‌ى ئاماده بكرێت.كه ئه‌وه‌ش به‌ڵگه‌يه‌كى تره له‌سه‌ر ئه‌وه‌ى كوژرانه‌كه‌ى به پلانێكى به‌رنامه بۆ داڕێژراو ئه‌نجامدراوه.
هه‌رچۆنێكيش بێت، ئه‌و زاناو كه‌سايه‌تييه ناوداره به‌و شێوه كۆتايى به ژيانى هات، ئيمه‌يش له دوو روانگه‌وه ئه‌توانين ته‌ماشاى پرسه‌كه بكه‌ين:
1- به ڕواڵه‌ت و ئه‌وه‌ى كه به چاوى سه‌رمان بينيمان؛ بوطى له ساڵى 1979 تاكو ئه‌و ساته‌ى له له‌و مزگه‌وته كوژرا له 2013 بۆ ساتيكيش له پشتگيرى ڕژێمى به‌عسى سوريا سارد نه‌بوويه‌وه‌و هه‌موو زانستى و تواناى كه‌سايه‌تى خۆى بۆ داپۆشينى تاوانه‌كانى هه‌ردوو ئه‌سه‌دى باوك وكوردا- كه له سه‌ده‌ى بيسته‌م بێ وينه نه‌بن وێنه‌يان زۆر كه‌م و ده‌گمه‌نه له تاواندا - به كارهێنا، به‌ده‌ر له‌و شتانه‌ش كه ده‌وترێت به‌ڵام له‌سه‌ر ئه‌و ڕێبازه مرد و نه ته‌وبه‌ى كرد و پاشگه‌ز بوويه، به‌ڵكو لاوازيش نه‌بوو له به‌رگرى كردن له‌و ڕژێمه، ئه‌مه به ڕواڵه‌ت و زاهير و ڕاستى مه‌سه‌له‌كه‌ش يان ئه‌گه‌ر نهينييه‌ك له پشت ئه‌م ديمه‌نه‌وه بوو بێت ئه‌وه‌يان ته‌نها خواى گه‌وره پێى عه‌ليمه.
2- سه‌ره‌ڕاى هه‌رچى ئه‌و هه‌ڵوێسته خراپانه‌ى كه بوطى هه‌يبوو له پشتگيريكردنى ئه‌و ڕژێمه دڕه‌نده‌يه، من ده‌ڵێم:
كه‌س ناتوانێت قسه له چاره‌نووسى بوطى له‌لاى خوا بكات، ئه‌و په‌روه‌ردگارێكى هه‌يه نهێنى و ئاشكراى ئه‌زانێت، به باشه‌و خراپه‌كانى عه‌ليمه، به هه‌رچى وردودرشتى هه‌يه زانايه، ده‌ره‌نجامى ئه‌و ته‌نها له‌لاى ئه‌و كه‌سه‌يه كه درووستى كردووه‌و دواى مردنى گه‌ڕاوه‌ته‌وه لاى ئه‌و ، بۆيه من ته‌نها ڕاستييه‌كانم خسته ڕوو وبه هيچ شێوه‌يه‌ك نه من - پێم وايه - نه كه‌سى تريش بۆى نييه بڕيار له مه‌سيرى ئه‌و له مه‌سه‌له‌ى چوونه دۆزه‌خ و چوونه به‌هه‌شت بدات.
جێگاى سه‌رنج و تێڕامانيشه ، كه ئه‌و تاكو ڕۆژى كوژرانى له شوقه‌يه‌كدا كه له نهۆمى چواره‌مى عيماره‌يه‌كى كۆندا بوو ده‌ژيا ، له‌به‌رانبه‌ر ئه‌و خزمه‌تانه‌ى به ڕژێمى سورياى ده‌كرد پاره‌ى وه‌رنه‌ده‌گرت وه‌كو احمد حسون ى موفتى سوريا، به‌ڵكو خاوه‌ن نه‌فسێكى به‌رز و كه‌سايه‌تييه‌كى به هێز بووه، سه‌ره‌ڕاى نزيكى له چڵه‌پۆپه‌ى ده‌سه‌ڵات له سوريا وه‌كو باسى ده‌كه‌ن بۆ به‌رژه‌وه‌ندى خۆى و خانه‌واده‌كه‌ى كارى نه‌كردووه، ته‌نانه‌ت به بێ پاسه‌وان ڕێى كردووه له شارى ديمه‌شق.
به‌ش به حاڵى حۆيشم، من خوينه‌رى زۆرێك له كتێبه‌كانى ئه‌و پياوه بوومه له‌و سه‌رده‌مه‌ى كه خويندكارى ئاماده‌يى بووم له كۆتايى هه‌شتاكان و دواى ئه‌وه‌ش له نه‌وه‌ده‌كان هه‌ر موتابه‌عه‌ى نووسينه‌كانييم كردووه، من سه‌ره‌ڕاى ئه‌وه‌ى له‌و كێشانه‌ى له‌گه‌ل سه‌له‌فييه‌كان هه‌يبوو، به تايبه‌تى ئه‌وه‌ى كه له‌گه‌ل شێخ ئه‌لبانى هه‌يبوو، من هه‌ميشه له گه‌ل نه‌ياره‌كانيدا بووم و ئه‌وانم به ڕاست زانيوه، به‌ڵام ڕێزيشم بۆ بوطى هه‌بووه، ڕه‌خنه‌م له‌سه‌ر كتێبى فقه السيره هه‌بووه و به ته‌حقيقى فه‌رمووده‌كانه‌وه ده‌مخوێنده‌وه و ئه‌شمزانى كتێبكى گرنگ و ناوازه‌يه ، بۆيه كاردانه‌وه‌ى باشم له‌گه‌لى هه‌بوو، ده‌مخوێنده‌وه و به وانه له 1989 له دوزخورماتوو ده‌موته‌وه.
بوطى - وه‌كو پێشتر باسم كرد - ئه‌شعه‌رى و سۆفى و مه‌زهه‌بى بووه، به‌ڵام هاوكات له زۆر مه‌سه‌له‌ى تر، ڕاوبۆچوونى باش بووه، بۆ نموونه زۆر توند بووه به‌رانبه‌ر دژه سوننه‌ته‌كان و به‌وردى بيرۆكه‌ى به‌ناو قورئانييه‌كانى هه‌ڵوه‌شاندووه‌ته‌و به‌رگرى له سوننه‌ت كردووه، ڕێزى له هاوه‌ڵان گرتووه‌و پڕ به گه‌رووى له سورياى سه‌ر به نوسه‌يرييكاندا به موعاويه وهه‌موو هاوه‌ڵان توويه‌تى ڕه‌زاى خوايان لێبێت، هه‌ر بۆيه ئه‌و ستايشه‌ى عدنان ابراهيم بانگه‌شه‌ى بۆ ئه‌كات و شانازى پێوه ئه‌كات كه بوطى بۆ ئه‌و كردوويه‌تى و ئه‌ڵێت مامۆستام بووه، ئه‌و به شێوه‌يه‌كى كرده‌يى هه‌ڵيوه‌شاندووه‌ته‌وه به‌و به‌رگرى كردنه‌ى له‌سوننه‌ت و هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ى بيرى گومڕاكانى وه‌كو عدنان ابراهيم.
وه‌كو هه‌ستێكى كه‌سێتى خۆيشم به‌وه‌ى بوطى له‌سه‌ر ئه‌و حاڵه وه‌فاتى كرد زۆر نيگه‌ران و خه‌مبارم، پێم ناخۆش بوو كه‌سايه‌تييه‌كى ئاوها كه‌وته داوى ئه‌و سته‌مكارانه‌وه، ، من ته‌نها ڕقم له كرده‌وه‌كانێتى له‌گه‌ڵ ئه‌و ڕژێمه‌داو دوا جاريش ئه‌ڵێم به‌ڵكو په‌روه‌ردگارى ره‌حمى پي بكات، ئه‌م هه‌ڵوێسته‌يشمه ڕه‌نگه په‌يوه‌ندى به ئه‌سڵى كه‌سايه‌تى خۆمه‌وه هه‌بێت كه به سروشتم توند نيم و حه‌ز به هيدايه‌تى خه‌ڵكى ئه‌كه‌م و پيم خۆشه خواى گه‌وره لێيان خۆش بێت، به‌ڵام هيچ په‌يوه‌ندييه‌كى به‌وه نييه كه بوطى كورد بووه، چونكه به‌لاى منه‌وه باش باشه، كورد بێت يان هه‌ر نه‌ته‌وه‌يه‌كى تر، خراپيش به هه‌مان شێوه.
بۆ نووسينى ئه‌م بابه‌ته بۆ زۆر سه‌رچاوه گه‌ڕاومه‌ته‌وه، له ديارترينيان:
- الى أي مدرسة ينتسب البوطي/ محمد اليعقوبي.
- مقتل البوطي/ عبر وعظات/ محمد صالح المنجد.
- كلمة في الشيخ البوطي/ طريف يوسف آغا.
- البوطي قاتلا ومقتولا.
- سيرة عالم ومساندة ظالم/ محمد منصور.
- حكاية الظاهرة البوطية قصة البوطي مع النظام السوري/ حامد عبدالله العلي.
- حين خذل الشيخ البوطي/ موقع المسلم.
- بين البوطي ( رحمه الله ) وعدنان إبراهيم / الشريف حاتم بن عارف العوني.
- كۆمه‌ڵێك تۆماركراوى ڤيديۆ له‌سه‌ر يوتيوب له پشتگيرى و ڕه‌خنه‌گرتن له محمد سعيد رمضان البوطي، بۆ نموونه: ڕاو بۆچوونى د.وجدي غنيم و أحمد النقيب و صلاح الدين ابو عرفة.
إحسان برهان الدين
زنجیرەی بیانناسە ٧٦- أحمد بدر الدين حسون
له دايكيووى ساڵى 1949 له سوريا، ده‌رچووى (الثانوية الشرعية الخسروية) دواتر خاوه‌نى بڕوانامه‌ى دوكتۆرا له (الفقه الشافعي) له زانكۆى ( الدراسات الإسلامية ) له پاكستان، به‌ڵام نازانرێت ماسته‌ره‌كه‌ى له كوێ هێناوه‌و له چى بوارێكدا بووه. پرسيار له شێخ محمد رواسي القلعجي كرا: كێ ئوتروحه‌ى دوكتۆراكه‌ى بۆ حسون نووسى؟ ئه‌ويش پێكه‌نى و وه‌ڵامى نه‌دايه‌وه.
له پاش وه‌فاتى أحمد كفتارو كه موفتى سوريا بوو، ماوه‌يه‌كى زۆر ئه‌و مه‌نسه‌به ئايينيه كه‌سى بۆ دانه‌نرا، دواى ئه‌وه بشار الاسد هه‌ڵسا به دانانى أحمد حسون وه‌كو موفتى ئه‌و وڵاته، حه‌سسون له‌وانه‌يه تاكه مفتي بێت له جيهاندا به نازناوێكى نامۆ وه‌كو(مفتي الأسد) و (مفتي البراميل) بناسريت.
ئه‌حمه‌د حه‌سون له سه‌ره‌تاى گه‌نجى له نێو هاوڕێكانى به كه‌سێكى سه‌ره‌ڕۆ و بێ ئابڕوو ئه‌ناسرا، له ڕووى ڕه‌وشتيشه‌وه جێگاى گومان بوو، نويژو واجبه ئايينيه‌كانيشى به لاوازى و پچڕ پچڕ ئه‌كرد، جگه له‌وه‌ش به په‌يوه‌ندييه‌كانى ده‌ناسرا له‌گه‌ل ده‌زگاكانى موخابه‌رات، نه‌ك هه‌ر خه‌ڵكى به‌ڵكو هاوڕێكانى خۆيشى به گرت ده‌دا، ته‌نانه‌ت ئه‌و مه‌سه‌له ئه‌وه‌نده زانراو بوو له‌لاى خه‌ڵكى، جارێكيان له سه‌ر مينبه‌ره‌وه له شارى حه‌له‌ب ناچار بوو سوێند به ته‌ڵاق بخوات كه په‌يوه‌ندى به هيچ ده‌زگايه‌كى هه‌واڵگرييه‌وه نييه، له كاتێكدا ئاماده‌بوان دڵنيابوون له‌وه‌ى درۆ ئه‌كات.
حه‌سسون بۆ ماوه‌يه‌كى زۆر موفتى شارى حه‌له‌ب بووه، هه‌روه‌ها بۆ دوو خول ئه‌ندامى (مجلس الشعب) ى سوريا بووه، به‌ڵام هه‌رگيز جێگاى ڕێزو بايه‌خى خه‌ڵكى نه‌بووه، له پاش چاوپيكه‌وتنيكى به‌ناوبانگ و سه‌رنج ڕاكێشى له گه‌ل گۆڤارێكى ئێرانيدا و به كاريگه‌رى ئێران، به‌شار ئه‌سه‌د فه‌رمانى بۆ ده‌ركرد ببێته موفتى هه‌موو سوريا.
چاوپێكه‌وتنه‌كه‌ى أحمدحسون له گه‌ل گۆڤارى (المنبر) ڕێخۆشكه‌ر بوو بۆ ئه‌وه‌ى ببێته موفتى ، چونكه به ڕاشكاوى پشتگيرى له هه‌موو بيروباوه‌ڕه‌كانى شيعه كرد و به‌راستى زانى، ئه‌وه‌ش بێگومان په‌يامێك بوو بۆ ئێرانى ده‌ست ڕۆيشتوو له سوريا و،هه‌روه‌ها بۆ بشارحافظ الاسد كه ماوه‌يه‌ك بوو له دواى مردنى أحمد كفتارۆ به دواى كه‌سێكى گونجاو ده‌گه‌ڕا بيكات به موفتى.
بۆ نموونه په‌يامنێرى گۆڤاره‌كه له سه‌ره‌تاى چاوپێكه‌وتنه‌كه پێى ئه‌ڵێيت شام ناوه‌ندى حوكمڕانى موعاوييه‌و باوكى بووه له‌عنه‌تى خوا له هه‌ردوكيان ، حسون ڕازييه‌و بي ده‌نگه، يان ئه‌ڵێت سوريا بووه‌ته دوو به‌شه‌وه سه‌ربازگه‌ى شه‌يتان و سه‌ربازگه‌ى ڕه‌حمان مه‌به‌ستى له سوننه‌و شيعه‌كانه ئه‌و هه‌ر بێ ده‌نگه و ده‌يان قسه‌ى واى تيايه چاوپێكه‌وتنه درێژه‌كه‌يان كه له كۆتاييدا ده‌ڵێت سوننه وشيعه 98% يه‌كبۆچوونن وبه‌لاى زۆره‌وه 3 يان 4% ناكۆكن ، به‌ڵام شافيعى و حه‌نه‌فييه‌كان 10% زياتر ناكۆكى له نێوانياندا هه‌يه.
ئه‌و ئه‌گه‌ر چى وه‌كو سوننيه‌ك موفتى سوريايه، به‌ڵام نه‌ياره‌كانى به‌ڵگه‌ى زۆر ده‌خه‌نه ڕوو كه ئه‌و بووه‌ته شيعه، له‌وانه، جگه له‌وه‌ى به كاريگه‌رى ئێران بووه‌ته موفتى له لايه‌ن به‌شاره‌وه كه خۆى شيعه‌يه‌كى نوسه‌يرييه، چه‌ندين جار لێى بيستراوه كه هێرشى كردووه‌ته سه‌ر دايكمان عائيشه و موعاويه ڕه‌زاى خوايان لێبێت، هه‌روه‌ها داواى له خه‌ڵكى كردووه به‌شدارى شيعه‌كان بكه‌ن له شيوه‌نى عاشورادا، ئينجا به به‌رده‌وامى ئاماده‌ى ئاهه‌نگ و كۆڕوكۆبوونه‌وه‌ى شيعه‌كان ده‌بێت و په‌يوه‌ندييه‌كى پته‌و ده‌يبه‌ستيته‌وه به حسين فضل الله و وانه‌يه‌كى هه‌فتانه‌ى له مزگه‌وتى السيدة زينب هه‌يه، جگه له‌وه‌ش سه‌ردانى تاران ده‌كات و له‌وێ به ڕاشكاوى ستايشى خومه‌ينى كردووه.هه‌روه‌ها له‌به‌ر ئه‌وه‌ى سوكايه‌تى زۆرى به هاوه‌ڵانى پێغه‌مبه‌ر صلى الله عليه وسلم كردووه، يه‌كێك له زانايانى حه‌له‌ب به ناوى محمود الحوت هه‌ڵساوه به ڕه‌ددانه‌وه‌ى و به‌رپه‌رچدانه‌وه‌ى بيروباوه‌ڕه‌كانى دژ به هاوه‌ڵان.
أحمد حسون له‌و ڕۆژه‌وه كه له سوريا ناوبانگى په‌يدا كردووه به كه‌سێكى بي شه‌رم ناسراوه، به‌رانبه‌ر هه‌موو خزمه‌تيكى گوماناوى پاره وه‌رئه‌گرێت ، بۆ ڕژێمى سوريا و بۆ ئێران و ئه‌مريكا و ئيسڕائيل ، خۆى به سوننى ئه‌ناسێنيت و به‌رده‌وام له‌سه‌ر مينبه‌ر و له ڕاگه‌ياندنه‌كانه‌وه ره‌خنه‌يان لێ ده‌گرێت و به ناحه‌زو دوژمنايه‌تى ئالوبه‌يت تۆمه‌تباريان ئه‌كات، دوكتۆر منير الغضبان له وتارێكيدا داواى له خه‌ڵكى سوريا كرد به يه‌ك ده‌نگ به‌رانبه‌رى بوه‌ستن و له مه‌نسه‌بى موفتى وه‌ده‌رى بنێن، چونكه ئه‌و له دژى بيروباوه‌ڕى جێگيرى يه‌ك مليار كه‌س قسه ئه‌كات وتۆمه‌ت هه‌ڵه‌به‌سێت، بۆ نموونه ده‌ڵێت:
* خه‌ليفه‌و ده‌سه‌ڵاتداره‌كانى ئيسلام به كافر ده‌زانێت هه‌ر له موعاويه ڕه‌زاى خواى لێبێت تاكو كۆتا فه‌رمانڕه‌وا ئيسلامى.
* دان به‌وه‌دا ده‌نيت كه ڕه‌خنه له بيروباوه‌ره جێگيره‌كانى ئه‌هلى سوننه ئه‌گرێت.
* له جياتى پيغه‌مبه‌ر صلى الله عليه وسلم عه‌لى ڕه‌زاى خوا لێبێت به به‌ڵگه‌و حوججه ئه‌زانێت به‌سه‌ر موسوڵمانانه‌وه.عه‌لى به (كتاب الله الناطق) داده‌نێت و قورئان به (كتاب الله الصامت).
* له چاوپێكه‌وتنێكيدا يه‌زيدى به فيرعه‌ونى ئه‌م ئوممه‌ته ناساندووه.
* هاوه‌ڵان ده‌خاته هه‌ڵه‌وه كه عوسمانيان له‌سه‌ر خيلافه‌ت لانه‌برد و عه‌لى بخه‌نه جێگه‌كه‌ى.
* هاوه‌ڵان ده‌خاته هه‌ڵه‌وه كه هه‌ڵساون به هه‌ڵبژارنى ئه‌بو به‌كر ڕه‌زاى خواى لێبێت و عه‌لى يان هه‌ڵنه‌بژاردووه ڕه‌زاى خواى لێبێت.
* هه‌ندێك نه‌بێت له هاوه‌ڵان هه‌موويان به‌هه‌ڵه ئه‌زانێت.
* به لايه‌وه مناڵترين كه‌س له (أهل البيت) پله‌و پايه‌ى له گه‌وره‌ترين هاوه‌ڵان به‌رزتره ، وه‌كو خۆى ده‌ڵێت: (إن أصغر واحد من آل البيت هو أعلى من أعلى صحابي )يان له جێگه‌يه‌كى تر ده‌ڵێت: (إن وضع آل البيت بمنزلة الصحابة يعد تنقصًا لآل البيت ) واته: ئالوبه‌يت بخرێنه ئاستى هاوه‌ڵانه‌وه ئه‌وه سوكايه‌تيكردنه پێيان.
حسون له لايه‌ن هه‌ندێ له توێژه‌رانه‌وه به مارێك وێنا كراوه كه له كاتى پێويستدا ڕه‌نگى خۆى ده‌گۆڕت وژه‌هر ده‌ڕێژێت له كاتى تردا، چونكه ئه‌و قسانه‌ى له‌سه‌ر مينبه‌ره‌كانه‌وه ده‌يكات ، ته‌واو جياوازه له‌و قسانه‌ى كه له چاوپێكه‌وتن و دانيشته داخراوه‌كاندا ده‌يكات.
له ڕاستيدا حسون كێشه‌ى له‌وه گه‌وره‌تره به دواى هه‌ڵه‌و لادان و چه‌واشه‌كارييه‌كانيدا بگه‌ڕێى، چونكه ئه‌و وه‌كو بۆ هه‌موان ده‌ركه‌وتووه به شێوه‌يه‌كى راشكاوانه خۆى له ژێر چه‌ترى ئيسلامدا حه‌شارداوه‌وخۆى له بوقێك زياتر نييه بۆ ڕژێمه خوێنمژه‌كه‌ى سورياو به كرێگرته‌يه‌كى خۆفرۆشى ئێرانه، خۆ ده‌رخستنيشى وه‌كو سوننى ، يان سۆفى نه‌قشبه‌ندى وه‌كو كه‌سێك كه به‌رگرى له بنه‌ماكانى تصوف و وحدة الوجود وابن عربي ده‌كات ، يان باس له برايه‌تى هه‌موو دينه‌كان پێكه‌وه ده‌كات ،هه‌موو ئه‌وانه ڕه‌نگێكى درۆينه‌يه بۆ ئه‌وه‌ى خۆى پێ بشارێته‌وه و ڕاستيه‌كانى بۆ هه‌موو خه‌ڵكى ده‌رنه‌كه‌وێت، ئه‌گينا به‌ده‌ر له شه‌رعيه‌تده‌رێكى نه‌فعى بێ بار بۆ كاولكارى و تاوانه‌كانى به‌شار ئه‌سه‌د له سوريا هيچى تر نييه، كه كوڕه‌كه‌ى خۆيشى به‌و ئاگره سوتا كه بۆ ڕژێمى سورياى خۆش كرد.
له هه‌ڵوێست وقسه سه‌يروسه‌مه‌ره‌كانى ترى:
- جارێكيان له وتارێكيدا وتى: «لو طلب مني نبينا محمد، ان اكفر بالمسيحية او باليهودية لكفرت بمحمد» واته: ئه‌گه‌ر پێغه‌مبه‌رمان محمد داوام لێ بكات كوفر به مسسيحييه‌ت يان جوله‌كه‌كان بكه‌م كوفر به محمد خۆى ئه‌كه‌م.
- له جيگه‌يه‌كى تر وتى: «لو أن محمدا أمرني بقتل الناس لقلت له أنت لست نبيا» واته: ئه‌گه‌ر محمد فه‌رمانم پێ بكات خه‌ڵكى بكوژم پێى ده‌ڵێم تۆ پێغه‌مبه‌ر نيت.
- له ساڵى 2007 له‌به‌رده‌م په‌رله‌مانى ئه‌ڵمانيا وتى: «العلمانية ليست ضد الدين وأنا مسلم علماني»، واته: عه‌لمانيه‌ت دژى ئايين نييه، من موسوڵمانێكى عه‌لمانيم.
- له گه‌ل مه‌ريه‌م نور له ناو الجامع الاموي باوه‌شيان به‌يه‌كدا كرد و ماچى يه‌كتريا كرد، دواتريش مه‌ريه‌م نور به‌خۆى باسى ئه‌وه‌ى له به‌رنامه‌يه‌كيدا كرد.
- له وتارێكى تۆماركراويدا باسى عيسى ئه‌كات، ئه‌ڵێت كوڕى (روح القدس) ه كه ئاسمان ئه‌وى پيرۆزكردووه.
- له چاوپێكه‌وتنێكيدا له گه‌ل وه‌فديكى ئه‌مريكى پێى وتن: " نحن أخوة تحت قبة الله " واته: ئێمه‌و ئيوه له ژێر گومه‌زێكى خواى گه‌وره‌دا براين.
- هه‌روه‌ها له چاوپێكه‌وتنى له گه‌ل وه‌فدێكى زانكۆى جۆرج ميسون ى ئه‌مريكى له وه‌زاره‌تى ئه‌وقاف له ديمه‌شق وتى: ( حملنا المسيحية للعالم وحافظنا على اليهودية في العالم ، امرنا الاسلام بالمحافظة على المسيحية واليهودية ) .واته:....ئيسلام فه‌رمانى پێكردووين پارێزگارى له ئايينى گاورو جوله‌كه‌كان بكه‌ين.
- داواشى كرد بابه‌تى په‌روه‌رده‌ى ئيسلامى له خوێندنى قوتابخانه‌كان هه‌ڵبگيردرێت ، هه‌وروه‌ها داواى داخستنى هه‌موو خوێندگا ئيسلامييه‌كانى كرد و،وتى له جياتى ئه‌وه ئه‌توانن له ڕێگه‌ى سيديه‌وه فێرى زانسته ئيسلامييه‌كان بن.
- (مجلس الإفتاء السوري) به سه‌رۆكايه‌تى أحمد حسون فه‌توايان ده‌ركرد كه به‌رگرى كردن له ڕژێمى بشار الاسد جيهاده‌و (فرض عين) يشه له‌سه‌ر هه‌موو سورييه‌ك.له فه‌تواكانى ترى ئه‌و ئه‌نجومه‌نه‌ش فه‌تواى ئه‌وه‌يان داوه كه په‌چه‌و نيقاب عاده‌تێكى نامۆيه‌و په‌يوه‌ندى به ئيسلامه‌وه نييه.
- له مزگه‌وتى (جامع الروضة) كه پێشنوێژ و وتارخوێنى بوو ، ڕێگه‌ى به ئافره‌تى سفورى سه‌رڕووت و قاچ ڕووت ئه‌دا بچنه ووره‌وه‌و له‌گه‌ڵى داده‌نيشتن له ژوره‌كه‌ى خۆى.
- له ناو مزگه‌وتى الروضه ى خۆى ، ته‌وقه‌ى له‌گه‌ڵ وه‌زيرى ده‌ره‌وه‌ى نه‌مسا (أو رسولا بلا سنيك) كرد، كه پرسياريان لێ كرد چۆن ته‌وقه له‌گه‌ل ئافره‌تدا ده‌كه‌ى ؟ وتى: انا المفتي، واته: من خۆم موفتيم. وينه‌ى ته‌وقه‌كردنيشى له گوگل له گه‌ل ئافره‌تى نيمچه رووتدا زۆره، هه‌روه‌ها ئاساييه به‌لايه‌وه وينه بگرێت له گه‌ل سوكترين ئه‌كته‌ره ئافره‌ته‌كانى ميسر وه‌كو ئيلهام شاهين كه موسحه‌فێكى پێشكه‌ش كرد به هۆى پشتگيررى ئه‌و ئافره‌ته بۆ ڕژێمى بشار الاسد.
- په‌يوه‌ندى له‌گه‌ل قه‌شه‌كان زۆر پته‌وتره تا زانا موسوڵمانه‌كان و سه‌ردانه‌كانيشى بۆ كڵێساكان زياتره تا سه‌ردانى بۆ مزگه‌وته‌كان.
- وێنه‌ى سێڵفى له‌گه‌ل ئافره‌تاندا ده‌گرێت، بۆ نموونه: سێڵفييه‌كه‌ى له‌گه‌ڵ (ماريانا ناوموفا) پاڵه‌وانى رفع الاثقال للناشئين.
- جارێكان عائض القرني له العربية نيت احمد حسون ى به (كذاب أشر) و به‌وه‌ى يه‌كيكه له (علماء السوء) وه‌سف كرد.
- له سه‌ردانێكيدا بۆ جه‌زائير له‌و كاته‌ى له مزگه‌وتێكدا موحازه‌ره‌يه‌كى ده‌وته‌وه به ناونيشانى: “السنة والانفتاح ومبادئ الإسلام” هه‌ندێ له ئاماده‌بوان توانيان خۆيانى پێ بگه‌يه‌نن ولێدانێكى باشى بكه‌ن!
- له ساڵى 2008 وتارێكى له‌به‌رده‌م په‌رله‌مانى ئه‌وروپيدا پێشكه‌ش كرد، ئه‌مه‌ى خواره‌وه هه‌ندێكه له‌و وتانه‌ى تێيداهات:
* (الإنسان هو المقدس الأول بعد الله، أنا ضد العمليات الاستشهادية والانتحارية، لماذا لم يكن هناك عمليات قبل 1948؟)
* ( لعن الله كل من يقتل طفلاً فلسطينياً أو اسرائيلياً أو عراقياً).
* كه باسى شام ى كرد به‌م شيوه پۆلێنى كرد: (فلسطين لبنان سورية الأردن إسرائيل).
بۆ زياتر ناسينى موفتى سوريا أحمد حسون/ بڕوانه:
- نشر التشيع في سوريا/ عبدالستير آل الحسين.
- يا علماء سوريا هلا وقفة رجال في وجه المفتي/ د.منير الغضبان.
-الشيخ الضال المضل مفتي النظام النصيري وذيله/ مؤمن محمد نديم.
ماذا تعرف عن مفتي سوريا أحمد حسون/ سايتى الالوكة.
- شبكة الربانيون العلمية، له باسێكيدا ده‌رباره‌ى أحمد حسون.
إحسان برهان الدين
زنجیرەی بیانناسە ٧٥- علي الجفري
الحبيب علي زين العابدين الجفري ، بانگخوازێكى ناودارى يه‌مه‌نييه، له ساڵى 1971 له جه‌دده له سعوديه له دايكبووه، دوو هاوسهرى هه‌يه و باوكى دوو كوڕو سێ كچه، خۆى ئه‌ڵێت مه‌زهه‌بم شافيعيه‌و عه‌قيده‌م ئه‌شعه‌رييه‌و سۆفيم، دامه‌زرێنه‌رو به‌ڕێوه‌به‌رى دامه‌زراوه‌ى (طابة) يه كه بنكه‌ى سه‌ره‌كى له ئيماراته‌و هه‌ندێك له‌سه‌رانى سۆفييه‌كان له جيهاندا له خۆ ئه‌گرێت و هه‌ڵوێستى سياسى وقابيل به لێكدانه‌وه‌ى جياواز له خۆ ده‌گرێت.
هۆى ده‌ركه‌وتنى زۆرى له ڕاگه‌ياندنه‌كان و شێوازى تايبه‌تى خۆى له قسه‌كرندا، هه‌روه‌ها به هۆى به‌شداريكردنى كاراى له زۆر كۆنگره‌ى نيوده‌وڵه‌تى و ڕاگه‌ياندنى چه‌ند كه‌مپينيك بۆ به‌رگرى كردن له پێغه‌مبه‌ر صلى الله عليه وسلم ، له‌سه‌ر ئاستى جيهانى ئيسلامى ئه‌ناسرێت و، كه‌سايه‌تييه‌كى جياوازى خۆى هه‌يه وشوێنكه‌وتوويشى له نێو سۆفييه‌كان و جه‌ماوه‌رى گشتيدا زۆره.
يه‌كێكى تر له هۆكاره‌كانى مه‌شهور بوونى ئه‌و ئه‌وه بوو، ئه‌كته‌رى سينه‌مايى ميسرى "وجدي العربي" ئه‌وى به زۆريك له ئه‌كته‌ره ميسرييه‌كان ناساند، هه‌روه‌ها محممود الجندي پاش وازهێنانى له ئيلحاد به نياز بوو واز له نواندن و سينه‌ما بهێنيت به‌ڵأم جه‌فرى قايلى كرد له‌و ناوه‌نده بمێنيته‌وه.
هه‌وره‌ها ده‌ركرانيشى له ميسر، كه دواى ئه‌وه ئيتر كه‌ناڵه‌كان پێشبڕكێيان بۆ چاوپێكه‌وتنى ئه‌كرد وسه‌ره‌تاى ده‌ركه‌وتنه‌كانيشى له كه‌نالى المحور بوو، له دواى ئه‌وه‌ش به‌شداريكردن و پێشكه‌ش كردنى بۆ ژماره‌يه‌كى زۆر له‌به‌رنامه‌ى جيا جيا له كه‌ناڵه ئاسمانييه‌كانى وه‌كو الرسالة و دريم 1 ودريم 2 و المحور و ته‌له‌فزيۆنه فه‌رمييه‌كانى ئيمارات و قه‌ته‌ر و هه‌ندێ وڵاتى تر، هه‌مووى هۆكار بوون بۆ ناوبانگ ده‌ركردنى وله‌و به‌رنامه‌و چاوپێكتنانه‌ى كه‌ناڵ وسايت ڕۆژنامه‌و گۆڤارانه‌ش له هه‌مووى بوارێكى سياسى و هونه‌رى و ئايينى سه‌رنج ڕاكێش قسه‌ى كردووه و، چه‌ندين مونازه‌ره‌شى له‌گه‌ل خه‌ڵكى دژ به ئيسلام وه‌كو اسلام بحيرى و هه‌ندێ قه‌شه‌كان كردووه.
جه‌فرى هه‌ڵگرى هيچ بڕوانامه‌يه‌كى زانكۆيى نييه، به‌ڵام خۆى له هه‌ندێ له چاوپێكه‌وتنه‌كانيدا ئه‌ڵێت له‌لاى سێ سه‌د شێخ و مامۆستا خوێندوويه‌تى وزانستى وه‌رگرتووه، هه‌نديكيان خه‌ڵكى باشن و هه‌نديكيشيان به بڵاوكردنه‌وه‌ى بيدعه‌و شيركيات ناسراون، هه‌روه‌ها كۆمه‌ڵێك كتێبيشى نووسيوه، وه‌كو:" معالم السلوك للمرأة المسلمة،ومحبة الرسول، ومولد ووفاة الرسول، ولا تحزن لا تغضب فلن يخزيك الله، التوبة النصوح".
علي الجفري به يه‌كێك له بانگخوازه نوێكان يان مۆدێرنه‌كان (الدعاة الجدد) ده‌ژمێردرێت و له لايه‌ن ڕۆژئاواوه پشتگيرى ده‌كرێت، به‌تايبه‌تى له پاش ڕوداوه‌كانى يانزه‌ى سێپته‌مبه‌ر و ده‌ركه‌وتنى شێوازى بانگه‌وازكردنى بۆ ئيسلام، له لايه‌ن ئه‌وروپا و ئه‌مريكاوه پشتگيرى ئه‌كرێت و به يه‌كێك داده‌نرێت له‌وانه‌ى ئيسلامى ڕاسته‌قينه ده‌خه‌نه ڕوو، بۆيه سه‌ره‌ڕاى كه‌مى ته‌مه‌نى تاكو ئێستا بۆ كۆڕو به‌شدارى له كۆنگره و ئاهه‌نگ و موحازه‌ره وتنه‌وه سه‌ردانى زۆرێك له وڵاتانى جيهانى كردووه، وه‌كو بريطانيا وألمانيا وفرنسا وايرلندا وهولندا وبلجيكا والولايات المتحدة الأمريكية، وإندونيسيا وعمان والإمارات وقطر والبحرين والأردن وسوريا ولبنان وسريلانكا، و كينيا وتنزانيا وجزر القمر..
په‌يوه‌ندى وسۆزێكى پته‌و ده‌يبه‌ستێته‌وه به شيعه‌كانه‌وه ، هه‌ميشه له وانه‌كانيدا باسى ئالوبه‌يت ئه‌كات وباسى هه‌لوێستى ئومه‌وييه‌كان له عه‌باسييه‌كان ئه‌كات و ڕه‌خنه‌يان لێ ئه‌گرێت و قسه‌يان پي ده‌كات، قاودانيشى له ميسر به هۆى كاركردنى بوو له گه‌ڵ (جمعية آل البيت) كه كۆمه‌ڵێك ڕه‌هه‌ندى سياسى له كاره‌كانياندا هه‌بوو ، به‌تابه‌تى له دژى سعوديه، جارێكيش (وكالة أنباء فارس) ڕايگه‌ياند كه علي الجفري سۆفى ناودارى يه‌مه‌ن بڕيارى داوه بچيته سه‌ر ڕێڕه‌وى شيعه، به‌ڵام دواى ماوه‌يه‌ك جه‌فرى ڕوونكردنه‌وه‌يه‌كى ڕاگه‌ياند كه ئه‌و هه‌ر سوننيه‌و نه‌بووه‌ته شيعه.
علي الجفري هه‌ميشه له‌به‌رنامه‌كانيدا ده‌م به‌خه‌نده‌يه وهه‌وڵ ئه‌دات ئه‌ده‌ب و ئاكارى جوان نيشان بدات وكۆتايى وانه‌و چاويكه‌وتنه‌كانيشى به گريان و دوعا ته‌واو ئه‌بێت.
خاوه‌ن فيكرێكى سۆفييه‌و زۆربه‌ى بيروباوه‌ره‌كانى سۆفييه‌كانى له خۆيدا به‌رجه‌سته كردووه و بانگه‌وازى بۆ ده‌كات ، به هۆى ئوسلوبى تايبه‌تى له باسكرنى ته‌سووفدا، زۆرێك له سۆفييه‌كانى دونيا ئه‌و به كه‌سێكى به توانا وشايسته ئه‌زانن لێدوانيان له جياتى بدات، هاوكات به‌و هۆيه‌يشه‌وه جفري ڕووبه‌ڕووى هێرشێكى توند و فراوانيش بووه‌ته‌وه و، نه‌ياره‌كانى هه‌وڵيان داوه له وانه‌وچاوپێكه‌وتنه‌كانى له ڕاگه‌ياندنه‌كاندا، سه‌رپێچييه‌كانى ئه‌و له بوارى عه‌قيده‌و مه‌نهه‌جى ئيسلاميدا بخه‌نه روو، منيش لێره ديارترين ئه‌و ڕه‌خنانه‌ى كه له مه‌نهه‌جى ئه‌و كه‌سايه‌تييه گيراوه ده‌يخه‌مه روو:
1- ده‌رباره‌ى پێغه‌مبه‌ر صلى الله عليه وسلم ده‌ڵێت: ئه‌و ده‌توانێت به گيانى (به ڕوحى ) فرياى هه‌ر كه‌سێك بكه‌وێت كه پێويستى پێى بێت و، له‌وانه‌يه به جه‌سته‌شى ئه‌و كاره بكات، هه‌روه‌ها بيروباوه‌ڕى جه‌فرى له ئه‌ولياو و پياوچاكاندا به‌ته‌واوى له گه‌ل عه‌قيده‌ى ئيسلاميدا ناكۆكه، چونكه باوه‌ڕى وايه كه ئه‌ولياكان پاش مردنيان لهم گه‌ردوونه‌دا ڕۆڵيان هه‌يه وله‌م دونيا زۆر شتيان پێ ئه‌كرێت و له دوا ڕۆژيشدا به هه‌مان شێوه ده‌سه‌ڵاتيان هه‌يه، ته‌نانه‌ت له گرته‌يه‌كى ڤيديۆييدا ده‌ڵێت ئه‌ولياكان ده‌توانن به خواى گه‌وره بڵێن فڵانه‌كه‌س بخه‌ره به‌هه‌شته‌وه ، يان بيخه‌ره دۆزه‌خه‌وه ئه‌ويش به قسه‌يان ده‌كات، له هه‌موويشى سه‌ير تر ئه‌وه‌يه له‌سه‌ر ئه‌م قسه نامۆيانه به‌ڵگه‌ى قورئانى زۆر دوور ئه‌هيێنيته‌وه.
2- هه‌روه‌ها باوه‌ڕى وايه وه‌لى له‌وانه‌يه ئاگه‌دارى غه‌يب و(لوح المحفوظ) بێت و، به‌ڵگه‌ش بۆ ئه‌و مه‌سه‌له له قه‌سيده‌ى بورده‌ى بوسيرى ئه‌هێنيته‌وه.
3- بيرو باوه‌ڕى وايه شيرك لهم ئوممه‌ته وجودى نييه و، دواى هاتنى ئيسلام شتيك نه‌ماوه به ناوى شيركه‌وه.( له گرته‌يه‌كى ڤيديۆدا به‌ڕاشكاوى ئه‌م قسه ئه‌كات).
4- له موحازه‌ره‌يه‌كيدا ئه‌ڵێت: أبو (الحسن الشاذلي) قسه‌ى له‌گه‌ل خوا كردووه‌و هه‌ندي پرسيارى له خوا كردووه‌و خواى گه‌وره‌ش وه‌ڵامى داوه‌ته‌وه.
5- هاوار به مردووه‌كان ده‌كات و داواى ڕزق و ڕۆزييان لێ ده‌كات.
6- ئه‌ڵێت قه‌برى پێغه‌مبه‌ر صلى الله عليه وسلم له عه‌رشى خوا باشترو به‌ڕێزتره.
7- باسى وه‌لييه‌ك ئه‌كات به ناوى (أحمد بن إدريس) ئه‌ڵێت له سه‌رده‌مانى زوو شه‌ش سه‌د ته‌فسيرى خوێندووه‌ته‌وه، كه پرسياريشى لێ ده‌كرێت چۆن ئه‌و هه‌موو ته‌فسيره‌ى خوێندووه‌ته‌وه، له وه‌ڵامدا ئه‌ڵێت: له ڕێگه‌ى باپيره‌يه‌وه له خواى گه‌وره وه‌ريگرتووه!
8- ئه‌ڵێت سه‌رگه‌وره‌مان شه‌عرانى فه‌رموويه‌تى: وه‌لى ده‌توانێت پێغه‌مبه‌ر صلى الله عليه وسلم ببينێت ڕوو به‌ڕوو نه‌ك له خه‌ودا، به‌ڵام له پاش بڕينى 149 هه‌زار مه‌قام له ويلايه‌تدا، به‌م قسه‌ش ڕازييه‌و پيى سه‌رسامه.
9- سه‌رانى (وحدة الوجود ) وه‌كو ابن الفارض و ئه‌وانى تر به سه‌رگه‌وره‌ى خۆى وئه‌ولياى گه‌وره‌ى خواى گه‌وره ئه‌ناسێنيت.
10- هاوار به مردووه‌كان ده‌كات و داوايان لێ ده‌كات و قسه‌يان له‌گه‌ڵ ده‌كات وه‌كو ئه‌وه‌ى له‌گه‌ڵ زيدنووه‌كاندا قسه بكات و به هه‌ندي وه‌سف و ستايشى له‌ڕاده‌به‌ده‌ر هه‌ڵيان ده‌نێت، وه‌كو:
ألا يا قاسمين الخير *** وَفُّوا قِسمنا يا قاسمين.
11- له ڤيديۆيه‌كيدا ده‌ڵێت ده‌ستى پێغه‌مبه‌ر صلى الله عليه وسلم له قه‌بره‌كه‌ى ده‌رچووه بۆ ئه‌وه‌ى ئه‌حمه‌دى رفاعى ماچى بكات.
12- له وانه‌يه‌كيدا ئه‌ڵێت له ته‌وحيد گرنگتر ئه‌وه‌يه ئايا عيباده‌ته‌كانمان ته‌واوه يان نا.
13- زۆر جار قسه‌ى بێ بنه‌ما ئه‌كات، بۆ نموونه وه‌ه‌سفى (أحمد البدوي) ده‌كات به‌وه‌ى كه سه‌رگه‌وره‌ى فه‌رمووده‌ناسان ( إمام الطبقة ) بووه له فه‌رمووده‌دا، له كاتێكدا به‌ده‌وى ناوى له هيچ كتێبێكى فه‌رمووده‌ناسيدا نه‌هاتووه‌و كه‌س له دوورو نزيكه‌وه ئه‌وى به فه‌رمووده‌ناس نه‌زانيوه نه‌خوازه‌ڵا به سه‌رگه‌وره‌ى فه‌رموده‌ناسانيش.
14- له وانه‌كانيدا زۆر به‌سه‌رهات ئه‌گێڕێته‌وه يان بنه‌مايان نييه، يان موضوع و هه‌ڵبه‌ستراون.
15- له بوارى فه‌رمووده‌دا هه‌له‌يه‌كى زۆر ئه‌كات، فه‌رمووده‌ى لاوازو موضوع و بێ بنه‌ما ده‌گێڕێته‌وه، فه‌رمووده له صحيح مسلم تضعيف ئه‌كات، فه‌رمووده ئه‌داته پاڵ بوخارى نه‌ك له بوخارى نييه له الكتب الستة ش نييه، هه‌ڵه‌ى لهم جۆره له وانه‌و كۆڕوكۆبوونه‌وه‌كانيدا زۆرن.
16- له جێگه‌يه‌كدا ئه‌ڵێت نه‌وه‌وى وتوويه‌تى ئه‌هلى فه‌تره پێش ئيسلام ده‌بنه سێ به‌شه‌وه، هه‌موويان له به‌هه‌شتدان جگه له‌وانه نه‌بێت كه يه‌كخوا په‌رستيان به‌لاڕێدا بردووه، به‌ڵام كه ئه‌گه‌ڕێيته‌وه بۆ صحيح مسلم شتى واى تيا نييه، قسه‌ى لهم شێوه‌شى هه‌يه به‌ده‌م بوخارى و مسلم و ابن خزيمة و الحاكم و زاناى تر.
17- گاڵته به‌وانه ده‌كات كه سه‌ردانى ميسر ئه‌كه‌ن و سه‌ردانى السيدة زينب ناكه‌ن و ده‌ڵێت: ((.. هي ما تريدك ... هي لا تريدك ... لو أرادتك لهيأ الله لك زيارتها)) . ئه‌ويش ئێوه‌ى ناوێت سه‌ردانى بكه‌ن..ئه‌گه‌ر ئێوه‌ى بويستايه خواى گه‌وره سه‌ردانه‌كه‌ى بۆ ئاسان ده‌كردن!
18- ئه‌ڵێت ((البعض من الجهلة في صورة العلم يروق لهم أن يكرروا (( عبس وتولى أن جاءه الأعمى)) واته: هه‌ندي نه‌فام هه‌يه ئه‌وه‌يان زۆر به‌لاوه خۆشه ئه‌م ئايه‌ته دووباره بكه‌نه‌وه! مه‌به‌ستى ئه‌وه‌يه ئه‌و ئايه‌ته گله‌يى خواى تيايه له‌سه‌ر پێغه‌مبه‌ره‌كه‌ى جوان نييه دووباره‌ى بكه‌ينه‌وه.
19- له كۆڕێكى بۆ خه‌ڵكى قسه ئه‌كات و ئه‌ڵێت: كه گوێم له گۆرانى ( أمل حياتي) ام كلثوم بوو، خۆم پێ نه‌گيراوه‌و ده‌ستم به گريان كرد و، دواتريش كه نووسه‌رى گۆرانييه‌كه (أحمد شفيق كامل) ى له كۆڕێكى خۆيدا بينيوه چووه بۆ لاى و ئه‌ويش پێى وتووه هه‌ردوو گۆرانى (أمل حياتي) و (انت عمري) م له لاى گۆڕى پێغه‌مبه‌ر صلى الله عليه وسلم نووسيوه له‌سه‌ر خۆى.
(ئه‌مانه‌ى سه‌ره‌وه ته‌نها بۆ نموونه باسم كرد و شتى له‌و جۆره‌ى زۆره ، هه‌موويشى له سايتى المجهر به ده‌نگ وره‌نگى خۆى تۆماركراوه).
به‌كورتى لادانى له بوارى عه‌قيده هه‌يه به‌وه‌ى هاوار به غه‌يرى خوا ئه‌كات و، ده‌رباره‌ى ئه‌ولياكان زێده ڕه‌وى زۆرى هه‌يه و باوه‌ڕى وايه ئه‌وان دواى مردنيان له گه‌ردووندا ده‌سه‌ڵاتيان هه‌يه و له‌ڕۆژى قيامه‌تيشدا هه‌ر ده‌سه‌ڵاتيان زۆره، كێشه‌يه‌كى تريشى ئه‌وه‌يه هه‌ڵه‌ى مه‌نهه‌جى زۆره‌و له فه‌رمووده‌شدا به زۆرى پشت به فه‌مووده‌ى موضوع و ضعيف ئه‌به‌ستيت و به‌وانه سه‌رنجى خه‌ڵكى ڕاده‌كێشێت.
هه‌موو ئه‌مانه‌ش باسكران ده‌كرێت له خانه‌ى سۆفى بوونى جه‌فرى پۆلێن بكرێت و نيشانه‌ى پرسيارێكى زۆر گه‌وره نه‌بێت له‌سه‌رى، نه‌ك به‌و واتاى كه ئه‌و سه‌رپێچى و هه‌ڵانه ئاسايى بن، نه‌خێر، ئه‌وانه هه‌مووى كاره‌ساتى گه‌وره‌ن له دينداريدا، به‌ڵام به‌و واتايه‌يه‌ى سۆفييه‌كان هه‌ندێ بيروباوه‌ڕى خۆيان هه‌يه و له فه‌رمووده‌شدا ناو بانگى ئه‌وه‌يان هه‌يه كه كار به فه‌رمووده‌ى لاواز و موضوع يش ئه‌كه‌ن و له كۆتاييدا ئه‌وان گروپێكى گه‌وره‌ن له ناو ئوممه‌تى ئيسلام و واقيعيكن به‌ده‌ر له دوو رو نزيكيان له مه‌نهه‌جه‌وه ، به‌ڵام كێشه‌ى گه‌وره جه‌فرى ئه‌وه‌يه له بازنه‌يه‌كى نێو ده‌وڵه‌تيدا و له چوارچيوه‌ى پلانێكى به‌رنامه بۆداڕێژراودا له‌لايه‌ن ئه‌وروپا و ئه‌مريكا كار ده‌كات و بانگه‌واز بۆ جۆره ئيسلامێكى نوێ ده‌كات كه نه‌ك ته‌نها بانگه‌شه‌ى لابردنى سنوره‌كانى نێوان سونه و شيعه ئه‌كات ، به‌ڵكو جه‌خت له‌سه‌ر لێبورده‌يى ئيسلام ده‌كات له‌گه‌ڵ هه‌موو ئايينه‌كاندا و كار له‌سه‌ر كاڵ كردنه‌وه‌ى سنوره‌كانى نێوان موسوڵمانان و ئايينه‌كانى تر ئه‌كات، ئه‌مه‌يش هۆكارى سه‌ره‌كى ئه‌وه‌يه كه كه‌سايه‌تييه‌كى ويستراوه له ڕۆژئاوا و به‌رده‌وام بۆ كۆنگره‌و بۆ لاى جالييه‌كان بانگهێشت ده‌كرێت و، هه‌ركێ له زانا گه‌وره‌كان ڤيزه‌ى پي نه‌درێت بۆ ئه‌و وڵاتانه‌ى ڕۆژئا، جه‌فرى ڤيزه‌ى به خێرايى پێ ئه‌درێت.
هه‌ندێك له زانايان به توندترين شێوه به‌رپه‌رچى بيروبۆچوونه‌كانيان داوه‌ته‌وه وئه‌ويان به موبته‌ديع و قبورى وخورافى وه‌سف كردووه‌و موسولمانايان لێ وريا كردووه‌ته‌وه ، وه‌كو: صالح الفوزان ، كريم راجح ، سليم المالكي ، الراجحي ، عبيد الجابري ، عبد الله الغنيمان ، وجدي غنيم ، حامدعبد لله العلي ، أحمد النقيب ، محمد المعراوي و ۆرى تريش.
* بۆ نووسينى ئه‌م بابه‌ته گه‌راومه‌ته‌وه بۆ زۆرێك له چاوپێكه‌وتنه‌كانى جه‌فرى له‌و كه‌ناڵانه‌ى باسم كردووه‌و هه‌روه‌ها چاوپێكه‌وتنه‌كانى له سايته‌كانى العربية و الجزيرة و روژنامه‌كانى الوطن و اليوم السابع، هه‌روه‌ها بۆ هه‌ندێ نووسين ده‌رباره‌ى ژيانى وه‌كو ستايش كردن يان شكاندنه‌وه‌و ڕه‌خنه لێگرتن ، بۆ نموونه: صوفية بنكهة العصر، له سايتى صيد الفوائد ، بابه‌تێك ده‌رباره‌ى هه‌له‌كانى جه‌فرى له سايتى ملتقى اهل الحديث و، سايتى السحاب ، ژياننامه‌كه‌ى له سايتى وێكيبيديا ،هه‌ووه‌ها سايتى المجهر كه سايتێكى تايبه‌ته به هه‌له‌كانى علي الجفري به نووسين و به گرته‌ى ڤيديۆيى.
إحسان برهان الدين
2017-9-11
زنجیرەی بیانناسە ٧٤- راشد الغنوشي
كه‌سايه‌تييه‌كى ئيسلامى تونسييه له‌سه‌ر ئاستى جيهان ناوبانگى هه‌يه، له تونس له ساڵى 1941 له دايكبووه، بنه‌ماكانى ئايينى له جامعة الزيتونة خويندووه‌و دواتر له ساڵى 1964 چووه‌ته ميسر بۆ خوێندنى كشت وكاڵ له‌وێيش به هۆى تێكچوونى په‌يوه‌ندى نێوان ميسر و تونس نه‌يتوانيوه به‌رده‌وام بێت و له دواى ساڵ و نيوێك چووته ديمه‌شق وله‌وێ له ساڵى 1968 به‌كالۆريۆسى له فه‌لسه‌فه به‌ده‌ست هێناوه و، دواتر چووه‌ته فه‌ره‌نسا به‌مه‌به‌ستى درێژه‌دان به خوێندنى باڵا له سۆربۆن و فێرى زمانى فه‌ره‌نسى بووه، له فه‌ره‌نسا سه‌ره‌تاكانى كارى ئيسلامى ده‌ست پيكردووه و په‌يوه‌ندى به كۆمه‌ڵه‌ى التبليغ كردووه، به‌ڵام دواى ساڵێك له‌به‌ر هه‌ندێ هۆكارى خێزانى گه‌ڕاوه‌ته‌وه تونس و بووه‌ته مامۆستاى بابه‌تى فه‌لسه‌فه.
له كۆتايى شه‌سته‌كاندا غه‌ننوشى بزوتنه‌وه‌ى نه‌هزه‌ى ئيسلامى درووست كردووه و، چالاكييه‌كانى خۆى له نێو قوتابياندا له تونس ده‌ست پێكردووه.
راشد الغنوشى چه‌ندين جار به‌هۆى كارى ئيسلامى له تونس به زيندانى حوكم دراوه، له ساڵى 1981 يانزه ساڵ حوكم دراوه ودواى چه‌ند ساڵێك له لێبوردنێكى گشتيدا ئازاد كراوه، به‌ڵام له ساڵى 1987 حوكم دراوه به زيندانى هه‌تا هه‌تايى وبه‌هۆى كوده‌تاى بن عه‌لى له 1988 ئازادكراوه، دواى ئه‌وه ڕووى كردووه‌ته جزائير و ئينجا سودان وله‌وێيشه‌وه چووه‌ته بريتانيا وله 1993 مافى په‌نابه‌رێتى سياسى وه‌رگرتووه، له ساڵى 1991 و 1999 له تونس دووجارى تر حوكمى زيندانى هه‌تا هه‌تايى دراوه به شێوه‌يه‌كى غيابى.
غه‌ننوشى وه‌كو فيكر به يه‌كێك له سه‌ركرده‌كانى ئيخوان ده‌ژمێردرێت و ئه‌و هه‌ميشه به‌وه شانازى كردووه ئه‌گه‌ر چى به‌رنامه‌ى ئيش و كارى ئه‌و له نه‌هزه به شێوه‌يه‌كى په‌تى ئيخوانى نه‌بووه، به‌ڵام سه‌ره‌تاكانيان له كارى ئيسلاميدا له تونس به (سيد قطب و مودودي و حسن البنا) كاريگه‌ر بوونه و خۆى ئه‌ڵێت من بۆ زانستى ئيسلامى نه‌ده‌گه‌ڕام چونكه ئه‌وه زۆر بوو، به‌ڵكو به‌دواى ڕه‌مزو سونبولێكدا ده‌گه‌ڕام، به‌ڵام لهم ساڵانه‌ى دواييدا لێيان كه‌وته ڕه‌خنه‌گرتن و له هه‌ندێك لێدواندا سه‌ركرده‌كانى ئيخوانى به شپرز وبێ به‌رنامه وه‌سف كرد، هه‌روه‌ها به په‌له‌كردن و هه‌ڵه و نه‌زانين له به‌ڕێوه‌بردنى وه‌ڵاتدا وه‌سفى كردن و له لێدوانێكيدا بۆ كه‌ناڵى العربية وتى ئه‌وان هيچ پرسێكيان به ئێمه نه‌كردوه‌و له‌سه‌ر پرسى لادانى مورسى وتى: (إخوان مصر فقدوا الحكم بطريقة صبيانية) واته: ئيخوانه‌كانى ميسر به شێوه‌يه‌كى مناڵانه حوكميان له ده‌ستى خۆيان ده‌ركرد، پێشتريش به جۆرێك له جۆره‌كان هه‌ر ڕه‌خنه‌ى له ئيخوان گرتووه.
راشد الغنوشى گومانى تێدا نييه كه يه‌كێكه له‌و سه‌ركرده ئيسلاميانه‌ى ڕۆڵيان هه‌بووه له زيندووكردنه‌وه‌ى ئيسلام له تونس و له ڵاتانى ده‌وروبه‌ريش كاريگه‌رى بووه،به‌تايبه‌تى له‌و ساڵانه‌ى كه ئه‌و وڵاته له‌ژێر ده‌سه‌ڵاتى بورقێبه بوو، كه جه‌نگێكى له دژى ئيسلام ڕاگه‌ياندبوو، ئيسلام به قۆناغێكى سه‌ختدا له نامۆيى له تونس تێپه‌ڕ ده‌بوو.
غه‌ننوشى له گه‌ڵ ڕۆژگاريشدا پاش پته‌و كردنى په‌يوه‌ندييه‌كانى له‌گه‌ل حسن الترابي و هه‌ندێكى تر له‌و كه‌سايه‌تييانه‌ى له ئيخوان هه‌ڵگه‌رابوونه‌وه، له ئيخوان دووركه‌وته‌وه‌و له قۆناغه‌كانى بيركردنه‌وه‌يدا به كۆمه‌ڵێك وێستگه‌ى جيا جيا و نوێ تێپه‌ڕ بووه، ئينجا به هۆى پۆلێن كردنى له‌سه‌ر قوتابخانه‌ى عه‌قلانييه‌كان، ڕێژه‌ى لادانه‌كانى غه‌نووشى له كيتاب و سوننه‌ت و مه‌نهه‌جى بيروباوه‌رى ئيسلامى زيادى كرد وهيچ ڕه‌خنه‌يه‌كيشى قبوڵ نه‌ده‌كرد له‌و باره‌وه، به‌ڵكو هه‌مان ئه‌و لادانانه‌ى پێى تۆمه‌تبار ده‌كرا ئه‌و به چاكه‌و فه‌زيله‌ى ده‌زانى بۆ بزوتنه‌وه‌كه‌ى، ئێستاش گه‌يشتووه‌ته چڵه پۆپه‌ى ئه‌و گۆڕانكارييه فيكرييانه‌ى كه پێشبينى ئه‌كرا و ته‌نانه‌ت ئه‌وانه‌ش كه پێش بينى نه‌ده‌كرا له لاداندا
.
له ڕاستيدا غه‌ننوشى به چه‌ندين قۆناغ له ژيانيدا تێپه‌ڕبووه، بۆ ئه‌وه‌ى بيناسى - وه‌كو توێژه‌رێك ئه‌ڵێت - پێويسته كتێبه‌كه‌ى دوكتۆر صلاح الجورشي؛ ئيسلامييه پێشكه‌وتنخوازه‌كان ( الإسلاميون التقدميون ) بخوێنيته‌وه، كه ئه‌وانه بريتى بوون له كۆمه‌ڵێك له ئيخوانه‌كانى تونس جيابوونه‌وه له ئيخوانى گه‌وره ودواتر بزوتنه‌وه‌ى نه‌هزه و سه‌رۆكه‌كه‌شى كه‌وته ژێر كاريگه‌رى ئه‌وانه‌وه .
هۆكارێكى تريش بۆ ئه‌و گۆڕانكارييانه‌ى هات به‌سه‌ر غه‌ننوشيدا سه‌رسام بوونى بوو به كه‌سايه‌تى و فيكرى حسن الترابي، چونكه ئه‌ويش له ئيخوان جيابووبوويه‌وه‌و هێڵێكى نوێى له كارى ئيسلامى بۆ خۆى دامه‌زراندبوو، ئه‌مه‌ش هانى غه‌نووشى دا هه‌مان ئه‌و ئه‌زموونه‌ى تورابى له تونس دووباره بكاته‌وه پاش ئه‌وه‌ى له كۆتايى حه‌فتاكانه‌وه په‌يوه‌ندى نێوانيان توند و تۆڵ بوويه‌وه و غه‌ننوشى ته‌وجيهات و ڕێنمايى له‌و وه‌رده‌گر.
به بڕواى غه‌ننووشى وه‌كو له په‌راوێزێكيدا له‌سه‌ر كتێبى ( الإسلام الاجتماعي في تونس ) د. محمد الهرماسي ده‌ڵێت: ديارده‌ى ئيسلامه‌تى له تونس خۆى له سێ ته‌وه‌ردا ده‌بينێته‌وه:
1- ديندارى كلاسيكى تونسى كه ئاوێته‌يه‌كه له مه‌زهه‌بى ماليكى و بيروباوه‌ڕى ئه‌شعه‌رييه‌كان و ڕێبازى سۆفييه‌كان.
2- ديندارى سه‌له‌فى ئيخوانى كه له ڕۆژهه‌ڵاته‌وه هاتووه و ئه‌ويش له‌لاى خۆيه‌وه بريتيه له ڕه‌تكردنه‌وه‌ى مه‌زهه‌به فيقهييه‌كان وهه‌روه‌ها فيكرى سياسى ئيخوانيش له خۆ ئه‌گرێت كه جه‌خت له‌سه‌ر گشتگيرى ده‌كاته‌وه.هه‌روه‌ها مه‌نهه‌جێكى په‌روه‌رده‌يى و ڕه‌وشتى و بيروباوه‌ڕيشه.
3- ديندارى عه‌قلانى كه بێ ئه‌وه‌ى خۆى و بزوتنه‌وه‌كه‌ى له‌سه‌رى پۆلێن بكات به فه‌رمى ، وا دياره دوا جار به ته‌واوى خۆيان له‌و جۆره ديندارييه‌دا بينيه‌ته‌وه، كه يه‌كێك له بنه‌ما سه‌ره‌كييه‌كانى ئه‌و شێوازه له دينداردا بريتى بوو له:
- گێڕانه‌وه‌ى متمانه‌يه بۆ ڕێڕه‌وى موعته‌زيله‌كان و مامه‌ڵه كردن له‌گه‌ڵ ئيسلام به پێى شێوازى مامه‌ڵه‌ى ئه‌وان .
- هه‌روه‌ها بايه‌خدان به ڕێڕه‌وى خه‌واريج و شيعه وه‌كو دوو نموونه‌ى موعاره‌زه‌ى سياسى.
- هه‌روه‌رها له پێويستييه‌كانى ئه‌م شێوازه عه‌قلانييه له ديندارى ئه‌وه‌يه ڕه‌خنه‌ى توند له ڕێڕه‌وى كلاسيكى ئيخوان و هاوشێوه‌كانيان بگيردرێت وئه‌وان به به‌شێك له‌سه‌له‌فييه‌ت له‌لايه‌ن غه‌ننوشيه‌وه ناو براون به‌و واتايه‌ى كه توندڕه‌ون له تێگه‌يشتنى ئيسلامدا.
- گێرانه‌وه‌ى بايه‌خ و گرنگى شاييتسته بۆ ئه‌و بيرمه‌ندانه‌ى كه ئيخوان وه‌كو پێويست بايه‌خيان پي نه‌دان وه‌كو: (محمد عبده ، الكواكبي ،الأفغاني ، الطهطاوي ،قاسم أمين).
- گرنگىدان به (الفهم المقاصدي للإسلام) له جياتى گرنگىدان به ده‌قه‌كان.
- بايه‌خدان و سوود وه‌رگرتن له ڕۆژئاوا به پێچه‌وانه‌ى بيرى سه‌له‌فيزم و ئيخوانيزم كه ئه‌وان ته‌نها وه‌كو شارستانيه‌تێكى مادى هه‌ڵوه‌شاوه ته‌ماشا ئه‌كه‌ن، به‌ڵكو پێويسته سوود له ڕێكخستن و ڕۆشنبيرى وزانسته مرۆڤايه‌تييه‌كانيان بكرێت.
- ئينجا ڕه‌تكردنه‌وه‌ى ئه‌و شێوازه دابه‌شكردنه كه پێشتر سه‌له‌فى و ئيخوان كاريان له‌سه‌رى كردووه به دابه‌شكردنى خه‌ڵكى بۆ موسوڵمان و كافر، چونكه ئه‌وه پراوێزخستنه بۆ ململانێ ڕاسته‌قينه‌كه، به‌ڵكو پيويسته خه‌ڵكى پۆلێن بكرێن له‌سه‌ر بنه‌ماى: نيشتمان په‌روه‌ر وخائين ، شۆڕشگێڕو دواكه‌وتوو ، فه‌لاح و ده‌ره‌به‌گ.
- گێڕانه‌وه‌ى متمانه بۆ قوتابخانه‌ى چاكسازى تونسى ( خير الدين ، الحداد ) .
لادانى مه‌نهه‌جى راشد الغنوشى خۆى له پێنج ته‌وه‌ردا ده‌بينيته‌وه، به پوخته‌يى ده‌يخه‌ينه ڕوو:
يه‌كه‌م: هه‌ڵوێستى له عه‌قيده وبيروباوه‌رى ئيسلامى:
هه‌ڵوێستى غه‌ننوشى له‌و باره‌وه ديار نييه وڕاڕايه، له هه‌ندێ نووسينيدا خۆى وه‌كو سه‌له‌فى نيشان ئه‌دات، بۆ نموونه له كتێبى الحركة الإسلامية والتحديث (ل: 21) ده‌ڵێت: : " استمداد الإسلام من أصوله دون تعصب لما وجد في تاريخ الإسلام من نظريات واجتهادات ، فالأصل ما ورد في الكتاب والسنة وعصر الخلفاء" هه‌روه‌ها له كتێبى ( حقوق المواطنة ) وا ده‌ره‌كه‌ويت باوه‌ڕى به توحيد الألوهية هه‌يه و بگره كتێبێكى خۆيشى پێشكه‌ش كردووه به شێخ محمد بن عبد الوهاب.
به‌ڵام هاوكات له گه‌ڵ باسكردنى هه‌ندێ بابه‌تى عه‌قيده له كتيبه‌كانيدا، وا ده‌رئه‌كه‌وێت له بنچينه‌وه شاره‌زاى عه‌قيده‌ى سه‌له‌ف نييه‌و ته‌نانه‌ت له كتێبى حقوق المواطنة (ل: 44) باوه‌ڕى موعته‌زيله له جياتى باوه‌رى ئه‌هلى سوننه‌و جه‌ماعه‌و باس ئه‌كات وپێى نازانێت.له گه‌ل زۆر نموونه‌ى تر كه بێ ئاگايى ئه‌و نيشان ئه‌دات له بيروباوه‌رى سه‌له‌ف و جێگيربوونى له‌سه‌ر پێچه‌وانه‌كه‌ى كه به‌شێوه‌يه‌كى گشتى سه‌رسام بووه‌و قه‌ناعه‌تى به فيكرى موعته‌زيله‌كان هه‌يه.
دووه‌م: هه‌ڵوێستى غه‌ننوشى له بێباوه‌ڕان:
كتێبى حقوق المواطنة هه‌موو هه‌ڵوێسته‌كانى ئه‌و پياوه‌ى به ڕوونى له خۆگرتووه، كه ئه‌مه‌ى خواره‌وه هه‌نديكيانه:
- له لاپه‌ڕه 50 تاكو 57 باس له‌وه ده‌كات بۆ ڕازيكردنى خاچ په‌رستان ئاساييه وشه‌ى (أهل الذمة) لا ببرێت.
- له لاپه‌ڕه 66 ، 72 باس له‌وه ده‌كات موسوڵمانان و بێ باوه‌ڕان يه‌كسانن وجياوازيان نييه ، (لهم ما لنا وعليهم ما علينا).
- له كتێبى ( الحريات العامة: ل: 293) هاتووه كه بێباوه‌ڕان له ناو ده‌وڵه‌تى ئيسلاميدا بۆيان هه‌يه خه‌ڵكى بانگ بكه‌ن بۆ دينى خۆيان، واته ئه‌توانن موسوڵمانان بۆ ئايينى گاور و جوله‌كه و بت په‌رسته‌كان بانگ بكه‌ن.
- هه‌روه‌ها له دوو توێ ئه‌و كتيبه‌دا هاتووه كه بێ باوه‌ڕان ده‌توانن له ناوده‌وڵه‌تى ئيسلاميدا په‌رستگاى خۆيان درووست بكه‌ن و له ماڵى زه‌كات به‌شيان بدرێت و جيزيه‌يان له‌سه‌ر لابدرێت و موسوڵمان به كوشتنى كافر بكوژرێته‌وه و ده‌توانن پله‌و پايه‌ى به‌رز وه‌كو وه‌زاره‌ت وه‌ربگرن و حيزب و كۆمه‌ڵه دابمه‌زرێنن.
سێيه‌م: هه‌ڵوێستى غه‌ننوشى له شيعه:
- له كتێبى ( الحركة الإسلامية والتحديث ) باوه‌ڕى وايه بزوتنه‌وه‌ى ئيسلامى سوننى ته‌نها ڕيگه‌چاره‌ى ئه‌وه‌يه په‌يڕه‌وى هه‌مان ڕێڕه‌وى شۆرشى ئيسلامى ئێران بكات.
- له هه‌مان كتێبدا ئه‌ڵێت ته‌وژمى ئيسلامى له كۆمه‌ڵگا ئيسلامييه‌كاندا لێدوانى له خۆى كردووه له سه‌رزارى گرنگترين (مجدد) كانى ئه‌م سه‌رده‌مه وه‌كو: (الأفغاني وإقبال ومصطفى صبري والسوسي وابن باديس) شێوازى كۆتايى ته‌واويشى له‌سه‌ر ده‌ستى(حسن البنا والمودودي وسيد قطب والخميني ) وه‌رگرتووه.
- له جێگه‌يه‌كى ترى هه‌مان كتێبدا وتوويه‌تى: ( واليوم يبدأ الإسلام مع نجاح الثورة في إيران وباكستان دورة حضارية جديدة ).
- كتێبى الحريات العامة ى خۆى پێشكه‌ش به خومه‌ينى و صدر و شه‌ريعه‌تى كردووه و ه‌ڵێت: (قائد الثورة الإسلامية المعاصرة الإمام الخميني ، والشهيد ! العلامة الصدر ، والشهيد علي شريعتي ..).زۆر جاريش كه ناو زاناكانيان ده‌بات به عه‌للامه ناويان ده‌بات.
چواره‌م: هه‌ڵوێستى غه‌ننوشى له ئافره‌ت:
- له كتێبى المرأة المسلمة في تونس (ل: 7 – 17) به پێچه‌وانه‌ى ئايه‌تى:(وخلق منها زوجها) وزۆر فه‌رمووده‌ى صحيح و وته‌ى موفه‌سيره‌كان ده‌ڵێت: حه‌وا له په‌راسووى ئاده‌م درووست نه‌كراوه، له‌و باره‌شه‌وه زۆر به‌ڵگه له‌قسه‌ى محمد عبده( كه پێى وابوو ئاده‌م باوكى مرۆڤايه‌تى نييه‌و ده‌يان قسه‌ى نامۆى تر) ومحمد حسين الطباطابائي ئه‌هێنيته‌وه.
- له كتێبى (المرأه المسلمة ل:38 و دواوه) باس له‌وه ده‌كات كه درووسته پێغه‌مبه‌ر له ئافره‌تان بێت، ئه‌م قسه‌ش له كاتێكدايه كه ده‌رگاى پێغه‌مبه‌رايه‌تى داخراوه وجارێكى تر پێغه‌مبه‌رێك ڕه‌وانه ناكرێت تا ڕۆژى قيامه‌ت، له ڕابوردوويشدا نه‌زانراوه كه پێغه‌مبه‌رێك ڕه‌وانه كرابێت له ڕه‌گه‌زى ئافره‌تان.
- هه‌ر له هه‌مان كتێب و لاپه‌ڕه‌دا، تێكه‌ڵ بوونى پياوان و ژنان به درووست ئه‌زانێت و، مه‌رجێكى بۆ داناوه كه قابيلى جێبه‌جي كردن نييه كه وتوويه‌تى: (في جو جاد بعيد عن الإثارة ، ومفعم بروح الفطرة العفوية)واته: له كه‌ش و هه‌واويه‌كى دوور له وروژاندن ، پڕ له گيانى فيتره‌ت و له خۆيه‌وه به‌بێ به‌رنامه درووست بێت!
پاشان زۆر هانى ئافره‌تان ده‌دات له ماڵه‌وه دادنه‌نيشن و ده‌ڵێت: ( ليس في الإسلام ما يوجب على المرأة القيام برعاية لبيت الزوجية والأطفال ) واته: هيچ به‌ڵگه‌يه‌ك نييه له ئيسلامدا ئافره‌ت وابه‌سته‌ى ئه‌وه بكات له ماڵه‌وه خه‌ريكى ماڵ و مناڵ بێت ! ئينجا به پێچه‌وانه‌ى زمانى عه‌ره‌بى و قسه‌ى لێكده‌ره‌وانى قورئانى پيرۆز ئه‌ڵێت:(وقرن في بيوتكن) له ويقاره‌وه هاتووه‌و مه‌عناى ئه‌وه نييه له‌ماڵه‌كانى خۆتان بمێننه‌وه.
- به پێچه‌وانه‌ى يه‌كده‌نگى زانايانى ئيسلام ده‌ڵێت: ئاساييه و درووسته ئافره‌ت به‌رپرسياره‌تى گه‌وره‌ى وه‌كو خه‌ليفه‌و سه‌رۆكى وڵات و به‌رپرسيارێتى گه‌وره‌ى له‌و شێوه وه‌ربگرێت (ئه‌مانه‌شى زۆربه‌ى له حسن الترابي مامۆستاى وه‌رگرتووه).
پێنجه‌م: هه‌ڵوێسته سياسيه‌كانى راشد الغنوشي:
غه‌ننوشى يه‌كێكه له ديارترين ئه‌و كه‌سانه‌ى بانگه‌شه بۆ ديموكراسيه‌تى ڕۆژئاوا ده‌كه‌ن، زۆرێكى له كتێبى ( الحريات العامة ) ى بۆ ئه‌و پرسه ته‌رخان كردووه.هه‌ميشه باس له‌وه ده‌كات ديموكراسييه‌ت له ديكتاتۆرييه‌ت باشتره وئه‌وانه‌ش له ئيسلامييه‌كان ديموكراسيه‌ت ڕه‌تده‌كه‌نه‌وه، سبه‌ى ده‌بنه خزمه‌تكارى ديكتاتۆرييه‌ت.
هه‌روه‌ها ده‌ڵێت: ئێمه هه‌رگيز به ده‌وڵه‌تى دادگه‌رى - كه مه‌به‌ستى ئيسلامه - ناگه‌ين به بێ تێپه‌ڕبوون به ده‌وڵه‌تى عه‌قڵ - كه مه‌به‌ستى ديموكراسيه‌ته- ..
بێگومان تێكگيرانى ديموكراسيه‌ت له‌گه‌ل بنه‌ما سه‌ره‌كييه‌كانى ئيسلام مه‌سه‌له‌يه‌ك نييه شاراوه بێت ووه‌كو ڕۆژى ڕوناك ئاشكراو به‌ڵگه نه‌ويسته، خوێنه‌ريش ده‌توانێت بگه‌ڕێته‌وه بۆ ئه‌م سێ سه‌رچاوه بۆ زانينى حه‌قيقه‌تى ئه‌و سيستمه دژ به ئيسلامه:
" الديمقراطية في الميزان " سعيد عبد العظيم ، و " خمسون مفسدة جلية من مفاسد الديمقراطية " لعبد المجيد الريمي ، و "حقيقة الديمقراطية " لمحمد شاكر الشريف.
* غه‌ننوشى له مه‌سه‌له‌ى ديموكراسى و مه‌سه‌له‌كانى تر له دينى خوا به شێوه‌يه‌كى گشتى زۆر زۆر (متساهل) ه و هه‌موو شتێكى به شل گرتووه!
* سه‌رانى حيزبى نه‌هزه به تايبه‌تى جێگرى سه‌رۆك پارته‌كه عبدالفتاح مۆرۆ بۆ ئه‌وه‌ى پێيان بوترێت كراوه‌و ڕه‌زامه‌ندى شه‌قام به ده‌ست بهينن، هه‌موو دابه‌زينێك له دينى خوا ئه‌نجام ئه‌ده‌ن، له‌به‌رنامه‌ى زۆر سوك له كه‌نڵه ئاسمانييه‌كان به‌شدارى ئه‌كات كه ڕه‌نگه هه‌ندێ له عه‌لمانييه‌كانيش له‌به‌ر پاراستنى كه‌سايه‌تى خۆيان به‌شدارى نه‌كه‌ن، به‌ڵام مۆرۆ به بێ هيچ شه‌رمێك به‌شدارى ئه‌كات و خۆى ده‌كات به گاڵته‌جاڕى هه‌ندێ ئافره‌ت و پياوى سووك كه ئه‌و به‌رنامه بێ ئابڕووانه ئه‌به‌نه ڕێوه و پێشكه‌شى ئه‌كه‌ن.
* له زۆرێك له هه‌ڵوێسته سياسيه‌كانيدا ئه‌گه‌ر كه‌سێك نه‌يناسێت گومان له‌وه ناكات كه غه‌ننوشى خاوه‌ن بيرێكى ليبرالييه يان هه‌ر بيرێكى ترى نا ئيسلامى، ئه‌وه‌نده هه‌ڵوێسته‌كانى له ئيسلامه‌وه دوورن، ته‌نها بۆ نموونه:
* به ڕاشكاوى له ئايباك ڕايگه‌ياندووه پاش سه‌ركه‌وتنيان له تونس كه ئه‌وان هيچ كێشه‌يان له‌گه‌ل ئيسرائيل نييه.
* عه‌لمانيه‌تى تونس ڕه‌نگه پيسترين جۆرى عه‌لمانيه‌ت بێت له‌سه‌ر زه‌ويدا، تا سه‌ر ئێسقان دوژمنى ئيسلامن، كاتێك غه‌ننوشى له هه‌نده‌ران گه‌ڕايه‌وه تونس - وه‌كو وجدي غنيم ده‌يگێڕێته‌وه - ئافره‌ته‌كانيان به‌ڕووتى چوون بۆ فرۆكه‌خانه‌و وتيان تۆمان ناوێت بگه‌ڕێره‌وه. له‌گه‌ل ئه‌وه‌شدا له هه‌موو بۆنه‌و سه‌ركه‌وتنێكى سياسيياندا غه‌ننوشى پيرۆزباييان لێ ده‌كات و به‌براو خۆشه‌ويستى خۆيانى ده‌زانێت.
* به هيچ شێوه‌يه‌ك هه‌وڵيان نه‌داوه جيگاى به‌دره‌وه‌شتى و مه‌ى خواردن و هه‌رشتيك له‌گه‌ل ئيسلامدا ناكۆك بيت دايبخه‌ن يان سنووى بۆ دابنه‌ن.
* له چاوپێكه‌وتنيكى ڕاشكاوانه‌دا له گه‌ل گۆڤارى (دير شبيغل الألمانية) له‌به‌روارى 17 _1 _ 2011 وتى: ( إننا لا نريد فرض الشريعة في تونس، إن ما تحتاجه تونس هو الحرية والديمقراطية الحقيقية) ئێمه نامانه‌وێت شه‌ريعه‌ت بسه‌پێنين يان جێبه‌جێبكه‌ين له تونس، ئه‌وه‌ى تونس پێويستى پێيه‌تى ئازادى و ديموكراسيه‌تى ڕاسته‌قينه‌يه)
* له ئوردون به‌رگرييه‌كى زۆرى له حيزبى شيوعى ئه‌و وڵاته كرد و داواى له حكومه‌تى ئوردون كرد ئه‌و حيزبه سه‌خله‌ت نه‌كه‌ن.
* به‌ناو بۆچوونى سياسيه‌وه به ئاره‌زووى خۆى نه‌ك هه‌ر ڕخنه له گه‌وره هاوه‌ڵان ده‌گرێت ، به‌ڵكو تانه‌شيان لي ئه‌دات و ئه‌وه‌نده‌ى ڕه‌چاوى ئه‌ده‌ب وڕێز له گه‌ل ئه‌و سه‌رۆكه بێ دينه‌ى تونس ئه‌كات، به‌رانبه‌ر عومه‌رى كورى خه‌تتاب ڕه‌زاى خواى لێبێت نايكات كه له كتێبى (من تجربة الحركة الإسلامية في تونس )به ديكتاتۆر وه‌سفى ده‌كات.يان كاتێك له كتێبى (الحريات العامة في الدولة الاسلامية) به ناشيرينترين وشه وده‌ربڕين بێ ڕێزى به‌رانبه‌ر موعاويه‌ى كور ئه‌بو سوفيان ئه‌كات ڕه‌زاى خواى لێبێت و زۆر له هاوه‌ڵانى تريش.
* له چاوپێكه‌وتنێكى له كه‌ناڵى (الحوار) كه له يوتيوب يش بڵاوبووته‌وه ڕه‌خنه‌ى زۆر له فيكرى سيد قطب ئه‌گرێت ڕه‌حمه‌تى خواى لێبێت ، هاوكات هه‌ر له‌و چاوپێكه‌وتنه‌يدا ستايشى زۆرى فيكرى خومه‌ينى و شۆرشى ئيسلامى ئێران ده‌كات.
* سه‌رۆكى وڵات ماوه‌يه‌ك پێش ئێستا چه‌ند بڕيارێكى دژ به دينى خوا ده‌ركرد كه ڕاسته‌وخۆ له گه‌ل قورئاندا تێك ده‌گيران، حيزبى نه‌هزه به په‌له‌و بێ دواكه‌وتن پشتگيرى خۆيان بۆ هه‌ردوو بڕياره‌كه‌ى الباجي قائد السبسي سه‌رۆكى تونس نيشان دا ، كه يه‌كێكيان بريتى بوو له يه‌كسانى ئافره‌تان و پباوان له ميراتى و له‌هه‌موو شتێكدا و ، ئه‌وى تريشيان بريتى بوو ئازادى شووكردنى ئافره‌تى موسولمان به غه‌يرى موسوڵمان كه ڕاسته‌وخۆ له گه‌ل قورئان و فه‌رمووده‌و ئيجماعى ئه‌ممه‌ت تيكده‌گيرێت، به‌ڵام نه‌هزه‌كه‌ى غوننوشى و له‌سه‌ر زارى عبدالفتاح مۆرۆ پشتگيرى ته‌واوى خۆيان بۆ هه‌ردوو بڕياره‌كه نيشاندا.
ته‌نانه‌ت طه جابر العلواني كه هاوبير و هاوڕێى راشد الغنوشى خۆيه‌تى له سه‌ره‌تاى كتێبى (حقوق المواطنة) ڕه‌خنه له غه‌ننوشى ده‌گرێت له‌سه‌ر ئه‌و هه‌موو ته‌نازولاته كه بۆ عه‌لمانيه‌كان ده‌يكات و پێى ئه‌ڵێت ئه‌وان به هيچ جۆره به‌رنامه‌يه‌كى سياسى ئيسلامى ڕازى نابن، با هه‌رچه‌ند ده‌ستكارى حوكمه‌كانى ئيسلامى تيدا كرابێت ، ته‌نانه‌ت له قسه‌يه‌كى زۆر سه‌يرى عه‌لوانى دا هاتووه: عه‌لمانييه‌كان ده‌زانن ئه‌و ئيسلامه‌ى ئيسلامييه پێشكه‌وتن خوازه‌كان باسى ئه‌كه‌ن ئيسلامێكى جياوازه به‌ڵام هه‌ر پێى ڕازى نابن!
* غه‌ننوشى وه‌كو سياسيه‌ك و هاوشێوه‌ى زۆربه‌ى هاوبيره‌كانى - به‌داخه‌وه كه‌سێكى بێ بارو- متلون - ده‌رئه‌كه‌وێت، تا به‌رژه‌وه‌ندى له‌گه‌ڵ وڵاتى سعوديه هه‌بێت مه‌دح و ستايشيان ئه‌كات، كه نه‌يبوو به توندترين شێوه دژايه‌تيان ده‌كات، لێره‌دا ته‌نها مه‌به‌ستم له هه‌لوێتسه‌كانێتى به‌ده‌ر له‌وه‌ى ستايشى كێ ئه‌كات يان نايكات. هۆكاريشى ئه‌وه‌يه له ڕوانگه‌ى به‌رژه‌وه‌ندى حيزب وسياسه‌تى بزوتنه‌وه‌كه‌ى ته‌ماشاى پرسه‌كان ده‌كات نه‌ك له ڕوانگه‌ى حوكمى شه‌رع.
بۆ نووسينى ئه‌م بابه‌ته سوودم لهم سه‌رچاوانه وه‌رگرتووه:
- تدرجات راشد الغنوشي وأهم انحرافاته/سليمان بن صالح الخراشي.
- القول الواضح والجلي في فساد عقيدة راشد الغنّوشيّ.
- چه‌ندين چاوپێكه‌وتنى راشد غنوشي و هه‌ندي كه‌سايه‌تى تر كه ڕه‌خنه‌يان ێ گرتووه يان ستايشيان كردووه.
- چه‌ندين بابه‌تى جياجيا له سايته‌كانى ويكيبيدياو صيد الفوائد وسايتى تر ده‌رباره‌ى ژياننامه‌ى غه‌ننوشى.
زنجیرەی بیانناسە ٧٣- گيڤارا
إرنستو "تشي" جيفارا، له ئه‌رجه‌نتين له ساڵى 1928 له بنه‌ماڵه‌يه‌كى بۆرجوازى له دايكبووه، له ته‌مه‌نى دوو ساڵييه‌وه تاكو مردنى نه‌خۆشى هه‌ناسه‌سوارى (ربو) له‌گه‌ڵ بوو، له سه‌ره‌تاى گه‌نجييه‌وه خوينه‌رى ماركس و لێنين و ئێنجلز بووه، شۆڕشگێڕێكى ماركسى كوبييه، پزيشك و نووسه‌ر وسه‌ركرده‌ى جه‌نگى چه‌ته‌گه‌رى بووه، دواتريش بووه‌ته پياوى ده‌وڵه‌ت و كه‌سايه‌تييه‌كى ديار له شۆڕشى كوبا وله‌سه‌ر ئاستى جيهان.
له ساڵى 1953 له بۆينس ئايرس كاتێك له ساڵى كۆتايى كۆلێژى پزيشكى بوو ، له گه‌ڵ هاوڕێيه‌كى به ماتۆڕ گه‌شتێكيان به ئه‌مريكاى لاتينيدا كرد و، ئه‌و گه‌شته كه‌سايه‌تى ئه‌وو هه‌ستنكردنى به يه‌كێتى ئه‌مريكاى باشورى له لا درووست كرد،هه‌روه‌ها سته‌مى ئيمپرياليه‌كان له وه‌رزێره هه‌ژاره‌كان هه‌ستى وروژاند وسه‌رنجى ڕاكێشا.گيڤارا له ئه‌نجامى ئه‌و گه‌شته‌يدا گه‌يشته ئه‌وه‌ى چاره‌سه‌ر ته‌نها له شۆڕشێكى جيهانيدايه.
له ساڵى 1953 ڕۆيشت بۆ مه‌كسيك كه په‌ناگه‌ى شۆڕشگێڕانى ئه‌مريكاى لاتينى بوو، له‌وێ به كه‌سايه‌تى ڤيديل كاسترۆ سه‌رسام بوو و ئاواتى ئه‌وه بوو چاوى پێ بكه‌وێت، كاسترۆ ئه‌و ده‌مه له زيندان بوو، پاش ئازادبوونى له 1955 گيڤارا به ديدارى گه‌يشت و له‌وه دڵنيا بوو كه ئه‌و كه‌سايه‌تييه‌ى به داودا ده‌گه‌ڕێت ده‌ستى كه‌وت، په‌يوه‌ندێكى به‌هێز له نێوانياندا درووست بوو، پێكه‌وه‌ش پلانى ڕزگاركردنى كوبايان له ده‌سه‌ڵاتى (باتيستا) داڕشت، له پاش چه‌ند شه‌ڕو ڕووبه‌ڕوو بوونه‌وه‌يه‌ك توانيان سه‌ركه‌وتن به‌ده‌ست بهێنن و ده‌سه‌ڵاتى (باتيستا) يان ڕوخاند سه‌ركه‌وتنى شۆڕشيان ڕاگه‌ياند و گيڤارا بوو به وه‌زيرى شۆڕش وسه‌ردانى زۆر وڵاتى كرد و چاوى به (جمال عبد الناصر) و(نهرو) و(تيتو) و(سوكارلو) كه‌وت و دواتر بوو وه‌زيرى پيشه‌سازى و له ڕاستيدا ئه‌و له دواى كاسترۆ كه‌سى دووه بوو له وڵاتدا.
له ديدوتێڕوانينى بۆ چه‌مكه‌كانى شۆڕش له گه‌ل كاسترۆ ناكۆكى كه‌وته نێوانيان و گيڤارا ده‌ستى له هه‌موو ئيش و كارى ده‌وڵه‌ت هه‌ڵگرت و ته‌نانه‌ت خێزانه‌كه‌شى به جێهێشت و به مه‌به‌ستى درووست كردنى سوپاى شۆڕشگێڕ ڕووى كرده كۆنگۆ له ئيفريقيا، به‌ڵام خه‌ڵكى ئه‌و وڵاته له‌وێ هاوكارييان نه‌كرد و وه‌كو كه‌سێكى نامۆ ته‌ماشايان كرد و قه‌ناعه‌تيان به ئامانجه‌كانى نه‌كرد، بۆيه پاش ئه‌و ئه‌زموونه تاڵه‌ى ڕووى كرده پۆليڤيا و له‌وێ توانى له كرێكارو وه‌رزێره‌كان چه‌ندين كۆمه‌ڵه‌ى شۆڕشگێڕى چه‌كدار درووست بكات وشۆڕش ڕابگه‌يه‌نن، به‌ڵام سوپاى پۆليڤيا سوپايه‌كى به‌هێز بووجياواز بوو له سوپاى پێشووى كوبا، ئه‌مريكاش هاوكارى ئه‌كردن بۆيه گيڤارا شكستى هێنا، به‌ڵام هه‌رچۆنێك بوو تا ساڵى 1967 هه‌ر به‌رده‌وام بوو تا ئه‌و كاته‌ى ده‌ستگير كرا و كوژرا له‌وێ.
گيڤارا به ئه‌وپه‌ڕى باوه‌ڕو قه‌ناعه‌ته‌وه متمانه‌ى به بنه‌ماكانى ماركس و لينين و ئێنجلز بوو، بۆيه:
- هه‌وڵ و كۆششى بۆ ئه‌وه بوو موڵكييه‌تى تايبه‌تى كه‌س نه‌مێنيت و هه‌موان به‌شدار بن پێكه‌وه له به‌كارهێنانى هۆكاره‌كانى به‌رهه‌م هێنان و به‌شێوه‌يه‌كى گشتى باوه‌رى به "اشتراكية الخيرات" هه‌بوو، واته گه‌ل وميلله‌ت پێكه‌وه له به‌روبووم و داهاته‌كاندا به‌شدار بن، لهم باره‌شه‌وه به‌ره‌واى ئه‌زانى ماڵ و سه‌روه‌تى خه‌ڵكى بۆ ئه‌و مه‌به‌سته زه‌وت بكات.
- باوه‌ڕى به سيستمى هاوسه‌رگيرى و چوار چێوه‌ى خێزان نه‌بوو، به‌ڵكو وه‌كو ئينجلز باوه‌رى وابوو ئه‌و پرسه په‌يوه‌ندييه‌كه له نێوان كوڕ و كچدا چۆن بيانه‌ويت به‌و شێوه ڕێكى ئه‌خه‌ن و ،ئافره‌ت ته‌واوى سه‌ربه‌خۆيى هه‌يه له بڕياردا و پێويسته مناڵيش به هه‌مان شێوه سه‌ربه‌خۆ بن و بڕيار له‌لاى خۆيان بێت نه‌ك لاى دايك و باوك.
- گيڤارا وه‌كو قوتابييه‌كى سه‌رسه‌ختى قوتابخانه‌ى ماركسييه‌ت، باوه‌ڕى وابوو ئايين گه‌شه‌كردنێكه بۆ قۆناغه‌كانى مێژوو، شيوعييه‌تيش ئه‌و پێشكه‌وتنه‌يه كه ئايينه‌كان ده‌كاته بابه‌تێكى ڕواڵه‌تى وده‌بێته هۆكارێك بۆ پوكانه‌وه‌و نه‌مانى.
- گيڤارا سه‌ر به‌و ته‌وژمه فيكرييه بوو و تاسه‌ر ئێسقان به‌رگرى لي ده‌كرد، كه مليۆنه‌ها خه‌ڵكيان له جيهاندا كوشت. خودى گيڤارا مرۆڤ كوژێكى زۆر ترسناك بوو، مرۆڤ كوشتن - وه‌كو "لوسيانو ميدينا"ى په‌يامنێر له‌سه‌رده‌مى كاسترۆ ده‌ڵێت بۆ گيڤارا وه‌كو ئه‌وه بوو په‌رداخێك ئاو بخواته‌وه.
- گيڤارا له ديدى "أوجستين سوبريرون" كه وه‌كو په‌يامنێرێك له گه‌ڵ ئه‌وو كاسترۆ كارى كردووه، پێى وابوو ئه‌و ده‌سته‌وسان بوو له‌وه‌ى خۆشه‌ويستى كوبييه‌كان بۆ خۆى رابكێشێت ، بۆيه به "غامض"، و"متحفظ"، و"متعجرف"، و"غير صريح".. وه‌سفى كردووه، واته: لێڵ وناديار زبروتوندو ناڕاشكاو.
- گيڤارا كه ڕقى له سته‌م و سته‌مكاران بوو، به ده‌ستى خۆى، يان به‌فه‌رمانى ڕاستو خۆى خۆى، سه‌دان زيندانى به‌ره‌و سێداره ده‌نارد بێ ئه‌وه‌ى گوێ له به‌رگريكردنيان بگرێت، به‌ڵكو باوه‌رى وابوو ته‌نها به گومان كه‌سه‌كان بكوژێت، ته‌نانه‌ت جارێكيان گومانى له سه‌ربازێكى خۆى كرد، يه‌كسه‌ر كوشتى وسعاته‌كه‌ى ده‌ستى لێكرده‌وه‌و دواتر به شانازييه‌وه له ياده‌وه‌رييكانيدا باسى ئه‌وه‌ىى كردووه. له‌و ماوه‌ش كه ده‌سه‌ڵاتى بوو له‌سه‌رده‌مى شۆڕشى كوبا، به گه‌وره‌ترين قه‌سابى مرۆڤ كوژ ده‌ژمێردرا، جگه له رائول ى براى كاسترۆنه‌بێت، كه‌س له مرۆڤ كوشتندا كێبڕكێى ئه‌وى پێ نه‌دكرا.
- دواتريش له پۆليڤيا خه‌ڵكانێكى زۆرى به ده‌ستى خۆى يان به فه‌رمانى خۆى كوژران، به پاساوى به‌كرێگرته‌ى سه‌رمايه‌دارى خه‌ڵكانێكى زۆرى ده‌كوشت و ئه‌شكه‌نجه ده‌دا. بۆ جێبه‌جێكردنى له سيداره‌دان گيڤارا هه‌رگيز باوه‌رى به دادگاييكردن نه‌بوو، ئه‌يوت ئه‌وه هه‌ندي ورده‌كارى بۆرجوازى كۆنه وكاتى به‌سه‌ر چووه، ئه‌مه شۆڕشه‌و شۆڕشگێڕان پێويسته ببنه ئامرازێكى سارد بۆ خه‌ڵك كوشتن.
- له نامه‌يه‌كيدا بۆ دايكى له 15 تموز 1956 ده‌ڵێت: من مه‌سيحى نيم و دژ به هه‌موو چاكه‌يه‌كم، من له جياتى ئه‌وه‌ى به خاچه‌وه هه‌ڵواسرێم ، به هه‌موو چه‌كێك له به‌رده‌ستمدا بێت خه‌ريكى كوشتن ئه‌بم.
كاتێكيش هه‌واڵي له ديكبوونى ئه‌ليداى كچى دووميان پێدا، به هاوسه‌ره‌كه‌ى وت: ئه‌گه‌ر كۆرپه‌كه كچه ، له سه‌ربانه‌وه فڕه‌ى بده‌نه خواره‌وه.
- نووسه‌رى ياده‌وه‌رييه‌كانى گيڤارا (هـ.أ.روس ك.ب.فولف) به هه‌موو شێوه‌يه‌ك هه‌وڵى داوه گيڤارا وه‌كو پاڵه‌وانيك ده‌ربخات وباس له هه‌ندێ هه‌ڵوێستى جوامێرانه‌ى ئه‌و ده‌كات پێش كوژرانى، كه بووه‌ته مايه‌ى ڕه‌خنه‌و، به درۆ و قسه هه‌ڵبه‌ستن تۆمه‌تباركراوه، چونكه گيڤارا كاتێك له پۆليڤيا ده‌ستگير كرا ئه‌و قسه به ناوبانگه‌ى كرد كه وتى: من گيڤارا م ، ته‌قه‌م لێ مه‌كه‌ن، به زيندوويى بۆ ئێوه باشترم تا به مردوويى!
له ڕاستيدا ڕاگه‌ياندنى جيهانى و لايه‌نه‌كانى سه‌ر به ماركسيه‌ت، يه‌ك لايه‌نى ئه‌م سه‌ركرده‌يان به جيهان نيشان داوه‌و ديوه‌كه‌ى تريان به ته‌واوى شاردووه‌ته‌وه، بۆ نموونه:
* ئه‌وه‌يان باس نه‌كردووه له نێوان 1957 بۆ 1959 زياد له 180 هه‌شتا دۆسيى وه‌كو تاوانى جه‌نگ و كۆمه‌ڵكوژى له‌سه‌ره كه هه‌مووى به ناوو به‌روار و به وينه پارێزراوه.
* باسى ئازايه‌تى ئه‌ويان كردووه له كوشتنى زندانييه‌كانى قه‌ڵاى كوبا به‌ده‌ستى خۆى ، به‌ڵام باسى ئه‌وه‌يان نه‌كردووه چى ترس وبيمێك ڕووى تێده‌كات كاتێك له پۆليڤيا ده‌ستگير ده‌كرێت و له‌سه‌ر هه‌مان شێوازى خۆى به بێ دادگاييكردن ده‌يكوژن.
* هه‌روه‌ها باسى ئه‌وه‌شيان نه‌كردووه ، گيڤارا چه‌ند لايه‌نگرو خۆشه‌ويستى هه‌يه له جيهاندا ده ئه‌وه‌نده دوژمن و ناحه‌زى هه‌يه كه سه‌دان به‌ڵگه‌يان له‌سه‌رى تۆماكردووه وه‌كو ئه‌نجامى تاوانى جينۆسايد و گوێنه‌دانى به هيچ له بنه‌ماكانى ڕه‌وشت و ئايين ودادگه‌رێتى و داب و نه‌ريت.
له ڕاستيدا ده‌كرێت گيڤارا له ڕوانگه‌ى ماركسيه‌كانه‌وه پاڵه‌وانێك بێت، به‌ڵكو ده‌كرێت له ڕوانگه‌ى زۆرێك له عه‌لمانى و ليبرالييه‌كانى دونياوه كه‌سێك بێت جێگاى شانازى بێت، ده‌شێت ببێته ئه‌ستێره‌ى سينه‌ماكانى هۆليوود، چونكه ژيانى له پێناو به‌جێهێنانى بنه‌ماكانى ئه‌و ئايدولۆژيا فيكرييه‌ى ماركس و لينين و ئێنجلز به‌سه‌ربرد وهه‌وڵيدا به‌شێوه‌يه‌كى پراكتيكى به‌رجه‌سته‌ى بكات.
به‌ڵام هه‌رگيز له ڕوانگه‌ى موسوڵمانێكه‌وه كه كه‌مترين شاره‌زاييى له ئايينى خۆى هه‌بێت، نابێت و نادرووسته به گيڤارا كاريگه‌ر بێت، چونكه ئه‌و وێڕاى هه‌موو ئه‌وه‌ى باس ده‌كرێت له خه‌بات و به‌رخودانى له پێناو ميلله‌تى كوبا و ميلله‌تانى تر، ئه‌و بێگومان تاوانبارێكى خوينمژ بووه و له‌سه‌ر بنه‌ماى بيروباوه‌رى ماركسيه‌ت كوشتارگه‌ى ناخ هه‌ژێنى زۆرى بۆ مرۆڤايه‌تي درووست كردووه، خه‌باتى ئه‌و له پێناو فيكرو بيروباوه‌ڕى ماركسيدا بووه كه له‌گه‌ل ئيسلام وهه‌موو ئايينێكدا دژ به يه‌كترن، بۆيه به هيچ شێوه‌يه‌ك درووست نييه موسوڵمان به كه‌سێكى بێ دينى مرۆڤ كوژى وه‌كو گيڤارا سه‌رسام بێت يان خۆشى بوێت.
- جێگاى تێبينى وسه‌رنجيشه، كه عدنان إبراهيم هاوشێوه‌ى ستايشكردنى بۆ داروين و جلال الدين الرومي وبوطي وياسر الحبيب، له به‌رنامه‌يه‌كى ته‌له‌فزيۆنيدا ستايشيكى زۆرى گيڤارا ده‌كات و وه‌كو خه‌باتگێڕو كه‌سايه‌تييه‌كى گرنگى جيهان ستايشى ده‌كات، به‌ڵكو ئه‌ڵێت ئيمانداريش بووه له ڕاستيدا هه‌رچه‌ند به‌ڕواڵه‌ت بێ دين بووه!
- گيڤارا له ساڵى 1967 له پۆليڤيا له لايه‌ن سوپاى ئه‌و وڵاته‌و به يارمه‌تى ده‌زگاى هه‌واڵگرى ئه‌مريكا ده‌ستگير كرا وسه‌رۆكى پۆليڤيا فه‌رمانى كوشتنى ده‌ركرد و نۆ فيشه‌كى له لايه‌ن سه‌ربازێكى نيوه سه‌رخۆشه‌وه پێوه‌نرا كه به‌ر ده‌ست و قاچى و شان و سنگ وقوڕگى كه‌وت، دواى ئه‌وه‌ش پزيشكێك هات و هه‌ردوو ده‌ستى بڕى و نارديان بۆ بوينس ئايرس بۆ ئه‌وه‌ى شوين په‌نجه‌كانى به‌راورد بكرێت له‌گه‌ل ئه‌و شوێن په‌نجانه‌ى له دۆسێيه‌كى ئه‌ودا له پۆليسى ئه‌رجه‌نتين پارێزرابوو. لاشه‌كه‌شيان بۆ شوێنێكى ناديار برد و نه‌زانرا ئايا نێژراوه يان سوتێنراوه، به‌ڵام دواى ساڵانێك وترا گوايه ته‌رمێكيان دۆزيوه‌ته‌وه وا ده‌رئه‌كه‌ويت ته‌رمى گيڤارا بووه‌و له گۆڕێكى تايبه‌تدا له كۆبا نێژرا.
بۆ نووسينى ئه‌م بابه‌ته خوێندنه‌وه‌ى زۆرم ئه‌نجامدا، له‌وانه:
- ژياننامه‌ى گيڤارا له سايتى وێكى پيديا، كه ئه‌ويش له چه‌ندين سه‌رچاوه وه‌ريگرتووه.
- تشي جيفارا مناضل للحق أم كان مناضلا للظلم ؟/أبوحسين الاشبيلي المعافري .
- هه‌ندێ وتارى په‌يوه‌نديدار له ڕۆژنامه‌ى المصري اليوم و القدس.
إحسان برهان الدين
زنجیرەی بیانناسە ٧٢- ميشيل عفلق
بيرمه‌ندێكى ناسيۆناليزمى به ناوبانگى عه‌ره‌به، له ساڵى 1910 له ديمه‌شق له بنه‌ماڵه‌يه‌كى مه‌سيحى له دايكبووه، خوێندنى له قوتابخانه فه‌ره‌نسيه‌كانى سوريا ته‌واو كردووه، دواتر له گه‌ل صلاح الدين البيطار ى هاوڕێى چووه بۆ پاريس و له‌وێ بۆ درێژه‌پێدانى خوێندن چووه‌ته زانكۆى سۆربۆن و بره‌وى به پێگه‌ياندنى خۆى داوه‌و له‌وێ په‌يوه‌ندى به زۆر كۆمه‌ڵه‌ى خه‌باتگێڕه‌وه كردووه كه كاريان بۆ سه‌ربه‌خۆيى فه‌له‌ستين بوارى تر ده‌كرد.
ميشيل عه‌فله‌ق پاش ئه‌وه‌ى كه‌سايه‌تى سياسى خۆى له ڕێگه‌ى په‌يوه‌ندى به هزرو كه‌سايه‌تى وكۆمه‌ڵه سياسييه‌كانه‌وه له فه‌ره‌نسا پێكه‌وه‌نا، له ساڵى 1933 له گه‌ڵ صلاح الدين البيطار ى هاوڕێى گه‌ڕانه‌وه بۆ سوريا وبۆ ماوه‌يه‌ك مامۆستا بوون، يه‌كيك له خوێندكاره‌كانى له‌و سه‌رده‌مه، عبدالرحمن ألباني بووه كه هه‌ندێ ياده‌وه‌رى سه‌رنج ڕاكێش ده‌رباره‌ى عه‌فله‌ق ده‌گێڕێته‌وه به‌ڵكو له هه‌لێكى گونجاودا به جيا بيخه‌مه روو.
له سوريا ڕوو به‌ڕووى كۆمه‌ڵێك كاريگه‌رى ئايينى و سياسى و فيكرى بوونه‌وه، بۆيه هه‌ر زوو مێشێل عه‌فله‌ق خۆى بۆ هزرى ماركسى يه‌كلا كرده‌وه‌و وتى ماركسيه‌ت پوخته‌ى بيرۆكه‌و فه‌لسه‌فه‌ى مرۆڤه‌كانه وئايينێكى نوێيشه بۆداهاتووى مرۆڤايه‌تى، هه‌ر بۆيه ئه‌وان به ته‌واوى بڕيارياندا به پێى فه‌لسه‌فه‌ى ئيشتراكى سۆشياليزمى ماركسى خه‌بات بكه‌ن.
له ساڵى 1941 يه‌كه‌م كۆمه‌ڵه‌ى له ژێر ناونيشانى (الإحياء العربي) دامه‌زراند، هه‌ر له‌و ساڵه‌شدا وه‌كو به‌رجه‌سته‌كردن بۆ بيرى ناسيۆناليزمى خۆى پشتگيرى ڕاپه‌ڕينه‌كه‌ى رشيد عالي الكيلاني له دژى داگيركه‌رى بريتانى له عيراق ده‌ربڕى ..له 1947 يه‌كه‌مين كۆنگره‌يان له ديمه‌شق به‌ست و مێشێل عه‌فله‌ق وه‌كو ڕاگرى پارته‌كه ده‌ستنيشان كرا ودواتر له 1952 (حزب البعث العربي) له گه‌ل (الحزب الاشتراكى) به سه‌ركردايه‌تى أكرم الحوراني يه‌كيان گرت و بوونه (الحزب البعث العربي الاشتراكي).
له ساڵى 1949 بۆ ماوه‌يه‌كى كه‌م كرا به ه‌زيرى فێركردن له سوريا، به‌ڵام زۆرى پێنه‌چوو له گه‌ل أكرم الحوراني و صلاح الدين البيطار له‌سه‌رده‌مى حوكمڕانى ئه‌ديب شه‌يشه‌كلى به‌ره‌و به‌يرووت هه‌ڵهاتن و پاش چه‌ند ساڵێكى تر گه‌ڕايه‌وه بۆ ديمه‌شق و ڕۆڵى ديارى هه‌بوو له‌يه‌كگرتنى سورياو ميسر وجارێكى تر گه‌رايه‌وه بۆ به‌يروت وپاش هه‌ڵگيرسانى شه‌رى ناوخۆيى له لوبنان له ساڵى 1975 ڕوويكرده عيراق و له‌وێ مايه‌وه، له ساڵى 1985 سه‌رپه‌رشتى كۆمه‌ڵێك چالاكى و كارى سياسى كرد به مه‌به‌ستى درووستكردنى كارێكى سياسى گه‌وره بۆ داهاتووى عه‌ره‌ب و چه‌ندين دانيشتنيان له به‌غدا و له پاريس له‌و باره‌وه گرێدا.
مێشێل عه‌فله‌ق دامه‌زرێنه‌رو باوكى ڕوحى حيزبى به‌عس و، پياوى ماسۆنيه‌تى جيهاتى وه‌كو زۆر سه‌رچاوه ئاماژه‌يان كردووه، به‌رده‌وام له ترس و دڵه‌ڕاوكێدا بوو، هه‌ميشه ترسى له ده‌زگاكانى هه‌واڵگرى بوو تيرۆرى بكه‌ن، بۆيه له گه‌شته‌كانيدا بۆ به‌يروت و به‌رازيل و شوێنه‌كانى تر ، هه‌ميشه هاوڕێكانى جێگاى نيشته‌جێبوونيان به ناوى خوازراوه بۆ دابين ده‌كرد و زوو زوو جێگه‌ى ده‌گۆڕى.له نامه‌يه‌كيدا كه بۆ دكتۆره أمل بشور ى هاوسهرى نووسيوێتى تێيدا ئه‌وپه‌ڕى سۆزو ترس له ئاينده‌ى هاوسه‌ره‌كه‌ى نيشان ئه‌دات له حاڵێكدا بمرێت.
مێشێل عه‌فله‌ق وه‌كو مونه‌زيرى يه‌كه‌م حيزبى به‌عس له لايه‌ن نه‌ياره‌كانييه‌وه به‌وه تۆماتبار كراوه كه كه‌سێكى تيۆرى بووه‌و دروشمه‌كانى ته‌نها به ڕواڵه‌ت سه‌رنج ڕاكێش بوونه وه‌كو: (وحدة ، حرية ، اشتراكية ) و حيزبى به‌عس هه‌ر زوو يه‌كه‌م دروشمى شكاند كاتێك خۆى دوو باڵى گه‌وره‌ى لێ جيابوويه‌و بوونه هۆكارى په‌رته‌وازه بوون وناكۆكى گه‌وره‌ى چه‌ندين ميلله‌تى عه‌ره‌ب كه موژده‌ى يه‌كگرتن و ئازادى و سۆشياليزمييان بۆ هێنابوون.به هه‌مان شێوه دروشمى ئازادى كه ئه‌وان بوونه گه‌وره‌ترين دوژمنى ئازادى ودروشمه‌كانى تريشيان وه كو:( أمة عربية واحدة ذات رسالة خالدة) هه‌مووى بريتى بوو له ڕوپۆشێكى درۆينه بۆ ئه‌و دوكتاتۆريه‌ته‌ى لێدوانى له ڕاستى ئامانج و ڕێبازى ئه‌وان ده كرد.
عه‌فله‌ق به ڕواڵه‌ت و ئه‌وه‌نده‌ى پشتگيرى ڕێبازى قه‌ومى و ماركسى خۆى پێ بكات، هه‌ميشه وايده‌رده‌خست كه وه‌كو سه‌ركرده‌يه‌كى عه‌ره‌ب شانازى به پێغه‌مبه‌رى ئيسلامه‌وه ده‌كات و ده‌يوت:
(كـان مـحــمـد كـل العـرب فـليـكن كـل العـرب اليـوم محمــدا) واته: موحوممه‌د هه‌موو عه‌ره‌ب بوو، ده‌ى با هه‌موو عه‌ره‌بيش موحوممد بن، ئه‌وه‌ش له عه‌فله‌قه‌وه سوود وه‌رگتنێك بوو دوور له بنه‌ما ئاكارييه‌كان له سۆزى خه‌ڵكى بۆ ئيسلام و ڕاكێشانى زۆرترين ڕێژه‌ى خه‌ڵكى به ناو ئيسلامه‌وه بۆ حيزبه‌كه‌ى، بۆيه ئه‌وان ته‌نانه‌ت له جه‌ختكردنه‌وشياندا له سه‌ر بنه‌ماكانى عه‌لمانيه‌ت مه‌به‌ستيان بوو عه‌لمانيه‌تى ئيلحادى و عه‌لمانيه‌تى نا ئيلحادى له يه‌كترتر جيا بكه‌نه‌وه و، نه‌ك هه‌ر گومانى بێ باوه‌ڕى وئيلحاد له خۆيان دووربخه‌نه‌وه، به‌ڵكو سوور بوون له‌سه‌ر ئه‌وه‌ى ئيسلام وه‌كو كه‌له‌پورێكى عه‌ره‌بى وێنا بكه‌ن و شانازيشى پێوه بكه‌ن، كه ئه‌مه‌ش شێواندنێك بوو بۆ بنه‌ما سه‌ره‌كييه‌كانى ئيسلام له بيروباوه‌ڕدا، ته‌نانه‌ت خودى مێشيل عه‌فلق له‌وه به‌ده‌ر نه‌بوو وه‌كو له وتاره‌كانيدا له كتێبى (في سبيل البعث ) ده‌رده‌كه‌وێت.
عه‌فله‌ق وه‌كو نه‌ته‌وه په‌رستێك و هێمايه‌ك بۆ بيرى چه‌پ، پێى وابوو په‌يوه‌ندييه‌كى تۆكمه له نێوان ئيسلام و هزرى ناسيۆناليزميدا هه‌يه، له لايه‌كى تريشه‌وه په‌يوه‌ندييه‌كى به هێزى له نێوان عه‌لمانييه‌ت و بيرى ناسيۆناليزمى عه‌ره‌بيدا ده‌بينى و ئه‌مه‌ش له نووسينه‌كانيدا به ئاسانى تێبينى ده‌كرێت كه عه‌فله‌ق ده‌يه‌ويست ئيسلام وه‌كو ئامرازێك بۆ خزمه‌تكردنى بيرى نه‌ته‌وايه‌تى به كاربهينيت.
عه‌فله‌ق له‌سه‌ره‌تاى خه‌باتيدا له پێناو فيكرى ناسيۆناليزمى ماركسيه‌تى به چاكترين ڕێگه‌چاره ده‌ستنيشان كرد، به‌ڵام له دواى ساڵانێك له‌و بيرۆكه پاشگه‌ز بوويه‌وه‌و وتى ماركسيه‌ت دوژمنى بيرى نه‌ته‌وايه‌تييه‌و ده‌يڕوخينيت.
مێشێل عه‌فله‌ق خاوه‌ن كتێب و نووسينى زۆره، له ديارترينيان (في سبيل البعث) كه كۆكراوه‌ى وتاره‌كانى ئه‌وه له قۆناغه‌كانى ته‌مه‌نى حيزبيدا، له دوو به‌رگدا كۆكراوه‌ته‌وه‌و له دواى مردنيشى نووسينه‌كانى تريشى بۆ زياد كراو له پێنج به‌رگدا چاپ كران.
عه‌فله‌ق ئه‌گه‌رچى هاوشێوه‌ى ديكتاتۆره‌كانى جيهان وه‌كو ستالين و هيتله‌ر و موسولينى و چاوچيسكۆ قه‌تڵ وعامى به ده‌ستى خۆى نه‌كردووه، به‌ڵام مامۆستا ومونه‌زيرو دامه‌زرێنه‌رى دوو به‌رجه‌سته‌كردن بوو بۆ حيزبێكى خوێنڕێژ كه (حزب البعث العربي الاشتراكي) بووه، كه مێژوويه‌كى درێژيان بووه له كوشتاردا، يه‌كه‌ميان حيزبى به‌عسى عێراقى كه له‌ڕێگه‌ى سه‌رانى ئه‌و حيزبه‌وه به‌تايبه‌تى صدام حسين و داروده‌سته‌كه‌ى توانيان له گه‌ڵ ڕوبارى ديجله‌و فوراتدا ڕوبارێكى ترله خوێنى عێراقييه‌كان بخه‌نه ڕێ، ئه‌وى تريشيان ڕژێمى ئه‌سه‌دى باوك وكوڕبوو كه سه‌ره‌ڕاى ناكۆكى فيكريان له هه‌ندێ مه‌سه‌له‌دا له گه‌ل عه‌فله‌ق، به‌ڵام له كۆتاييدا ئه‌و هه‌ر باوكى ڕوحى حيزبى به‌عس بوو به شێوه‌يه‌كى گشتى وئه‌وانيش مێژوويه‌كى ڕه‌شيان بۆ دونيا تۆمار كردووه له كوشتى ميلله‌تى خۆيان..جگه له به‌عسيه‌كانى يه‌مه‌نيش كه به هه‌مان شێوه شانازيان به عه‌فله‌قه‌وه كردووه.
جگه له‌وه‌ش عه‌فله‌ق وه‌كو ناودارێك كه به بيرمه‌ند و فه‌يله‌سوف وه‌سف كراوه، هه‌موو هه‌وڵێكى خۆى به‌گه‌ر خستبوو بۆ ناشيرينكردنى مێژووى ئيسلامى و وێناكردنى ئيسلام وه‌كو بزوتنه‌وه‌يه‌كى عه‌ره‌بى كه خه‌باتى له پێناو ناسۆناليزم و سۆشياليزم و بيرى چه‌پدا كردووه وته‌نانه‌ت هه‌ڵگرانى ئه‌و دينه‌ش له هزرى به‌عسدا هه‌موويان بريتين له پاڵه‌وانى عه‌ره‌ب كه له‌پێناو عه‌ره‌بدا كۆششيان كردووه
.
هه‌روه‌ها له‌تاوانه گه‌وره‌كانى ترى ئه‌وه‌بوو له ڕێگه‌ى ده‌سه‌ڵاتى له‌سه‌ر حيزبى به‌عس توانى مه‌ناهيجى خوێندن به ڕه‌نگى ئايدۆلۆجياى به‌عس ونه‌ته‌وه‌په‌رستى ڕه‌نگ بكات و، مێژووى ئيسلام له لاى نه‌وه‌ى تازه پێگه‌يشتوو و خوێندكارانى زانكۆ به شێوێندراوى و دوور له حه‌قيقه‌تى خۆى ه‌كو به‌رنامه‌يه‌كى خوايى و سيستمێكى به‌ڕێوه‌بردن بۆ ژيان نيشان بدات.
به‌عس به‌و مێژووه ڕه‌شه‌ى كه هه‌يانبووه، تاك به تاكى ئه‌و حيزبه له ئه‌ندامان و سه‌ركرده‌كان ، مێشێل عه‌فله‌ق يان به مامۆستا و ئيلهام به‌خشى خۆيان زانيوه، بۆيه ئه‌و به لێپرسراو داده‌نرێت به‌رانبه‌ر هه‌موو دڵۆپه خوێنێك كه تاك و سه‌ركرده‌يه‌كى به‌عسى ڕژاندبێتيان له عێراق و سوريا ويه‌مه‌ن و هه‌ر جيگه‌يه‌كى تر.
عه‌فله‌ق ته‌ماشاى ئيسلامى وه‌كو بزوتنه‌وه‌يه‌كى شۆڕشگێڕانه ده‌كرد و كه‌سايه‌تى پێغه‌مبه‌ريشى صلى الله عليه وسلم له‌و سياقه‌دا به‌كارده‌هێنا، بۆيه به‌و فيكره ناسيۆناليزمه كه داكۆكى لێ ده‌كرد، هه‌وڵى ده‌دا ئيسلام وه‌كو ئامرازێك به‌كاربهێنێت و به دينێكى عه‌قائدى وا وێناى بكات كه پێغه‌مبه‌رێكى عه‌ره‌ب دينێكى بۆ عه‌ره‌به‌كان هێناوه وشۆڕشى له دژى غه‌يرى عه‌ره‌به‌كان كردووه وئيسلامى له ڕێگه‌ى كۆمه‌ڵه ڕه‌هه‌ندێكى ماركسى و سۆشياليزمى ده‌ناساند بۆ شوێنكه‌وتوانى، ئه‌و به ئاشكرا ڕزگارى مرۆڤايه‌تى له سۆشياليزمدا ده‌بينى.
يه‌كێكى تريش له گه‌وره‌ترين تاوانه‌كانى عه‌فله‌ق ئه‌وه‌بوو بيرى ناسيۆناليزمى وه‌كو جێگره‌وه‌و ئه‌لته‌رناتيف بۆ ئايين نيشان ده‌دا له نووسينه‌كانيدا وه‌كو سيستمێكى ته‌واو بۆ ژيان وێناى ده‌كرد، كه پێويستى به ئيسلام نييه مه‌گه‌ر وه‌كو ئامرازێك كه ته‌نها خاڵى گرنگى ڕه‌هه‌نده عه‌ره‌بييه‌كه‌ى بێت.
مێشيل عه‌فله‌ق له سالى 1989 له نه‌خۆشخانه‌يه‌ك له پاريس وه‌فاتى كرد و به مه‌به‌ستى ناشتنى ته‌رمه‌كه‌يان بۆ به‌غدا گه‌ڕانده‌وه ، حكومه‌تى عێراق له ڕێوڕه‌سمێكى گه‌وره‌و شكۆداردا له مزگه‌وتى ئه‌بو حه‌نيفه نوێژى له‌سه‌ر كرا وته‌رمه‌كه‌يان به‌خاك سپارد و صدام حسين و عزة الدوري وهه‌ندێكى تر له سه‌ركرده‌كانى به‌عس تابوته‌كه‌يان له‌سه‌ر شان هه‌ڵگرتبوو، قه‌برێكى نه‌خشێنراوى گه‌وره‌يان بۆ ئاماده كرد كه گومه‌زێكى شينى له‌سه‌ر درووست كرابوو له باخچه‌ى باره‌گاى نه‌ته‌وه‌يى حيزبى به‌عس له به‌غدا.
ئه‌وه‌ى جێگاى بايه‌خ و سه‌رنجى جيهان بوو ئه‌وه‌بوو كه صدام حسين پاش مردنى عه‌فله‌ق موسوڵمان بوونى ئه‌وى راگه‌ياند و، كوڕێكى ميشيل عفلق يش به هه‌مان شێوه هه‌واڵه‌كه‌ى پشت ڕاست كرده‌وه‌و،وتى باوكم نامه‌يه‌كى له ناو قورئانێكدا به‌جێهێشتووه كه تێيدا شايه‌تمانى هێناوه‌و موسوڵمان بوونى خۆى ڕاگه‌ياندووه، ئه‌و وتبووى گوايه له ساڵى هه‌شتا كاتێك له گه‌شتێكدا عه‌فله‌ق له پاريسه‌وه به‌ره‌و به‌غدا ده‌گه‌ڕێته‌وه ، فرۆكه‌كه‌يان له كه‌وتن نزيك بووه‌ته‌وه‌و ئيتر ئه‌ويش ئه‌و نامه‌ى نووسيوه، به‌ڵام دواتر فرۆكه‌كه توانيوێتى به سه‌لامه‌تى له فرۆكه‌خانه‌ى به‌غدا بنيشێته‌وه، صدام حسين خۆيشى پاش ده‌ستگيركردنى له لايه‌ن هێزه‌كانى ئه‌مريكا ئه‌وه‌ى له لاى پارێزه‌ره‌كه‌ى دووپات كرده‌وه كه خۆى ده‌ستى بووه له موسوڵمان بوونى ميشيل عفلق دا.
من وه‌كو خۆم باوه‌ڕم به‌و هه‌واڵه نييه و به‌شانۆگه‌رييه‌كى سه‌ددامى ئه‌زانم بۆ ئه‌وه‌ى حيزبه‌كه‌ى له ئايينى مه‌سيحى دووربخاته‌وه‌و وه‌كو سه‌ركه‌وتنێكى نه‌ته‌وه‌يى ئه‌و سه‌روه‌رييه‌ى درووستكردووه كه دامه‌زرێنه‌رو باوكى ڕوحى حيزبى به‌عس موسوڵمان بووه، ئينجا ئه‌گه‌ر ڕاستيش بێت، ئه‌و موسوڵمان بوونه چى كاريگه‌رييه‌كى هه‌يه كه خاوه‌نه‌كه‌ى ڕاينه‌گه‌يه‌نت و له‌و هه‌موو كاره‌ساتانه‌ى كه هه‌يبووه ته‌وبه نه‌كات وپاشگه‌زنه‌بێته‌وه.
به‌ڵام هاوكات له كاتێكدا زۆر كه‌س و لايه‌ن له‌وه به گومانن كه ميشيل عفلق موسوڵمان بووبێت، هۆكاره‌كه‌شيان بۆ ئه‌وه گه‌ڕاندووه‌ته‌وه كه صدام به‌و هه‌واڵه ويستوويه‌تى حيزبى به‌عس له مه‌سيحييه‌ته‌وه دوور بخاته‌وه، به‌ڵام كه‌سانێكى تريش هه‌ن باوه‌ڕيان به موسوڵمان بوونى مێشێل عه‌فله‌ق هه‌يه وبه‌ڵگه‌كان ده‌خه‌نه ڕوو و، يه‌كێك له‌وانه‌ش كه داكۆكيان له‌سه‌ر ڕاستى موسوڵمان بوونى عه‌فله‌ق كردووه بيرمه‌ندى ميسرى محمد عمارة بووه.
له 2003 له دواى بڕيارى بنه‌بڕ كردنى به‌عس (اجتثاث البعث)هێزه‌كانى ئه‌مريكا هه‌ڵسان به ته‌قاندنه‌وه‌ى گۆڕه‌كه‌ى مێشێل عه‌فله‌ق وئه‌مه‌ش ناڕه‌زايى لاى زۆرێك له‌عه‌ره‌به‌كان به‌تايبه‌تى قه‌ومييه‌كان لي كه‌وته‌وه.
*زانيارييه گشتييه‌كانى ئه‌م بابه‌ته‌م له وێكبيديا وه‌رگرتووه كه ئه‌ويش له كۆمه‌ڵێك سه‌رچاوه وه‌ريگرتوون، له‌گه‌ل زيادكردنى هه‌ندێ بۆچوون و هه‌ڵێنجان له خوێندنه‌وه‌ى خۆمه‌وه بۆ مێشيل عه‌فله‌ق و بينينى چه‌ندين بابه‌تى ده‌كويمه‌نتارى و خويندنه‌وه‌ى په‌يوه‌نديدار به‌م باسه پێش ئه‌وه‌ى ده‌ست به نووسين بكه‌م.
إحسان برهان الدين
2017-8-23 سلێمانى
زنجیرەی بیانناسە ٧١- فرناندو ماجلان
له بورتگال له ساڵى 1480م له خێزانێكى ئورستوقراتى له دايكبووه، له پاش مردنى دايك و باوكى و له ته‌مه‌نى ده ساڵيدا له كۆشكى شاهانه‌ى شاژن ئه‌لينۆرا كاريكردووه، له ته‌مه‌نى 25 ساڵييه‌وه ئيتر به‌شدارى زۆر جه‌نگ و گه‌شتى ده‌ريايى كردووه، سه‌ركرده‌ى يه‌كه‌مين گه‌شته كه به ده‌ورى زه‌ويدا خولاوه‌ته‌وه، پياوێكى زيره‌ك و ئازاو پشكنه‌رو توێژه‌رێكى زانستى بووه، هاوكات كه‌سێكى ديندار بووه به‌و واتاى كه مه‌سيحييه‌كى توندڕه‌وو ده‌مارگير بووه بۆ ئايينى خۆى و له‌و پێناوه‌دا كارى كردووه.
له ساڵى 1506م وه‌كو جه‌نگاوه‌رێك به‌شدارى كردووه له گه‌شته به‌ناوبانگه‌كه‌ى فاسكۆ ديگاما بۆ هندستان، له‌وێش به‌شدارى ئه‌و جه‌نگانه‌ى كردووه له دژى موسوڵمانان و توانيان هه‌ندێك له دوورگه‌كانى موسوڵمانان داگير بكه‌ن و بيكه‌ن به موسته‌عمه‌ره بۆ بورتگال.
له دواى به‌شداريكردنى كاراى ماجه‌لان له‌و جه‌نگانه‌ى له مه‌غريب و له جێگه‌كانى تر له دژى موسوڵمانان ئه‌نجام ده‌درا له پله‌ى سه‌ربازه‌وه بۆ پله‌ى كه‌شتيوانى سه‌ربازى وسه‌ركرده‌ى ده‌رياوان به‌رزكرايه‌وه.
ماجه‌لان باوه‌ڕى به‌وه هه‌بوو كه زه‌وى خڕه، بۆيه ده‌يه‌ويست گه‌شتێكى ده‌ريايى به ده‌ورى زه‌ويدا بكات ، واته به‌ره‌و ئه‌وپه‌ڕى ڕۆژئاوا بڕوات بۆ ئه‌وه‌ى له ڕۆژهه‌لاته‌وه ده‌ربچێت، ئه‌م بيرۆكه‌ى بۆ پاشاى بورتگال پێشنيار كرد به‌ڵام ئه‌و پيى ڕازى نه‌بوو، دواتر كۆچى بۆ ئيسپانيا كرد وبيرۆكه‌كى بۆ پاشاى ئيسپانيا پێشنيار كرد و ئه‌و به شێوه‌يه‌كى مه‌رجدار ڕازى بوو، مه‌رجه‌كه‌شى بريتى بوو له‌وه‌ى نه‌وه‌د و پێنج له سه‌د ده‌ستكه‌وتى گه‌شته‌كه بۆ پاشاى ئيسپانيا بێت و پێنجه‌كه‌ى بۆ ماجه‌لان بێت، هاوكات ببێته فه‌رمانڕه‌واى ئه‌و دوورگانه كه داگير ده‌كرێن و وه‌كو موسته‌عمه‌ره‌ى ئيسپانيا ئه‌و به ناوى شانشينى ئيسپانيا حوكميان بكات، واته ئامانجى ئه‌و گه‌شته‌ى ماجه‌لانچه‌ند ساڵ خولياى بوو ئامانجێكى ته‌نها زانستى نه‌بوو، به‌ڵكو ئامانجى داگيركارى و ئيستيعماريشى له پشته‌وه بووه.
له ڕاستيدا ئه‌و به‌رهه‌م و ده‌ستكه‌وته زانستيانه‌ىى بۆ ماجه‌لان باس ده‌كرێت ڕاستن و ئه‌و خزمه‌تى مرۆڤايه‌تى كردووه به‌و كارانه‌ى به‌تايبه‌تى سه‌لماندنى خڕێتى زه‌وى، به‌ڵام ئه‌وه‌ى كه باس نه‌كراوه‌و شاراوه‌ته‌وه ئه‌وه‌يه ماجه‌لان ئه‌و ده‌ستكه‌وتانه‌ى له ڕێگه‌ى كوشتنى هه‌زاران كه‌سه‌وه بووه به تايبه‌تى له موسوڵمانانى ئه‌و دورگانه‌ى كه له ڕێگه‌ى گه‌شته‌كه‌يدا داگيرى ئه‌كردن و ماڵ و سه‌روه‌تى به تاڵان ده‌بردن و ده‌ستدرێژى ده‌كرده سه‌ر ئافره‌ته‌كانياندا.
گه‌شته‌كه‌ى ماجه‌لان به پێنج كه‌شتى و 270 كه‌س له ڕه‌گه‌زنامه‌ى جياواز له گه‌ڵيدا ئاماده‌كرا و له ساڵى 1519ز به‌ڕێكه‌وتن، سه‌ره‌تا ڕويشتنه به‌ڕازيل و له ماوه‌ى شه‌ش مانگدا له ئه‌مريكاى باشووردا هه‌ڵسا به كوشتنى هه‌ركه‌سێك كه له‌ڕووى گه‌شته‌كه‌يدا ڕاوه‌ستا،هاوكات به هۆى كه‌مى ئازووقه‌وه يه‌كێك له سه‌ركرده‌ى پێننج كه‌شتييه‌كان هه‌ڵگه‌ڕايه‌وه سه‌ر ماجه‌لاندا ، به‌ڵام ئه‌و به توندى و زه‌برو زه‌نگى خۆى ئه‌وى كوشت و ئيتر هه‌ڵگه‌ڕانه‌وه‌كه دامركا و له گه‌شته‌كه‌ياندا به‌رده‌وام بوون، به‌ڵام دواتر سه‌ركرده‌ى كه‌شتيه‌كى تر هه‌ڵهات و گه‌ڕايه‌وه بۆ ئيسپانيا.
له پاش ئه‌مريكاى باشور له به‌رده‌وامى گه‌شته‌كه‌يدا زه‌رياكه‌ى بينى شه‌پۆلى نييه بۆيه ناوى نا زه‌رياى ئارام، له ساڵى 1521 كه‌شتيه‌كانى ماجه‌لان گه‌يشتنه فلپين و ڕووبه‌ڕووى دانيشتوانه‌كانى ئه‌و دوورگانه‌ى بوونه‌وه كه موسوڵمان بوون و شه‌ڕ له نێوانياندا ده‌ستى پێكرد، به‌ڵام ماجه‌لان له‌به‌ر ئه‌وه‌ى چه‌كى تازه‌و به هێزى پێ بوو توانى سه‌ركه‌وێته سه‌ريان و له ناويان بدات، ئيسلام چه‌ند سه‌ده‌يه‌ك بوو له ڕێگه‌ى بازرگان و بانگخوازه موسوڵمانه‌كانه‌وه گه‌يشتبووه دورگه‌كانى فلپين، پاش سه‌ركه‌وتنى ماجه‌لان له يه‌كه‌م جه‌نگيدا له دژى موسوڵمانه‌كان دابه‌زييه سه‌ر وشكانى و نيشانه‌ى خاچى له‌وێ جێگير كرد، هه‌روه‌ها له‌گه‌ڵ (سيبۆ) كه سه‌رۆكى يه‌كێك له‌و دورگانه بوو ڕێككه‌وت له‌سه‌ر ئه‌وه‌ى دواتر بيكات به فه‌رمانڕه‌واى دورگه‌كانى تر به مه‌رجێك يارمه‌تى بدات بۆ به مه‌سيحى كردنى موسوڵمانان. ئينجا ده‌ستى كرد به بڵاوكردنه‌وه‌ى ئايينى مه‌سيحى و قه‌تڵ و عامى گه‌وره‌ى له نێو موسوڵمانانى فلپين له‌و پێناوه‌دا ئه‌نجام دا.
به‌ڵام له ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ى دووه‌مى ماجه‌لاندا له گه‌ل موسوڵمانانى فلپين له دوورگه‌ى (ماكتان) كه سه‌رۆكه‌كه‌ى پياوێكى موسوڵمان بوو به ناوى (لابۆلابۆ) كه توانى سه‌ربازو هێزى زۆر له دوورگه‌كانى ده‌وروبه‌رى ماكتان كۆ بكاته‌وه و خۆيان بۆ جه‌نگى ئه‌و هێزه‌ى ئيسپانيا ئاماده بكه‌ن، سه‌ره‌تا ماجه‌لان داواى كرد له لابۆلابۆ خۆى به ده‌سته‌وه بدات و پێى وت: به ناوى مه‌سيحه‌وه داوات لێ ئه‌كه‌م خۆت به ده‌سته‌وه بده‌يت چونكه ئێمه ڕه‌گه‌زى سپين و له ئێوه له پێشترين حوكمى ئه‌م وڵاته بكه‌ين، به‌ڵام لابۆلابۆ له وه‌ڵامدا پيى وت: ئايين ئايينى خوايه‌و ئه‌و خواى كه ئێمه ئه‌يپه‌رستين خواى هه‌موو مرۆڤه‌كانه به بێ جياوازى ڕه‌نگ و نه‌ژاد.
هێزه‌كه‌ى ماجه‌لان له دوورگه‌كه‌ى لابۆلابۆ كه سه‌ركرده‌يه‌كى لاوى به هێز بوو نزيكبوونه‌وه و شه‌ڕ ده‌ستى پێكرد، پاش ئه‌وه‌ى موسوڵمانان داگيركه‌رانيان تيرباران كرد و ئه‌وانيش به قه‌ڵغان و خووده‌كانيان توانيان خۆيانى لێ بپارێزن، پێكدادانێكى ده‌سته‌ويه‌خه له نێوان هه‌ردوو سه‌ركرده ماجه‌لان و لابۆ لابۆ ده‌ستى پێكرد، له ئه‌نجامدا لابۆ لابۆ توانى له دوو گورزى كوشنده‌ى توندى ماجه‌لان خۆى بپارێزيت و توانيشى ماجه‌لان به ليدانێكى به هێز به شمشێره كورته‌كه‌ى بكوژێت و هاوار له نێو ڕاوچييه‌كاندا به‌رز بوويه‌وه ده‌يانوت: لابۆ لابۆ، هاوكات هێزه‌كه‌ى ماجه‌لانيش ڕاسته‌وخۆ وره‌يان ڕووخا و پاشه‌كشه‌يان كرد، موسوڵمانان له‌و جه‌نگه‌دا توانيان ده‌ست بگرنه سه‌ر دوو كه‌شتى له كۆى ئه‌و سێ كه‌شتييه‌ى هێزه ئيسپانييه‌كه، يه‌ك كه‌شتيش توانى ده‌رباز بێت و به‌ره‌و هند و (رأس الرجاء الصالح) بكه‌وێته ڕێ و توانيان به‌و سى وسێ كه‌سه‌ى كه له كۆى دوو سه‌دو حه‌فتا كه‌سه‌كه كه گه‌شته‌كه‌ى لێ پێكهاتبوون له‌سه‌ره‌تا بگه‌نه‌وه ئيسپانياو گه‌شته‌كه پاش سێ ساڵ له به‌ڕێكه‌وتنى ته‌واو بكه‌ن و به‌و شێوه‌ش خولانه‌وه‌ى ده‌ورى زه‌ويشيان به سه‌ركردايه‌تى ئيلكانۆ به ئه‌نجام گه‌ياند.
شايانى باسه كه گۆڕى ماجه‌لان تاكو ئێستاش له فلپينه‌و لابۆ لابۆ يش به پاڵه‌وانێكى نه‌ته‌ويى دانرا كه توانى له دژى داگيركه‌ره ئيسپانيانييه‌كان ڕاوه‌ستێت و سه‌ركرده‌كه‌شيان كه ماجه‌لان بوو بكوژێت.
جێگاى داخه كه زۆرێك له موسوڵمانان ماجه‌لان وه‌كو زاناو توێژه‌رێك ده‌ناسن و ئه‌م ڕاستيانه ده‌رباره‌ى نازانن چونكه ته‌نها ئه‌وه فێر كراون كه ماجه‌لان خڕێتى زه‌وى سه‌لماندووه‌و سه‌ركرده‌ى يه‌كه‌مين گه‌شت بووه كه به‌ده‌ورى زه‌ويدا خولابێته‌وه وهه‌رگيز باس له‌وه ناكه‌ن كه هه‌زارانى له موسوڵمانان كوشتووه‌و هه‌زارانى به زۆر و به زه‌برى هێز كردووه‌ته مه‌سيحى، هاوكات كه‌ميشن ئه‌وانه‌ى ئه‌و پاڵه‌وانه موسوڵمانه: لابۆ لابۆ ئه‌ناسن.
هه‌ندێ له ناسيوناليزمه‌كانى قليپين پێشنيازى گۆڕێنى ناوى فلپينيان كردبوو( كه له ناوى قيليپ ى پاشاى ئيسپانيا وه‌رگيراوه) بۆ كۆمارى لابۆ لابۆ به‌ڵام پێشنياره‌كه‌يان سه‌رى نه‌گرت.
بۆ نووسينى ئه‌م بابه‌ته سوودم له چه‌ند سه‌رچاوه‌يه‌ك وه‌رگرتووه، له‌وانه:
- بابه‌تێك له تۆڕى (الالوكة ) به ناونيشانى: لابو لابو قتل ماجلان.
- وانه‌يه‌كى (نادر بن وثير) ده‌رباره‌ى ژيانامه‌ى ماجه‌لان و گه‌شته‌كه‌ى له يوتيوب.
- سايتى ويكيبيديا بابه‌تى ماجلان...ئه‌وانيش زانيارييه‌كانيان له كۆمه‌ڵێك سه‌رچاوه‌ى ئينگليزى و عه‌ره‌بى وه‌رگرتووه.
زنجیرەی بیانناسە ٧٠- ريتشارد دوكينز Richard Dawkins
- زانايه‌كه له بوارى بيولوجيا وإيثولوجيا، له نه‌يروبى / كينيا له ساڵى 1941 له دايكبووه، ديارترين كاره زانستييه‌كانى جه‌ختكردنه‌وه‌يه‌تى له‌سه‌ر ڕۆڵى سه‌ره‌كى جينات وه‌كو هێزێكى پاڵنه‌ر بۆ گه‌شه‌كردن.
دوكينز به يه‌كێك له ناودارترين مولحيده هاوچه‌رخه‌كان ده‌ژمێردرێت، خۆى پێناسه‌ى خۆى كردووه به: (ملحد، إنساني-علماني، شكوكي، وعقلاني علمي) ، به‌ڵام سه‌ره‌ڕاى ئه‌وه‌ش له نووسينێكيدا له بيبيسى وتوويه‌تى كه ئه‌و خاوه‌نى ڕۆشنبيرييه‌كى مه‌سيحييه.
- ناوبانگى هه‌يه وه‌كو ئه‌وه‌ى خاوه‌ن كۆمه‌ڵێك بيروبۆچوونى خۆيه‌تى له بوارى ئيلحاد و بيردۆزه‌ى (تطور) و هه‌روه‌ها نكۆڵى كردن له‌وه‌ى كه مرۆڤ به پيى ديزاينێكى ژيرانه درووست بووبێت، كه لهم مه‌سه‌له‌دا (عدنان إبراهيم) يش له‌سه‌ر هه‌مان ڕێڕه‌وه و پيى وايه لاشه‌ى مرۆڤه‌كان عه‌يب و نوقسانى زۆرى تێدايه و ئه‌وه‌ى پيى ده‌وترێت: (التصميم الذكي) ڕه‌تيده‌كاته‌وه، نموونه‌ش به هه‌ڵه‌كانى چاوو كه‌ناڵى ئه‌سهه‌ر وپرۆستات ئه‌هێنێته‌وه.
- ڕيچارد كتێب و چاوپێكه‌وتنى زۆرى هه‌يه، له ناودارترينيان كتێبى (وهم الإله)ه، كه تێيدا نكۆڵى له بيرۆكه‌ى ئيمان ده‌كات، له هه‌مان ساڵى نووسينى ئه‌م كتيبه‌ى له 2006 هه‌ڵسا به دامه‌زراندنى "مؤسسة ريتشارد دوكينز للمنطق والعلوم" كه بريتييه له دامه‌زراوه‌يه‌كى نێوده‌وڵه‌تى بۆ پشتگيريكردنى ئيلحاد و مولحيده‌كانى دونيا.
- گومانه‌كانى ڕيچارد له‌سه‌ر بنه‌ماى ئه‌وه‌يه ئه‌گه‌ر داهێنه‌رێك بۆ گه‌ردوون هه‌بێت، كێ ئه‌و داهينه‌ره‌ى درووست كردووه، له‌به‌رانبه‌ريشدا وه‌ڵامێكى زانستى پێ نييه بۆ ئه‌و پرسياره‌ى زۆر جار ڕاگه‌يندنكاره‌كان ڕووبه‌ڕووى ده‌كه‌نه‌وه كه كێ ئاسمانه‌كان و زه‌وى وگه‌ردوونى درووست كردووه، هه‌ميشه ئه‌ڵێت من نازانم وبه شێوه‌يه‌كى گستى نكۆڵييان لێ ده‌كات.
- سه‌يريش ئه‌وه‌يه ريچارد وه‌كو زانايه‌كى مولحيد نه‌يتوانيوه متمانه‌ى زانا مولحيده‌كانى هاوبيرى خۆى به ده‌ست بهێنێت و هه‌ندێكيان به توندى وه‌ڵامى به ناوبانگترين كتێبى ئه‌ويان داوه‌ته‌وه كه بريتييه له (وهم الاله) ، بۆ نموونه بروفيسور بايۆلۆجياى مولحيد آلين أور H. Allen Orr له كتێبى A Mission to Convert ده‌ڵێت:
" بالرغم من إعجابي السابق بنشاط داوكينز، لكنني أخشى أنني من أولئك العلماء المضطرين لمفارقته هنا. بالتأكيد يبدو لي كتاب وهم الإله معيبًا بشدة،، فأنا مجبر بعد قراءة كتابه الجديد لاستنتاج أنه في الحقيقة مجرد هاو " !! واته كتێبه‌كه‌ى ريچارد زۆر به عه‌يبدار ئه‌زانێت و تێيدا وه‌كو كه‌سێكى ناشى و سه‌ره‌تا ته‌ماشاى ده‌كات.
- به‌ڵكو خودى مولحيده‌كان به‌رانبه‌ر ئه‌و كتێبه‌ى ڕيچارد هه‌ست به‌شه‌رمه‌زارى ده‌كه‌ن و وه‌كو كارێكى مناڵانه‌ى لاواز وه‌سفى ده‌كه‌ن، بۆ نموونه: مولحيدى ناودار مايكل روس Michael Ruse كه خاوه‌ن وه‌رگێڕانى كتيبه‌كانى داروين ه، ده‌رباره‌ى به‌ناوبانگترين كتێبى ڕيچارد (وهم الاله) ده‌ڵێت: " كتاب وهم الإله جعلني أشعر بالخجل من كوني ملحدا، داوكينز وجماعة الملحدين الجُدد يزدرون حتى من يحاول أن يفهم الدين، إنه كطالب في السنة الجامعية الأولى يدور بفرح ويصرخ بصوت عال: " مَن خلق الخالق؟ " وكأنه اكتشف مسألة فلسفية خطيرة " !! واته: ئه‌و كتيبه واى لێكردووه وه‌كو مولحيدێك شه‌رم له خۆى بكات، وه‌كو خوێندكارێكى ساڵى يه‌كه‌مى زانكۆ وێناى كردووه كه ته‌نها ئه‌وه‌نده بزانێت بڵێت ئه‌گه‌ر خوا خولقێنه‌ره ئه‌ى كێ خۆى درووست كردووه! وه‌كو ئه‌وه‌ى بابه‌تێكى فه‌لسه‌فى زۆر ترسناكى دۆزيبێته‌وه!
- ئينجا مولحيده‌كان وكو داوكينز و هۆكينگ كاتێك باسى ته‌قينه‌وه‌ى گه‌وره ئه‌كه‌ن و پرسيارن لێ ده‌كرێت، پێش ئه‌و ته‌قينه‌وه گه‌وره (الانفجار الكبير) چى بووه؟ ئه‌و پرسياره‌يان به پرسيارێكى بێ مه‌عنا وه‌سف كردووه! جا ته‌ماشا بكه جياوازى ئه‌و قسه‌ى ئه‌وان له گه‌ل ئيمانداران كه پرسيارى كێخواى درووست كردووه چييه.
هه‌ندێ له‌و مولحيدانه‌ى به بابه‌تى وه‌سف ده‌كرێن و ژماره‌يه‌ك له زانا كريستيانه‌كان، به پێى بيردۆزه‌يه‌ك كه پێى ده‌وترێت: (منع التسلسل في المؤثرات ) واتايه‌ك نابينن بۆ ئه‌و پرسياره‌ى كه ده‌ڵێت:كێ خواى درووست كردووه، بۆنموونه تۆ ئه‌ڵێى ئه‌م چێشته كێ لێى ناوه ده‌وترێت فڵانه كه‌س ، ئينجا بڵێيت: ئه‌ى كێ چێشت لێنه‌ره‌كه‌ى لێناوه! يان وه‌كو توێژه‌رێك ده‌ڵێت: سه‌ربازێك بيه‌وێت فيشه‌كێك بته‌قێنێت( فيشه‌كه‌كه جيهانه) پێى بوترێت مه‌يته‌قێنه تاكو هاوڕێكه‌ت ئه‌يته‌قێنێت، به هه‌موو سه‌ربازه‌كان وا بوترێت، به‌م شێوه‌ش ئه‌و فيشه‌كه هه‌رگيز نته‌قێنرێت، به‌لام ئه‌گه‌ر فيشه‌كه له ڕاستيدا ته‌قێنرا ( وه‌كو ئه‌وه‌ى جيهان بوونى هه‌يه) كه‌واته سه‌ربازێك بێ ئه‌وه‌ى چاوه‌ڕوانى فه‌رمان له‌كه‌سه‌وه بكات فيشه‌كه‌كه‌ى ته‌قاندووه.
- ته‌نانه‌ت هۆكينگ كاتێك ويستى هۆكارى درووست بوونى گه‌ردوون به بوونى (الجاذبية) بسه‌لمێنێت، به‌رپه‌رچ درايه‌وه به‌وه‌ى كه هێزى كێشان به‌شێكه له شوێن و كات ، ئه‌ى شوێن و كات كێ درووستى كردووه.
يان ئه‌وانه‌ى كه په‌نايان برده به‌ر ياساى ( ميكانيكا الكم) گوايه شتێكه و له هيچه‌وه هاتووه وه‌كو ته‌فسيرێك بۆ درووست بوونى گه‌ردوون له خۆيه‌وه! به‌رپه‌رچ درانه‌وه كه ئه‌و هيچه‌ى باسى ده‌كه‌ن له فيزيادا شته، به‌ڵام ديارى ناكرێت له‌به‌ر ئه‌وه‌ى زۆر زۆر زۆر بچووكه، به‌وه‌ش ده‌ركه‌وت كه ياساى (ميكانيكا الكم) ڕاسته‌وخۆ په‌يوه‌سته به ئاساى سه‌به‌بيه‌ته‌وه، نكۆڵى كردنيش له‌و ياسايه جۆرێكه له خۆكوژى ئه‌قڵى و له ڕاستيدا هه‌موو شتێك په‌يوه‌سته به ياساى السببية.
- به‌ڵكو له كتێبى The Dawkins Delusion, p.51 هاتووه كه زۆرێك له مولحيده ئه‌كاديمييه‌كان پۆزشيان هێناوه‌ته‌وه‌و داوايان كردووه ڕيچارد له‌سه‌ر ئه‌وان نه‌ژمێردرێت وزۆربه‌ى زانا مولحيده‌كان - نه‌خوازه‌ڵا ئيمانداره‌كان - به توندى به‌رپه‌رچيان داوه‌ته‌وه‌و وه‌كو مناڵێك وێنايان كردووه قسه ده‌رباره‌ى فه‌لسه‌فه و ئايين بكات.
- له ڕاستيدا ڕيچارد به‌رانبه‌ر ئه‌و هه‌موو به‌ڵگانه‌ى له گه‌ردووندا هه‌يه ده‌رباره‌ى هه‌بوونى په‌ردوه‌ردگار ده‌سته‌وسانه‌و، زۆر جار به رانبه‌ر پرسيارى ڕاگه‌ياندنكاره‌كان ده‌وه‌ستێت و په‌نا بۆ نازانم ئه‌بات وخۆى له به‌ڵگه‌ى فيتره‌تيش گێل ده‌كات، كه مرۆڤه‌كان له ناخياندا هه‌ستى پێ ده‌كه‌ن ده‌رباره‌ى وجودى خواى گه‌وره، له‌وه‌ش گرنگترئه‌وه‌يه هيچ مرۆڤێك وه‌كو فيتره‌ت هه‌ست به‌وه ناكات ئه‌و په‌روه‌ردگاره پێويستى به كه‌سێكى تر بێت ئه‌وى درووست كردبێت، چونكه ئه‌و خوايه‌ى گه‌شه‌ى نه‌كردووه وه‌كو مرۆڤه‌كان تاكو بگاته ئاستى په‌روه‌ردگارێتى ونه ئه‌وه‌يه كه له دواى ته‌قينه‌وه‌ى گه‌وره درووست بووبێت تاكو پرسيارى ئه‌وه بكرێت كێ درووستى كردووه، هه‌ر بۆيه ته‌نانه‌ت مولحيده‌كانيش له‌و قسه‌ى ئه‌وه هه‌ست به‌شه‌رمه‌زارى ده‌كه‌ن.
- جێگاى تێرامان و سه‌رسوڕمانه، هه‌ندێ ياساى فيزيايى له گه‌ردووندا كه ڕيچارد دۆكينز بۆ سه‌لماندنى ئيلحاد په‌ناى بۆ بردووه، هه‌ندێ توێژه‌رى موسوڵمان به‌هه‌مان ئه‌و ياسايانه له ڕووى زانستييه‌وه بوونى په‌روه‌ردگاريان سه‌لماندووه!
- ڕيچارد له‌سه‌ر بنه‌مايه‌كى فيكرى ڕوون ئيلحاده‌كه‌ى بونيات نه‌ناوه، به‌ڵكو ته‌نها ويستێكى سوفوستايى و دڵگه‌رمييه‌كى دۆگماييه بۆ كوفر كردن به داهێنه‌رى گه‌ردوون، چونكه ئه‌و - وه‌كو هه‌ندێك له توێژه‌ران ده‌ڵێن - نه ئه‌وه‌يه پشتى به بيردۆزه‌ى ڕێكه‌وت (نظرية المصادفة) به‌ستبێت كه هزر و ئه‌قڵ ڕه‌تيده‌كه‌نه‌وه، نه ئه‌وه‌شه پشتى به حه‌تميه‌تى مادى(نظرية الحتمية المادية) به‌ستبێت كه زۆرێك له زانا و فه‌يله‌سوفه ته‌نانه‌ت مولحيده‌كانيش وه‌كو برتراند ڕاسڵ نكۆڵييان لێ كردووه، هه‌ر بۆيه جارى وا هه‌يه هه‌ندێ ڕاگه‌ياندنكاره ئه‌مريكييه‌كان گاڵته‌يان به قسه‌كانى دێت و پێى پێ ده‌كه‌نن.
- ڕيچارد داوكيز و هه‌موو مولحيده‌كان به‌لاى كه‌مه‌وه هه‌شت پرسيار و گرفتى گه‌وره و گرێ كوێره‌يان له‌به‌رده‌مدايه كه‌سيان نه‌يان توانيوه وڵامى زانستى بده‌نه‌وه، له‌وانه: چۆنێتى درووستبوونى گه‌ردوون، هۆكارى دروستبوونى گه‌ردوون، ڕێكخستنى وردو سه‌رسوڕهێنه‌رى گه‌ردوون، سه‌رچاوه‌ى ژيان، سه‌ره‌تاو بنچينه‌ى زمانه‌كان، هۆش و هزرى مرۆڤ، بيروباوه‌ڕى خوايه‌تى، ديزاينى ژيرانه، شايانى باسيشه بێژه‌ره‌كه‌ى كه‌ناڵى جه‌زيره‌ى ئينگليزى هه‌ندێك له‌و پرسيارانه‌ى ڕووبه‌ڕووى ڕيچارد داوكينز كرده‌وه ئه‌ويش خۆى لێ لادا و به ڕاشكاوى ده‌سته‌وسانى خۆى له وه‌ڵامدانه‌وه‌ى نيشاندا.
- به‌ڵكو زياده‌ڕه‌وى تێدا نييه به ده‌سته‌وسان بونى داوكينز و هاوبيره‌كانى به‌رانبه‌ر ئه‌و پرسيارانه‌و سه‌دان پرسيارى تر به شێوه‌يه‌كى زانستى ئه‌گه‌ر بوترێت:ئه‌و بووه‌ته هۆى به هێزبوونى ئيمانى خه‌ڵكانێكى زۆر له جيهاندا كه له قسه‌كانى ئه‌و وه‌كو مولحيدێكى جيهانى وردبوونه‌ته‌وه.
- زۆر جار له چاوپێكه‌وتنه‌كانيدا باسى ناڕوونى ئه‌و ياسايانه ده‌كات كه گه‌ردوون له‌سه‌ر بنه‌ماى درووست بووه، بێ ئه‌وه‌ى بير له‌وه بكاته‌وه ئه‌و ياسايانه به‌و گه‌وره‌و گرنگييه كێ دايهێناون و عه‌ده‌م چۆن تواناى ئه‌وه‌ى هه‌يه ياساگه‌لێكى وا درووست بكات گه‌ردوون له سه‌ر بناغه‌ى درووست بووبێت.
- له كۆتاييدا ده‌ڵێم: من لێره‌دا ته‌نها ويستوومه ئه‌م ناوداره مولحيده بناسێنم نه‌ك به‌رپه‌رچى بۆچوونه‌كانى بده‌مه‌وه، ئه‌گه‌ر چى هه‌ندێ ئاماژه‌ى خێرام له‌و باره‌وه كردووه، خوێنه‌ر له‌و باره‌وه ده‌توانێت كتێبى (نسف أساسات الإلحاد ..الرد على "وهم الإله" لريتشارد دوكينز) بخوێنيته‌وه كه دوو به‌رگه له نووسينى أبو الفداء بن مسعود ، يان بابه‌تى: (نظرة في الصراع بين الإلحاد والنصرانية في الغرب).
گرنگيشه به‌لامه‌وه بڵێم:
ڕيچارد داوكينز وه‌كو ئه‌وه‌ى به گه‌وره‌ى مولحيده‌كان لهم سه‌رده‌مه‌دا وه‌سف ده‌كرێت، ئه‌وه‌نده‌ى له سه‌ر ڕێڕه‌وى نازانم و لا ئه‌درييه‌ته، به هه‌مان ڕێژه له‌سه‌ر ڕێڕه‌وێكى ئيلحادى په‌تى نييه، ته‌نانه‌ت له هه‌ڵمه‌تى ساڵى 2009يدا بۆ بڵاوكردنه‌وه‌ى ئيلحاد له يه‌كێك له پۆسته‌ره‌كانيدا نووسيبووى:(على الأرجح ليس هناك إله، فتوقف القلق واستمتع بحياتك) واته: گومانى زۆر ئه‌وه‌يه كه خوايه‌ك نه‌بێت، بۆيه پێويست به دڵه‌ڕاوكێ ناكات و چێژ له ژيانت وه‌رگره)، من پێم وايه ئه‌گه‌ر كه‌سێك بيه‌وێت توێژينه‌وه‌يه‌ك له‌سه‌ر ئه‌و پرسيارانه‌ى كه ڕووبه‌ڕووى بووه‌ته‌وه‌ووتوويه‌تى نازانم ئه‌نجام بدات ، به ده‌ره‌نجامى سه‌رسوڕهێنه‌ر ده‌گات كه لائه‌دريه‌تى ڕيچارد دۆكينز ئه‌سه‌لمێنێت نه‌ك ئيلحاد وبێ باوه‌ڕى ڕه‌ها، به‌ڵكو هه‌ندێك له توێژه‌ره‌كان ئه‌ڵێن نزيكه يان هيچ نه‌بێت مه‌حاڵ نييه هه‌ر كاتێك ئيمانى خۆى ڕابگه‌يه‌نێت، ئه‌و له چاوپێكه‌وتنه‌كه‌ى كه‌ناڵى الجزيرة ئه‌ڵێت: من وه‌كو زانايه‌ك ملكه‌چى به‌ڵگه‌م هه‌ر كاتێك ده‌ستم كه‌وێت، هه‌روه‌ها ده‌ڵێت: من ئه‌و خواى له قورئاندا باس كراوه باش نايناسم و بێگومان كه‌مترين زانيارى ده‌رباره‌ى ئيسلام هه‌يه به شێوه‌يه‌كى گشتى وزۆريش باس له كرده‌وه خۆكوژييه‌كان ئه‌كات وڕه‌خنه‌يان لێ ئه‌گرێت.
بۆ نووسينى ئه‌م بابه‌ته كۆمه‌ڵێك بابه‌تى په‌يوه‌نديدارم خوێندووه‌ته‌وه، له‌وانه: بابه‌تێك له سايتى الباحثون المسلمون، هل دوكينز ملحد حقا، منتدى التوحيد، نظرات في الحالة الالحادية من الناحية النفسية/أحمد حسن/ نظرة في الصراع بين الإلحاد والنصرانية في الغرب، أبي جعفر الخليفي ، چاوپێكه‌وتنى داوكينز له كه‌ناڵى جه‌زيره‌ى ئينگليزى، سايتى وێكبيديا، سه‌رچاوه‌ى تر.
إحسان برهان الدين
25 رمضان 1438
20-6-2017 سلێمانى
زنجیرەی بیانناسە ٦٩- أبو طالب
أبو طالب نازناوه بۆ: (عبد مناف بن عبد المطلب بن هاشم بن عبد مناف بن قصي بن كلاب بن مرة بن كعب بن لؤي بن غالب بن فهر بن مالك بن النضر بن كنانة بن خزيمة بن مدركة بن إلياس بن مضر بن نزار بن معد بن عدنان.)، مامى پێغه‌مبه‌ره صلى الله عليه وسلم و باوكى عه‌لى يه ره‌زاى خواى لێبێت كه چواره‌م خه‌ليفه‌ى ڕاشيدين بووه. له ساڵى 540ز له مه‌ككه له دايكبووه‌و، له ساڵى 619ز وه‌فاتى كردووه.
له نێو كوڕه‌كانى (عبد المطلب) دا كه يه‌كێك بوو له سه‌ران و ناودارانى قوره‌يش له‌سه‌رده‌مى جاهيلى دا، (أبو طالب) تاكه براى (عبد الله)ى باوكى پێغه‌مبه‌ر بووه صلى الله عليه وسلم كه له‌يه‌ك دايك و باوك بوون، له پاش مردنى عه‌بدوڵڵاى باوكى پێغه‌مبه‌ر صلى الله عليه وسلم، عبد المطلب پێغه‌مبه‌رى خوا صلى الله عليه وسلم ده‌گرێته خۆى وبه خێوى ده‌كات، له پاش مردنى ئه‌ويش وه‌سيت بۆ بۆ ئه‌بو تاليبى كوڕى ده‌كات بيگرێته خۆى و وه‌كو مناڵه‌كانى خۆى به خێوى بكات.
(أبوطالب) باوكى ئه‌م كوڕو كچانه بوه: طالب بن أبي طالب، عقيل بن أبي طالب ، جعفر بن أبي طالب ، علي بن أبي طالب ، فاختة بنت أبي طالب (أم هاني) جمانة بنت أبي طالب. خێزانيشى ناوى (فاطمة بنت أسد بن هاشم) كه هه‌ر له سه‌ره‌تاى ئيسلامه‌وه موسوڵمان بوو، كاتێكيش وه‌فاتى كرد پێغه‌مبه‌ر صلى لله عليه وسلم نوێژى له‌سه‌ر كرد.
(أبو طالب) نه‌ك هه‌ر جياوازى نه‌ده‌كرد له نێوان پێغه‌مبه‌رى خوا صلى الله عليه وسلم و كوڕه‌كانى خۆى ، به‌ڵكو سه‌ره‌ڕاى ده‌ست كورتيشى فه‌زڵى ده‌داوه سه‌ر مناڵه‌كانى خۆيدا و له‌وان زياتر بايه‌خ و گرنگى پي ده‌دا و زۆريشى خۆشده‌ويست.
كاتێك پێغه‌مبه‌ر صلى الله عليه وسلم ئيسلامى ڕاگه‌ياند ، ئه‌بو تاليب له‌سه‌ر دينى بت په‌رستى خۆى مايه‌وه‌و موسوڵمان نه‌بوو، به‌ڵام پشتى برازاكه‌ى خۆى به‌رنه‌داو به هه‌موو توانايه‌كى ده‌يپاراست و داكۆكى لێ ده‌كرد و ڕێگه‌ى نه‌ده‌دا ده‌ستدرێژى بكرێته سه‌ر، سه‌رانى قوره‌يش هه‌وڵى زۆريان له گه‌ل ئه‌بو تاليب دا كه ڕێگر نه‌بێت له‌وه‌ى پێغه‌مبه‌ر صلى الله عليه وسلم بكوژن، ته‌نانه‌ت جارێكيان كوڕێكى گه‌نجى جوانيان بۆ هێنا، وتيان ئه‌م كوڕه‌ت پێ ده‌ده‌ين خزمه‌تت بكات وه‌كو كوڕى خۆت و تۆش (محمد) مان پێ بده بيكوژين، چونكه دوژمنى دينى هه‌ردوولامانه، ئه‌ويش وتى: (بئس ما تسومونني، تعطوني ابنكم أربيه لكم وأعطيكم ابني تقتلونه؟) واته: نابه‌جێتان كرد، كورى خۆتانم پێ ده‌ده‌ن بۆتان به‌خێو بكه‌م و كوڕه‌كه‌ى خۆمتان پێبده‌م بيكوژن.
كاتێك بێباوه‌ڕانى قوره‌يش بڕيارى دابڕانياندا له گه‌ل موسوڵمانان و بۆ ماوه‌ى سێ ساڵ ئابڵۆقه‌ى ئابوورييان خسته‌سه‌ريان و كڕين و فرۆشتن و ژن و ژنخوازييان له‌گه‌ل ڕاگرتن و برسيان كردن، له و جێگه‌ى كه دواتر به (شعب أبي طالب) ناسرا، ئه‌بو تاليب و خزمه‌كانى له تيه‌ى هاشم له گه‌ل موسوڵماناندا بوون له‌و ناخۆشيى وبرسێتييه‌ى تێيدا بوون به‌شدار بوون، تاكو دواى سێ ساڵ به‌و شێوه‌ى كه له سيره‌دا باسكراوه كۆتايى پێ هێنرا.
ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر جێگير بووبێت له ڕووى سه‌نه‌ده‌وه (ابن اسحاق) ده‌گێڕێته‌وه كاتێك كافره‌كانى قوڕه‌يش داوايان له ئه‌بو تاليب ده‌كرد پيغه‌مبه‌ريان صلى الله عليه وسلم ته‌سليم بكات، ده‌يوت:
والله لـن يصلـوا إليك بجمعهم *** حتى أوسد في التراب دفينـا
فاصدع بأمرك ما عليك غضاضة *** وأبشر وقُر بذاك منك عيونـا
واته: سوێند به خوا ئه‌وان به هه‌موو كۆمه‌ڵ و توانايانه‌وه ناتوانن پێت بگه‌ن و زيانت پي بگه‌يه‌نن ، مه‌گه‌ر من مردبم و له ژێر خاكدا شاردرابيتمه‌وه، بۆيه بڕۆ به بێ هيچ ترس و شه‌رمێك دينى خۆت ڕابگه‌يه‌نه به ئاسووده‌يىى.
هه‌روه‌ها ده‌گێڕنه‌وه أبو طالب له خۆشه‌ويستى پێغه‌مبه‌ردا صلى الله عليه وسلم به هۆنراوه وتوويه‌تى:
وأبيض يُسْتَسْقَى الغمام بوجهه *** ثمال اليتامى عصمة للأرامل
يلوذ به الهُلاك من آل هاشم *** فهم عنده في نعمة وفواضل
لهم هۆنراوه‌يه‌ش خۆشه‌ويستى زۆرى أبو طالب بۆ موحه‌ممه‌دى برازاى درودوسه‌لامى خواى لێبێت ده‌رده‌كه‌وێت، (ابن كثير ) له البداية والنهاية( 3/57 ).ئه‌م شيعره‌ى له شيعرى (معلقات) يه‌لاوه تۆكمه‌و به هێزتر بووه.
(أبو طالب) سه‌ره‌ڕاى داكۆكى كردنى له‌سه‌ر پێغه‌مبه‌رى خوا صلى الله عليه وسلم، له سه‌ر دينى بت په‌رستى مايه‌وه‌و موسوڵمان نه‌بوو، له‌و ماوه‌ى كه موسوڵمانان له ژێر سزاو ئابڵۆقه‌ى ئابوريدا بوون و به‌هۆى نه‌خۆشكه‌وتنه‌وه ( أبو طالب) له‌وێ وه‌فاتى كرد، مردنه‌كه‌شى ئازار و خه‌فه‌تى زۆرى به پێغه‌مبه‌رى خوا صلى الله عليه وسلم گه‌ياند و، ته‌نانه‌ت ئه‌و ساڵه‌ى كه أبو طالب و خه‌ديجه‌ى تێدا وه‌فاتيان كرد ڕه‌زاى خواى لێبێت به (عام الحزن) ناونرا. چونكه ئه‌و دوو كه‌سه دوو پشتيوانى گه‌وره بوون بۆ پێغه‌مبه‌ر صلى الله عليه وسلم و به نه‌مانى أبو طالب بێباوه‌ڕان جۆره‌ها ئازاريان به پێغه‌مبه‌ر صلى الله عليه وسلم ده‌گه‌ياندا و سووكايه‌تييان پێ ده‌كرد.
پێغه‌مبه‌ر صلى الله عليه وسلم چووه لاى (أبو طالب) له كاتى سه‌ره‌مه‌رگيدا و داواى لێكرد شايه‌تمان بهێنێت، به‌ڵام له‌به‌ر ئه‌وه‌ى ئه‌بو جه‌هل و (عبد الله بن أبي أمية) له لاى سه‌رى بوون له‌و كاته‌دا و هانيان ده‌دا واز له دينى باوباپيرانى نه‌هێنێت، ئه‌و - سه‌ره‌ڕاى هه‌وڵه‌كانى پێغه‌مبه‌ر صلى الله عليه وسلم - له‌سه‌ر دينى بت په‌رستى مايه‌وه‌و ڕازى نه‌بوو شايه‌تمان بهێنێت، پاساويشى ئه‌وه بوو نه‌وه‌ك بوترێت ئه‌بوو طالب له ترسى مه‌رگدا موسوڵمان بووه، ئه‌گينا - وه‌كو له هه‌ندێ ڕيوايه‌تدا هاتووه أبو طالب ئاماده بوو له‌به‌ر دڵخۆشى برازاكه‌ى موسوڵمان بيت - به‌ڵام سه‌ره‌ڕاى ئه‌وه‌ش پێغه‌مبه‌ر صلى الله عليه وسلم فه‌رمووى : ده‌بێت هه‌ر داواى لێخۆشبوونى بۆ بكه‌م مه‌گه‌ر خواى گه‌وره ئه‌و كاره‌م لێ قه‌ده‌غه بكات، ئيتر ئه‌وه بوو ئه‌و ئايه‌ته دابه‌زى: {مَا كَانَ لِلنَّبِيِّ وَالَّذِينَ آمَنُوا أَنْ يَسْتَغْفِرُوا لِلْمُشْرِكِينَ وَلَوْ كَانُوا أُوْلِي قُرْبَى مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُمْ أَصْحَابُ الْجَحِيمِ} هه‌روه‌ها ئايه‌تى: {إِنَّكَ لَا تَهْدِي مَنْ أَحْبَبْتَ}.
ئه‌هلى سوننه‌ت يه‌كده‌نگن له‌سه‌ر ئه‌وه‌ى (أبو طالب) به بێباوه‌ڕى مردووه‌و له دۆزه‌خدايه، زۆر به‌ڵگه‌ش له‌و باره‌وه ده‌هێننه‌وه ، له‌وانه ئه‌و فه‌رمووده‌ى له بوخارى و موسليمدا هاتووه، كاتێك (العباس بن عبد المطلب )به پێغه‌مبه‌رى خواى وت چيت بۆ مامت كرد ئه‌و ئه‌وه‌نده به‌رگرى لێده‌كردى: ئه‌ويش فه‌رمووى: ئه‌و له گۆماوێكى ئاگرى بچوكدايه، ئه‌گه‌ر منيش نه‌بوايه‌م له چينى خواره‌ى دۆزه‌خدا ده‌بوو.
(قلت للنبي صلى لله عليه وسلم ما أغنيت عن عمك، فإنه كان يحوطك ويغضب لك قال: هو في ضحضاح من نار، ولولا أنا لكان في الدرك الأسفل من النار)
كه‌سانێك كه ناكۆكى يان گومانيان له بێباوه‌ڕى وموشريكى (أبو طالب) هه‌بێت، هه‌ندێكن له سۆفى و ئه‌شعه‌رييه‌كان، بێگومان شيعه‌كانيش له‌به‌ر عه‌لى ڕه‌زاى خواى لێبێت ئه‌بو تاليب به گه‌وره‌ترين ئيماندارى ده‌زانن و ده‌ڵێن ئه‌هلى سوننه‌ت له‌به‌ر خراپى هه‌ڵوێستيان له عه‌لى باوكيشيان كافر كردووه!
(أحمد بن زينى ده‌حلان) كه دياترين كه‌سايه‌تى بوو له ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ى بانگه‌وازى شێخ (محمد بن عبدالوهاب) كه سۆفييه‌كى ناسراوه‌و له‌سه‌رده‌مى خۆيدا له‌و ده‌مه‌ى موفتى مه‌ككه بووه، كتێبێكى نووسيوه به ناونيشانى: (أسمى المطالب في نجاة ابي طالب) كه تێيدا موخاله‌فه‌ى ئيجماعى ئوممه‌ت و هه‌موو ئه‌و فه‌رمووده سه‌حيحانه ده‌كات كه باس له‌وه ده‌كه‌ن (ابو طالب) له سه‌ر بيروباوه‌رى بتپه‌رستى مردووه. كۆمه‌ڵێك زاناى تر كتێبى له‌و شێوه‌يان نووسيوه كه هه‌موويان يان سۆفى يان شيعه‌ن، له‌وانه: كتێبى ( بغية الطالب لإيمان أبي طالب وحسن خاتمته) كه له لايه‌ن (محمد بن رسول البرزنجي) نووسراوه. له هاوچه‌رخه‌كانيش (حسن بن علي السقاف) كه به‌شێكى زۆرى له ژيانى بۆ دژايه‌تى محمد ناصر الدين الألبانى ته‌رخان كردووه، له‌سه‌ر ئه‌و بابه‌ته داكۆكى زۆى كردووه.
شيعه‌كان و سۆفييه‌كان زۆر به‌ڵگه‌يان باسكردووه كه ڕێگره له‌وه‌ى (ابو طالب) كافر بكرێت، له ديارترينيان ئه‌وه‌يه چۆن (ابو طالب) كافر بووه‌و به‌رگريشى له پێغه‌مبه‌رى ئيسلام كردووه؟ چۆن كافر بووه‌و ساڵى مردنى به ساڵى غه‌م په‌ژره دانراوه؟ و هه‌ندێ پرسارو گومتنى ترى له‌و شێوه.
ئه‌هلى سوننه‌ش به تێرو ته‌سه‌ل به‌رپه‌رچى ئه‌و گومانانه‌يان داوه‌ته‌وه، به كورتيش ئه‌وه‌يان خستووه‌ته ڕوو كه به‌رگريكردنى ئه‌بو تاليب له پێغه‌مبه‌ر صلى الله عليه وسلم به پاڵنه‌رى خزمايه‌تى و عه‌شره‌تايه‌تى بووه نه‌ك به‌رگرى له دينى خوا كردبێت، ئينجا ئه‌بو تاليب ته‌نها كه‌س نه‌بووه به‌رگرى له كه‌سايه‌تى پێغه‌مبه‌ر صلى الله عليه وسلم كردبێت ، به‌ڵكو كه‌سانى تريش له بێباوه‌ڕان به پالنه‌رى جيا جيا ئه‌و كاره‌يان كردووه، وه‌كو: " المطعم بن عدي " و " هشام بن عمر " و " زهير بن أبي أمية المخزومي " و "أبو البختري بن هشام "، ته‌نانه‌ت نه‌جاشى پاشاى حه‌به‌شه پێش موسوڵمان بوونى هه‌مان ئه‌و كاره‌ى كردووه‌و، له ڕوانگه‌ى به‌رگرى كردن له ئه‌و كه‌سانه‌ى كه هانايان بۆ هێناوه.
بۆ نووسينى ئه‌م بابه‌ته بۆ چه‌ند سه‌رچاوه‌يه‌كى سيره وه‌كو سيرة ابن هشام و كتێبى تر گه‌ڕاومه‌ته‌وه. هه‌ر وه‌ها له چه‌ند سايتێكيش سوودم بينيوه.
إحسان برهان الدين
2017-4-19 سلێمانى
زنجیرەی بیانناسە ٦٨- البوصيري
ناوى (محمد بن سعيد بن حماد الصنهاجي البوصيري)يه، له ساڵى 608 ك له بوسيرى سه‌ر به شارى به‌نى سوێف له ميسر له دايكبووه و له ساڵى 696 ك له ئه‌سكه‌نده‌رييه له ته‌مه‌نى هه‌شتاو حه‌وت ساڵيدا وه‌فاتى كردووه.
بوسيرى به‌وه نه ناسرواوه كه له ئه‌هلى عيلم بوو بێت، به‌ڵكو شاعير بووه، زۆر كه‌سيش ئه‌م بوسيري يه له گه‌ڵ بوسيري يه‌كى تر تيكه‌ڵ ئه‌كه‌ن، كه ئه‌وى تر زانايه و فه‌رمووده‌ناسه‌و دانه‌رى كتيبى " زوائد ابن ماجه " يه ، ناوى (أحمد بن أبي بكر الكناني) يه و، له قوتابييه‌كانى ابن حجر العسقلاني بووه.
بوسيرى هه‌ر له مناڵييه‌وه قورئانى له‌به‌ر كرد وله لاى مامۆستاكانى سه‌رده‌مى خۆى زانسته‌كانى زمانى عه‌ره‌بى و ئه‌ده‌ب و هه‌ندێ له زانسته‌كانى ترى وه‌رگرتووه، بوسيرى شاعيرێكى زۆر به ناوبانگه له بوارى مه‌دحى پێغه‌مبه‌رى خوا صلى الله عليه وسلم و، كۆمه‌ڵه هۆنراوه‌يه‌كى هه‌يه له‌و باره‌وه ، له‌وانه، ئه‌و قه‌سيده‌ى كه ده‌ست پێ ده‌كات به:
كــيـف تــرقَـى رُقِــيَّـك الأَنـبـياءُ ***يــا سـمـاءً مــا طـاوَلَتْها سـماءُ
هه‌روه‌ها ئه‌و قه‌سيده‌ى كه ده‌ست پيده‌كات به:
يا من خـزائن مـلكـه مملوءة *** كرمًا وبابُ عطائه مفتـوح
به‌ڵام له هه‌موو قه‌سيده‌كانى به‌ناوبانگتر بريتييه له قه‌سيده‌ى "الكواكب الدرية في مدح خير البرية" كه ناوبانگى به (البردة) ده‌ركردووه، بريتييه له 160 به‌يت و ده‌ست پێ ده‌كات به:
أَمِـنْ تذكّر جيـرانٍ بذي سلم *** مزجتَ دمـعًا جرى من مقلـة بدم
قه‌سيده‌ى بورده له‌وانه‌يه به‌ناوبانگترين هۆنراوه بێت له ستايشى پێغه‌مبه‌ر صلى الله عليه وسلم و، زۆربه‌ى موسوڵمانانى دونيا له هه‌موو سه‌ده‌كاندا دواى بوسيرى ئه‌گه‌ر قه‌سيده‌كه‌شيان نه‌خوێندبيته‌وه، به‌لايه‌نى كه‌م ئه‌م به‌يته مه‌شهوره‌يان له‌به‌ره:
مولاي صل وسلم دائما أبدا *** على حبيبك خير الخلق كلهم
وه‌كو هۆنراوه له ڕووى عاتيفى و هونه‌رى و مه‌رجه‌كانى تۆكمه‌يى شيعر، تا بڵێيت به هێزو سه‌رنج ڕاكێش و خۆشه، شاعيرانيش دواى خۆى به‌رده‌وام لاسييان كردووه‌ته‌وه‌و شوين پێيان هه‌ڵگرتووه، بۆ نموونه ئه‌حمه‌د شه‌وقى له قه‌سيده‌ى (نهج الردة) و هه‌روه‌ها ده‌يان شاعيرى تر لاساييان كردووه‌ته.
به‌ڵام البوصيري له هۆنراوه‌ى بورده كه‌وتووه‌ته كۆمه‌ڵێك هه‌ڵه‌ى گه‌وره له زياده‌ڕووى له وه‌سفى پێغه‌مبه‌رى خوا صلى الله عليه وسلم و، به ڕاى زۆرێك له زانا متمانه پێكراوه‌كان كه‌وتووه‌ته سنوورى شيرك و هاوه‌ڵ بۆ خوا بڕياردان، هه‌ر بۆيه هه‌ندێك له زانايان حوكمى تونديان هه‌يه ده‌رباره‌ى بورده‌و دانه‌ره‌كه‌ى.
زانايان له‌و160 به‌يته 16 به‌يتيان وه‌كو ڕه‌خنه‌ى توند ئاڕاسته‌ى البوصيري كردووه، ديارترين ئه‌وانه‌ش كه ڕه‌خنه‌يان لێ گرتووه:
- 1. الإمام الشوكاني ،له كتێبى: " الدرّ النضيد في إخلاص كلمة التوحيد " .
- 7. محمد جميل زينو ،له كتێبى " معلومات مهمة عن الدين " .
- 8. دكتور عبد العزيز آل عبد اللطيف له وتاريكيدا له گۆڤارى " البيان " ژماره( 139 ) به ناونيشانى " قوادح عقدية في بردة البوصيري " .
- 9. عبد الرءوف محمد عثمان له كتێبى " محبة الرسول بين الاتباع والابتداع " .
- 10. سليمان بن عبد العزيز الفريجي له وتارێكيدا له گۆڤارى " البيان " ژماره 139 ، به ناونيشانى " مظاهر الغلو في قصائد المديح النبوي " .
- 11. علوي السقاف ، له " قراءة في بردة البوصيري وشعره "
زنجیرەی بیانناسە ٦٧- عبد الرزاق السنهوري
عبد الرزاق السنهوري (1895ز - 1971ز) شاره‌زايه‌كى گه‌وره‌يه له بوارى ياسا له‌سه‌ر ئاستى هه‌موو عه‌ره‌ب ناوبانگى هه‌يه، له فه‌ره‌نسا دوكتۆراى له ياسا به‌ده‌ست هێناوه و له ساڵى 1926 گه‌ڕاوه‌ته‌وه ميسر وبووه‌ته مامۆستا له كۆلێژى ياسا و دواتر له ساڵى 1936ز بووه‌ته ڕاگرى ئه‌و كولێجه، چوار جاريش بووه‌ته وه‌زيرى مه‌عاريف و له ديمه‌نى سياسى ميسردا له به‌رزترين ئاستدا ڕۆڵى بووه.
خاوه‌نى ژماره‌يه‌كى زۆره له كتێب و ياسا و ده‌ستورى وڵاته عه‌ره‌بييه‌كان، له‌وانه:
1- القانون المدني المصري ومذكرته الإيضاحية.. وشروحه (الوسيط) - والوجيز.
2-القانون المدني العراقي ومذكرته الإيضاحية.
3-القانون المدني السوري ومذكرته الإيضاحية.. وقانون البينات - بما فيه من قواعد الإثبات الموضوعية والإجرائية.
4- دستور دولة الكويت وقوانينها: التجاري والجنائي والإجراءات الجنائية والمرافعات وقانون الشركات وقوانين عقود المقاولة، والوكالة عن المسئولية التقصيرية وعن كل الفروع وهي التي جمعت -فيما بعد- في القانون المدني الكويتي.
5- القانون المدني الليبي ومذكرته الإيضاحية.
6- دستور دولة السودان.
7- دستور دولة الإمارات العربية المتحدة.
عبدالرزاق السنهورى نووسه‌رو داهێنه‌رى ياسا ده‌ستكرده‌كانه كه زۆرێكيان وه‌كو جێگره‌وه‌ى شه‌رعى ئيسلام كاريان پێ ده‌كرێت، ئه‌و هه‌موو هه‌وله‌كانى خسته‌گه‌ر بۆ ئه‌وه‌ى ئه‌و ياسايانه جوان بكاته‌وه‌و ڕوكه‌شێكى ئيسلاميشى به‌سه‌راكرد، بۆ ئه‌وه‌ى به ته‌واوه‌تى ره‌گ و ڕيشه داكوتێت و له جياتى حوكمه‌كانى ئيسلام له قورئان و سوننه‌ت و فيقهى ئيسلامى كارى پيبكرێت.
له ڕاستيدا سه‌نهورى به‌وه‌ى كه ته‌مه‌نى هه‌مووى له دانانى ئه‌و ياساوڕێسايانه خه‌رج كرد، بوو به يه‌كه‌م كه‌س كه توانى ياساكانى ڕۆژئاوا هاورده بكات بۆ وڵاتى موسوڵمانان و به‌شێوه‌يه‌كى قۆناغ به قۆناغ بيكاته به‌ديلى ياساى خواى گه‌وره.
موسوڵمانانانيش سه‌ره‌ڕاى لاوازيان ده‌ركيان به ترسناكى په‌نابردن ده‌كرد بۆ ياساكانى فه‌ره‌نساو وڵاتانى ترى ڕۆژئاوا كه ببێته مايه‌ى وه‌لاخستنى حوكمه‌كانى ئيسلام، بۆيه ئه‌وه‌يان به هيچ شێوه‌يه‌ك پێى ڕازى نه‌ده‌بوون و ئاواتيان ئه‌وه بوو ئه‌و دادگاو ياسايانه نه‌مێنن، بۆيه سه‌رانى ڕۆژئاوا بيريان بۆ سه‌نهوورى ڕۆيشت بۆ ئه‌وه‌ى ياسايه‌كى وا ئاماده بكات كه ئاوێته‌يه‌ك بێت له زۆرينه‌ى ياساكانى ڕۆژئاوا، هاوكات له گه‌ڵ هه‌ندێ له حوكمه‌كانى ئيسلاميش له بارى كه‌سايه‌تى و هه‌ندێ بوارى تر تێكه‌ڵ بكات بۆ ئه‌وه‌ى خه‌ڵكى قه‌بوڵى بكه‌ن.
له ڕاستيدا سه‌نهورى گونجاوترين كه‌س بوو بۆ هه‌ڵسان به‌و ئه‌ركه، چونكه ئه‌و ساڵانێك له فه‌ره‌نسا بووه‌و جێگاى ڕێزو متمانه‌ى فه‌ره‌نسا بوو،كه توانى ياسا ناكۆكه‌كانى له گه‌ڵ ئيسلامدا به تيكه‌ڵكردنى له‌گه‌ڵ هه‌ندێ له حوكمه‌كانى ئيسلام بلاوكانه‌وه‌و بسه‌پينى، هه‌ر بۆيه فه‌ره‌نسا ڕێزى له عبدالرزاق السنهورى گرت به‌وه‌ى خه‌ڵاتى (ليجيون دويز) ى پێ به‌خشى.
سه‌نهورى توانى له ئه‌ركه‌كه‌يدا زۆر سه‌ركه‌وتوو بێت و ياسايه‌كى درووستكرد كه بنچينه‌كه‌ى عه‌لمانى بێت و هاوكات نكۆڵى بێت له زۆرێك له حوكمه‌كانى ئيسلام ، چاكسازييه‌كانى وه‌كو مجيد خدوري ده‌ڵێت سه‌ركه‌وت له‌و : (.. إدخال الإصلاح التشريعي وفق أسس علمانية) واته: چاكسازييه‌كى ته‌شريعى له‌سه‌ر بنه‌ماو بنچينه‌يه‌كى عه‌لمانى.
بۆ كه‌سێكيش بيه‌وێت بزانێ تا چه‌ند عبدالرزاق السنهورى ڕێخۆشكه‌ر بوو بۆ زاڵكردنى ياساكانى ڕۆئاوا به‌سه‌ر ياساكانى ئيسلامدا، له ڕاستيدا ئه‌و بۆ ئه‌و پرۆژه گه‌وره‌يه فه‌ره‌نسا و ڕۆژئاوا بوو به گشتى، ڕه‌چاوى دوو خاڵى كرد:
1- گونجاندنى شه‌ريعه‌ت له گه‌ل پێداويستيه‌كانى سه‌رده‌م به هه‌ر حاڵێك بووه، نه‌ك به پێچه‌وانه‌وه.
2- جياوازى كردن له نێوان دوو مه‌سه‌له‌دا:
ا- العبادات: ئه‌مه‌يان به ڕاى سه‌نهورى بوارى كۆشش و بيروچۆنى تێدا نييه.
ب- المعاملات: ئه‌مه‌يان به ڕاى سه‌نهورى بوارى كۆشش و بيروڕاى جياوازى تێدايه.
ئه‌مه‌ش هه‌ندێكه له لادانه‌كانى عبد الرزاق السنهورى:
1- هاورده‌كردنى ياساكانى ئه‌روپا ونيكه‌ڵكردنيان به هه‌ندێ له حوكمه ئيسلامييه‌كان و چه‌سپاندانيا له نيو وڵاته عه‌ره‌بييه‌كاندا، به‌مه‌ش ئه‌و ياسايانه‌ى له وڵاته ئيسلامييه‌كاندا زاڵ كرد و حوكمى خواى گه‌وره‌ى به ڕێژه‌يه‌كى زۆر له سه‌ر زه‌مينه‌ى واقيع هه‌ڵگرت، خواى گه‌وره فه‌رموويه‌تى:.(ألم تر إلى الذين يزعمون أنهم آمنوا بما أنـزل إليك وما أنـزل من قلبك يريدون أن يتحاكموا إلى الطاغوت وقد أمروا أن يكفروا به ويريد الشيطان أن يضلهم ضلالاً بعيداً).
2- هه‌ندێ له وڵاته ئيسلامييه‌كان وه‌كو عێراق و چه‌ندين وڵاتى تر، به حوكمى خواى گه‌وره‌و شه‌ريعه‌تى ئيسلام كاريان ده‌كرد، به‌ڵام عبدالرزاق السنهورى هات و ياسايه‌كى بۆ درووستكردن ئاويته‌يه‌ك بوو له ياساكانى ڕۆژئاوا و، كه‌مێكيش له حوكمى شه‌ريعه‌تى ئيسلام ، وه‌كو دكتور عبد الباسط الجميعي ده‌ڵێت:(هو الذي وضع للعراق قانونها المدني الذي جمع فيه بين أحكام القوانين الوضعية العصرية وأحكام الشريعة الإسلامية) .
3- جيهان له ديدى سه‌نهورى يه‌وه بۆ ڕۆژهه‌ڵات و ڕۆژئاوا دابه‌ش ده‌بيت، نه‌ك بۆ موسوڵمان و نا موسوڵمان، هه‌وڵيشى ده‌دا ڕۆژهه‌ڵات ئاوێته‌ى ڕۆژئاوا بكات ، به‌و واتايه‌ى كه سنووره‌كانى نيوان موسوڵمان و جوله‌كه‌و كريستيان هه‌ڵگرێت له‌سه‌ر بنه‌ماى دابه‌زينى موسوڵمان له‌سه‌ر بنچينه‌كانى بيروباوه‌رى خۆى، ده‌ڵێت:(يقول الشرق لأبنائه: إن نهضتي هي نهضة دين، وتقوم على سائر الأديان، في أني مقر الأديان الثلاثة، وكلها من عند الله) واته: ڕۆژهه‌ڵات به ڕۆڵه‌كانى ده‌ڵێت: ڕاپه‌ڕينى من ڕاپه‌ڕينى ئايينه‌و له‌سه‌ر هه‌موو ئايينه‌كانى تر راده‌وه‌ستێت به‌وه‌ى كه باوه‌ڕم به هه‌رسێ ئايينه‌كان هه‌يه و هه‌مووى له لايه‌ن خواوه هاتووه.سه‌نهورى جياوازى له نێوان دينه‌كان نه‌ده‌كرد و هه‌مووى به حه‌ق ده‌زانى، وه‌كو خۆى ده‌ڵێت: (أحلم بعالم بشري موحد يقوم على سيادة العقل وعلى سيادة القانون) واته: خه‌ونى ئه‌وه بوو جيهانێكى يه‌كگرتوو ببينێت كه له‌سه‌ر بنه‌ماى سه‌روه‌رى عه‌قڵ و باڵا ده‌ستى ياسا دابمه‌زريت.
4- سه‌نهورى ڕؤڵێكى زۆر خراپى هه‌بوو له تێكدانى ئه‌زهه‌ر كه دوا جێگا بوو ڕێزى له حوكمى شه‌ريعه‌ت ده‌گرت و له ناو موسوڵماناندا ده‌يچه‌سپاند، كه توانى له ڕێگه‌ى پيگه‌ى خۆى له حكومه‌تى ميسرى و له لاى فه‌ره‌نسا ، توانى مه‌نهه‌جى وانه‌كان له‌و قه‌ڵا زانستيه مه‌زنه بگۆڕێت و مه‌نهه‌جى ئه‌وروپاى تيكه‌ڵ بكات، ئه‌مه‌شى به تێروته‌سه‌ل له كتيبى أۆراق شخصية كه بريتييه له ياده‌وه‌رييه‌كانى باسى كردووه.
5- دواى داواكردنى بۆ په‌ره‌پێدانى شه‌رع به تيكه‌ڵكردنى له گه‌ل ياسا ناكۆكه‌كان له گه‌ل دينى خوا، ئينجا ده‌ستى تێكدان و دژايه‌تى بۆ زمانى عه‌ره‌بى درێژ كرد، كه ئه‌و ده‌يزانى بابه‌تى سه‌ره‌كى ه بڕبڕه‌ى پشتى دينى خوايه بۆ تيگه‌يشتنى خه‌ڵكى له ئيسلام ، داواى ده‌كرد كه گۆڕانكارى له ڕێزماندا ئه‌نجام بدرێت و، بكرێته زمانێك نزيك له زمانى قسه‌كردنى خه‌ڵكى له ژيانى ڕۆژانه‌ى خۆياندا، ئه‌مه‌شى به ڕاشكارى له ياده‌وه‌رييه‌كانى خستووه‌ته روو.
6- لابردنى شێوازى نووسينه‌وه‌ى ياساكان به پيى نووسينه‌وه‌ى شه‌رعزانه موسوڵمانه‌كان وگۆڕينى بۆ شێوازى نووسينه‌وه‌ى ڕۆژئاواييه‌كان بۆ نووسينه‌وه‌ى ياسا.
7- هه‌وڵى دا ناوه‌ندێك درووست بكات به ناوى:(معهد الفقه الإسلامي المقارن) كه ببێته جيگره‌وه‌ى ئه‌زهه‌ر و زياتر ڕێگه خۆش بكات بۆ گۆڕينى شه‌ريعه‌تى ئيسلام وزاڵ بوونى ياساكانى ڕۆژئاوا له وڵاتى موسوڵماناندا، ئه‌مه‌ش وايكرد له نيو ئه‌زهه‌ره‌وه دژايه‌تييه‌كى زۆر بكرێت و كه‌سێكى وه‌كو محمد عمارة په‌يمانگاكه‌ى سه‌نهورى به‌وه ناو برد كه بۆ ئيلحاد و بێباوه‌رى دامه‌زراوه.
8- سه‌نهورى هه‌وڵ و كۆششه‌كانى دواى لابردنى شه‌رعى خوا، ڕووى كرده پرسى ئازادكردنى ئافره‌ت و هاندانى به‌ره‌و لاساييكردنه‌وه‌ى ڕۆژئاوا، كه له‌و سه‌رده‌مه ئه‌و بيرۆكه‌يه له دۆخى درووست بووندا بوو، خه‌ڵكيش هێشتا شانازيان به دينى خۆيانه‌وه ده‌كرد.له‌و باره‌شه‌وه بيرمه‌ندى دڵسۆز بۆ ئيسلام محمد محمد حسين به‌رپه‌رچى سه‌نهورى داوه‌ته‌وه له كتيبى: (حصوننا مهددة من داخلها) (ل111-118).
هه‌ندێك بيرمه‌ند و كه‌سانى ئيسلامى پيشكه‌وتنخواز وه‌كو پيشه‌ى هه‌ميشه‌ييان ، به‌رگرى له عبدالرزاق السنهورى ده‌كه‌ن و ده‌ڵێن ئه‌و باوه‌ڕى به خوا بووه چونكه خۆى ده‌ڵێت:(أدرك أن هناك قوة غير منظورة تحيطني وأؤمن بها، وإني من صُنْع هذه القوة) واته: له‌وه تێده‌گه‌م هێزێكى نه‌بينراو هه‌يه ده‌ورم ده‌دات و باوه‌رم پێيه‌تى، به خۆيشم درووستكراوى ئه‌و هيزه‌م. له كاتيكدا مه‌سه‌له‌ى باوه‌ڕ بوون به خوا خاڵێكى هاوبه‌شه له نێوان زۆربه‌ى دينه ئاسمانى و ده‌ستكرده‌كانيشدا ، به ڵام به پێناسه‌ى جياواز، به‌داخه‌وه كه محمد عمارة ش يه‌كێكه له‌و كه‌سانه‌ى كه به‌رگرييان له سه‌نهورى كردووه.
سه‌نهورى به بێ خۆ حاڵى كردن له‌وه‌ى شه‌ريعه‌تى ئيسلام له درێژايى چه‌ندين سه‌ده حوكمى خه‌ڵكى كردووه، پيى وابووئه‌و شه‌ريعه‌ته ناگونجي بۆ ئه‌وه‌ى حوكمى خه‌ڵكى بكات و ئه‌گه‌ريش ئه‌و توانايه‌ى هه‌بێت، ئه‌وا پيويسته دواى لێكۆلينه‌وه‌ووردبوونه‌وه‌و گۆڕانكارى زۆر بێت، نموونه‌شى به‌وه ئه‌هێنايه‌وه كه سزاكان له شه‌ريعه‌تى ئيسلامدا نا گونجين بۆ جێبه‌جێكردن لهم سه‌رده‌مه‌و پيويسته بگۆڕين به سزاى زيندانى و غه‌رامه كردن.
شايانى باسه ئه‌و ڕه‌خنانه‌ى كه سه‌نهورى له شه‌ريعه‌تى ئيسلام گرتوويه‌تى، چه‌ندين زاناى به‌ڕێز به‌رچه‌رچيان داوه‌ته‌وه، وه‌كو محمد محمد حسين له كتێبى (حصوننا مهددة من داخلها)، هه‌روه‌ها عباس حسني محمد له كتيبى :(هذا هو موقف السنهوري باشا من الشريعة) به تێروته‌سه‌ل و به به‌ڵگه، تۆمه‌ته‌كانى سه‌نهورى له مه‌ڕ تۆمه‌تباركردنى شه‌ربعه‌تى ئيسلام به كه‌م و كورتى به‌رپه‌رچ داوه‌ته‌وه.
بۆ نووسينى ئه‌م بابه‌ته بۆ چه‌ندين سه‌رچاوه گه‌ڕاومه‌ته‌وه پێش ئه‌وه‌ى ده‌ست به نووسين بكه‌م ، له ديارترينيان: (نظرات شرعية في فكر منحرف)صالح الخراشي.
زنجیرەی بیانناسە ٦٦- د.نوال السعداوي
له قاهيره له ساڵى 1931ز له دايكبووه، پزيشكێكى ميسرييه له پسپۆڕييه‌كانى سنگ و نه‌خۆشيه ده‌روونييه‌كان، هه‌روه‌ها نووسه‌رو ڕۆماننوسێكى به ناوبانگه، به‌وه ناسراوه كه داكۆكى له مافه‌كانى ئافره‌ت ده‌كات،هه‌ميشه كۆششى كردووه بۆ رزگاركردنى ئافره‌تان له سنووره‌كانى شه‌رع وهه‌روه‌ها بۆ يه‌كسان كردنيان به پياوان له هه‌موو شتێكدا.
خاوه‌نى كۆمه‌ڵێك كنێبه ، له‌وانه:سقوط الإمام ، الإله يقدم استقالته في اجتماع القمة 2006، توأم السلطة والجنس، المرأة والدين والأخلاق.
نوال السعداوي خاوه‌نى ناوبانگ وئه‌زموونێكى زۆره له دژايه‌تى بيرروباوه‌ڕو بۆچوونى ئيسلاميدا، ئينجا ئه‌و به‌توندى و به شێوه‌يه‌كى عاتيفى بيره‌باوه‌ڕه‌كانى ئيسلامى ڕه‌تده‌كاته‌وه ڕه‌خنه‌يان لێ ده‌گرێت، نكۆڵى له زۆر بنه‌ماو بنچينه‌ى جێگيرى ئيسلامى ده‌كات و، له كتێب و ڕۆمانه‌كانيدا گاڵته‌و سووكايه‌تى به پيرۆزييه‌كانى ئيسلام ده‌كات، ئافره‌تيش به شێوه‌يه‌كى گشتى بابه‌تى سه‌ره‌كى نووسينه‌كانيه‌تى.
شايانى باسه نوال السعداوي كاتێك خويندكارى كۆلێژى پزيشكى بووه، بۆ ماوه‌يه‌ك وابه‌سته بووه به شه‌رعى ئيسلامه‌وه‌و له گه‌ڵ كۆمه‌ڵه‌ى الإخوان المسلمين بۆ ماوه‌يه‌ك په‌يوه‌ندى هه‌بووه، وه‌كو دكتور "محمود جامع" نووسه‌رى كتێبى "عرفت السادات" به ڕاشكاوى ئه‌وه باس ده‌كات، به‌ڵام زۆرى نه‌بردووه كه بيروباوه‌ڕى ئيسلامى به شێوه‌يه‌كى گشتى ڕه‌تكرده‌وه‌ته‌وه.
ئه‌مانه‌ى خواره‌وه‌ش كۆمه‌لێكه له بيروباوه‌ره‌كانى كه له كتيبه‌كانيدا و هه‌روه‌ها له‌چاوپێكه‌وتنه‌كانيدا بانگه‌شه‌يان بۆ ده‌كات.
1- بانگه‌شه بۆ يه‌كسان كردنى پياووژن ده‌كات له ميراتيدا وئايه‌تى: (للذكر مثل حظ الأنثيين) ڕه‌تده‌كاته‌وه.
2- داوا ده‌كات مناڵ به ناوى دايكه‌وه بانگ بكرێت نه‌ك به ناوى باوكى، هه‌ميشه پێيشى خۆشه به نوال زينب واته به‌ناوى دايكييه‌وه بانگ بكرێت.
3- زه‌واج و هاوسه‌رگيرى به كۆيلايه‌تى ده‌زانێت و به "عقود احتكار" ناوى بردووه بۆ ئافره‌تان.
4- بانگه‌شه‌ى دانپێدانانى به مناڵى ناشه‌رعى ده‌كات و باوه‌رى به خێزان نييه وه‌كو ڕێكخراويكى پيرۆز.
5- به توندى بانگه‌شه‌ى له دژى خه‌ته‌نه‌ى كچان ده‌كرد وبه هه‌مه‌جييه‌ت و به‌ربه‌رييه‌ت ناوى ده‌برد.
6- داواى ڕاگرتن و كار پينه‌كردنى ئايه‌تى: {للذكر مثل حظ الأنثيين} الأنثيين ى كردووه، وه‌كو پێشتر ئاماژه‌مان پێكرد، له گه‌ل زۆر ئايه‌تى تر ، به‌ڕاسته‌خۆو و ڕاشكاوى، يان به شێوه‌يه‌كى ناڕاسته‌وخۆ.
7- دژايه‌تى سه‌رپۆش و باڵاپۆشى ئافره‌تان يه‌كێكه له سه‌ره‌كيترين ئه‌و ئه‌ركانه‌ى هه‌وڵى بۆ داوه،ئه‌و ده‌ڵێت: ڕه‌وشت هيچ په‌يوه‌ندييه‌كى به سه‌رپۆشه‌وه نييه، زۆر ئافره‌ت له ئيفريقيا ڕووتن و ره‌وشتيان هه‌يه و، زۆر ئافره‌تى پۆشته‌ن له ميسر ره‌وشتيان نييه. جارێكيش له لێدوانێكيدا بۆگۆڤارێكى فه‌ره‌نسى وتى:"إن المرأة المحجبة والتي تغطي رأسها متخلفة، وإن عقلها مغلق".واته ئافره‌تى له‌چك به‌سه‌ر ئافره‌تێكى عه‌قڵ نوقسانه و عه‌قڵى داخراوه.هه‌روه‌ها ئه‌يوت ئافره‌تان سه‌رپۆش ده‌كه‌ن بۆچى پياوانيش نايكه‌ن!
8- دژايه‌تى فره‌ژنى ده‌كات و ده‌ڵێت:"أنا عاوزه أتجوز أربع رجاله ولا أدرى لماذا لا أتزوج أربعة"؟! واته: من ده‌مه‌ويت شوو به چوار پياو بكه‌م نازانم بۆچى ناتوانم.هه‌روه‌ها ده‌يوت: (( يعني إيه تعدد الزوجات .. دي دعوة صريحة للانحلال وممارسة الرجل للزنا علنا .. لازم نحارب تعدد الزوجات بكل الوسائل اللازمة لأن التعدد فيها ضياع وتشرد للأسر والأبناء ))واته: يه‌عنى چى فره‌ژنى، فره‌ژنى بانگه‌شه‌يه‌كى ڕاشكاوانه‌يه بۆ بێ ره‌وشتى، ئێمه پێويسته به هه‌مووڕێگه‌يه‌ك دژايه‌تى فره‌ژنى بكه‌ين چونكه ده‌بيته مايه‌ى هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ى خێزان و و...
هه‌روه‌ها ده‌يوت: " إن تعدد الزوجات يخلق الكره بين الأطفال والزوجات كما يزيد من الحوادث، وأن تعدد الزوجات كذب وليس بالقرآن وبلاد عربية مثل تونس منعته "
9- باوه‌ڕى به حه‌ج نييه، به‌شێوه‌يه‌كى گشتى هه‌موو جۆره عيباده‌تێكيش ڕه‌تده‌كاته‌وه، ده‌ڵێت: خوا خۆشه‌ويستييه (الله محبة) خۆيشى به ئيماندار ده‌زانيت به‌خوا له‌سه‌ر ئه‌و تێگه‌يشتنه‌ى خۆى،، ده‌رباره‌ى فه‌ريزه‌ى حه‌ج به سووكايه‌تييه‌وه ده‌ڵێت: (الحج يجماعة عادة وثنية موروثه من عبدة الأصنام ! ).واته: حه‌جكردن عاده‌تێكى بۆ ماوه‌يى بتپه‌رسته‌كانه.
10- كاتێك خويندكار بوو جارێك پرسيارى له مامۆستاكه‌ى كرد:"هل الله في اللغة مذكر أم مؤنث" واته: ئايا خوا له زماندا نێره يان مێيه!
11- به‌رگرى زۆر له بێباوه‌ڕان ده‌كات، بۆ نموونه به‌رگرى له سلمان رشدي ده‌كرد، هه‌روه‌ها له "فرج فودة" و"نصر حامد أبو زيد".
12- نكۆڵى له قوامة ى پياو ده‌كات كه له قورئانداهاتووه و، ده‌ڵێت:(( ليه الرجال قوامون على النساء ؟؟ معقوله واحد جاهل يبقى قوام على وحدة دكتورة مثلا ؟؟ وإذا كانت المرأة هي إللي بتنفق على الراجل يبقى إزاي الرجال قوامون ؟؟ )) ..
13- ئاده‌م و حه‌وا به ئه‌فسانه ئه‌زانيت،له كتيبى (الوجه العاري )دا ده‌ڵێت:(لا تختلف أسطورة آدم وحواء كثيراً عن أسطورة أزيس وزيوس).واته:ئه‌فسانه‌ى ئاده‌م و حه‌وا جياوازييه‌كى زۆرى له گه‌ل ئه‌فسانه‌ى ئه‌زيس و زيوس نييه.
14- له كتێب و ڕۆمانه‌كانيدا به شێوه‌يه‌كى گشتى هانى ئافره‌تان ده‌دات بۆ هه‌ڵگه‌ڕانه‌وه له‌سه‌ر دين و داب ونه‌ريت و باوك وبرا.
15- له چاوپێكه‌وتنێكيدا له كه‌ناڵى جه‌زيره پشتگيرى خۆى بۆ هاوڕه‌گه‌زبازان نيشانداو وتى ئه‌وه مه‌سه‌له‌يه‌كى كه‌سيتييه و ئاره‌زووى خۆيانه و ئازادن.
16- له ساڵى 2015 له دواى ڕوداوى حاجيانى ماڵى خوا وله لێدوانێكيدا بۆ ڕۆژنامه‌ى گارديان وتى ئه‌و خه‌ڵكه بۆ پال به يه‌كتره‌وه ئه‌نێن..ئايا ڕه‌جمى شه‌يتان ده‌كه‌ن..بۆچى پێويستيان به ڕه‌جمى شه‌يتانه..بۆچى به‌رده ره‌شه‌كه ماچ ده‌كه‌ن..هه‌ر له‌و چاپێكه‌وتنه‌يدا زۆر سووكايه‌تى و گاڵته‌ى به‌و شه‌عيره‌يه كرد و داواى كرد ژماره‌ى حاجيان كه‌م بكرێته‌وه.
16- له هه‌موو نووسينه‌كانيدا كه ده‌ورى چل كتێبى هه‌يه، جه‌خت له‌سه‌ر ئازادى ئافره‌ت و داكۆكى كردن له‌سه‌ر مافه‌كانى ده‌كات، كه زياتر له ديدى ئه‌ودا بريتين له يه‌كسان كردنى به پياوان له هه‌موو شتێكدا و، ده‌سته‌به‌ر كردنى ئازادى ڕه‌ها بۆ ئافره‌تان له هه‌موو ڕوويه‌كه‌وه و له‌ده‌ره‌وه‌‌ى بازنه‌ى ئايين، و نكۆڵى كردن له زۆربه‌ى بنه‌ما سه‌ره‌كييه‌كانى ئيسلام، و گاڵته پێكردنيان وه‌كو شه‌عيره‌ى حه‌ج و سه‌رپۆشى ئافره‌تان و زۆر پرسى ڕه‌وشتيى ،كه ئه‌و به پێچه‌وانه‌ى مافه‌كانى مرۆڤ ده‌يبينێ.
15- له به‌ر ئاراسته فيكرييه‌كانى وهه‌وڵه‌كانى له‌و بازنه‌ى ئاماژه‌مان پيكرد، ڕۆژئاوا هه‌ر زوو گرنگى و بايه‌خى شياوى به (نوال السعداوي) دا و، كتێبه‌كانى بۆ زياتر له سى و پێنج زمانى جيهان وه‌رگێڕدراوه و، ساڵانێك له زانكۆكانى ئه‌مريكا و ئه‌وروپا مامۆستا بووه و، دواتر گه‌ڕايه‌وه بۆ ميسر و ويستى خۆى بۆ سه‌رۆكايه‌تى ميسر كانديد بكات به‌ڵام نه‌يتوانى.
بۆ نووسينى ئه‌م بابه‌ته بۆ كۆمه‌ڵێك بابه‌تى تايبه‌ت به ژيان و فيكرى نوال السعداوي له سايته‌كانى صيد الفوائد و ملتقى أهل الحديث و ويكبيديا گه‌ڕاومه‌ته‌وه، هه‌روه‌ها سوودم وه‌رگرتووه له كتێبى (نظرات شرعية في فكر منحرف/2) سليمان الخراشي.
زنجیرەی بیانناسە ٦٥- بشار بن برد
ناوى (بشار بن برد بن يرجوخ العُقيلي) يه، له كۆتايى سه‌ده‌ى يه‌كه‌مى كۆچى به نابينايى له به‌سره له ساڵى 96ك له دايكبووه، له بنچينه‌دا خه‌ڵكى خوراسانه‌و ده‌گێڕنه‌وه كه باپيرانى له پادشايانى فارس بوونه، هه‌ر خۆى له چه‌ندين هۆنراوه‌دا شانازى به‌وه ده‌كات و ده‌ڵێت:
من خراسان وبيتي في الذرى **** ولدى المسعاة فرعي قد بسق
به‌ششار كه‌سێكى چوار شانه‌ى باڵا به‌رزى و ده‌موچاو پانى زه‌به‌لاح بوو، وه‌كو مێژوونووسان ده‌گێڕنه‌وه سيمايه‌كى جوانى نه‌بووه، قسه‌ڕه‌ق و ئاكار ناشيرين و له ژيان بێزار بووه، ده‌مارگيرى زۆرى هه‌بوو بۆ فارسه‌كان و ڕقى له عه‌ره‌ب بوو، هه‌ميشه گاڵته‌ى پيده‌كردن، له‌و شاعيرانه‌يه كه (مخضرم) يان پێ ده‌وترێت، واته: فرياى هه‌ردوو سه‌رده‌مى ئومه‌وييه‌كان و عه‌بباسييه‌كان كه‌وتووه، زوو توڕه ده‌بوو، له هۆنراوه‌كانيدا جنو فرۆش بوو ، كه‌س له زمانى ڕزگارى نه‌ده‌بوو، زانايان و زمانناسانى وه‌كوالاصمعي وسيبويه والاخفش و ته‌نانه‌ت خودى خه‌ليفه‌ش،چونكه جارێكيان له شيعرێكيدا مه‌هدى خه‌ليفه‌ى داشۆڕى.
له ڕووى تواناى شيعر وتنه‌وه، هه‌ندێك به‌سه‌ر گه‌وره‌ى شاعيرانى چاخى عه‌بباسى يه‌كه‌م دايده‌نێن، خاوه‌ن زياتر له دوانزه هه‌زار به‌يت شيعر بووه، ئه‌گه‌رچى زۆربه‌ى ئه‌وانه‌مان پێنه‌گه‌شتووه، زۆر ژير و زيره‌ك بوو، سه‌باره‌ت به‌وه‌ى به نابينايى له دايكبووه، ده‌ڵێت:
عَميتُ جنيناً والذكاءُ من العَمَى **** فجئتُ عجيبَ الظنَ للعلم موئلا
به‌ششار گه‌شتى زۆرى به شاره‌كانى عێراقدا كرد و دواجار گه‌ڕايه‌وه به‌سره‌و بۆ ماوه‌يه‌ك ئاماده‌ى وانه‌كانى علم الكلام وفه‌لسه‌فه بوو، دواتر زه‌نده‌قه‌و بێ باوه‌ڕى خۆى به هه‌موو شتێكى هه‌ست پينه‌كراو به ڕاشكاوى ڕاگه‌ياند، له‌گه‌ل ئه‌وه‌شدا كه‌سێكى بێ شه‌رم بوو، له‌سه‌ر ده‌مێكدا كه ئايين ڕه‌نگدانه‌وه‌ى ته‌واى له سه‌ر كۆمه‌ڵگا هه‌بوو، ئه‌و به ڕاشكاوى سه‌رقالى مه‌ى خواردن و داوێن پيسى بوو، هۆنراوه‌ى زۆريشى به كچاندا ده‌وت و ئه‌وه‌ش بووه مايه‌ى بێزاربوونى خه‌ڵكى وبه‌رزكردنه‌وه‌ى سكاڵا بۆ لاى خه‌ليفه‌و ئه‌ويش بۆ ماوه‌يه‌ك زيندانى كرد.
به‌ششار ئه‌گه‌ر چى وه‌كو زنديق و بێ باوه‌ڕ به خوا و ڕۆژى دوايى ده‌ناسرا، به‌ڵام هه‌ندێ جار خۆى وه‌كو خه‌واريجه‌كان نيشان ده‌دا وبه‌رگرى له بيروبۆچوونه‌كانيان ده‌كرد، جارجاره‌ش ڕووبه‌ڕوى (واصل بن عطاء)ى سه‌ركرده‌ى موعته‌زيله‌كان ده‌بوويه‌وه‌و له وانه‌كانيدا كێشه‌ى بۆ درووست ده‌كرد، به‌ڵام به گشتى به پێى شيعره‌كانى له نێوان زه‌نده‌قه‌و خه‌واريجه‌كاندا بوو.
هه‌روه‌ها يه‌كێك له بۆچوونه‌كانى په‌سه‌ند كردنى هه‌ڵوێستى ئيبليس بوو- به‌له‌عنه‌ت بێت- له دژى ئاده‌م سه‌لامى خواى لێبێت، وه‌كو خۆى ده‌ڵێت:
إبليسُ أفضلُ من أبيكم آدم *** فتبينوا يا معشر الفجار
النارُ عنصره وآدم طينة *** والطين لا يسمو سمو النارِ
واته: ئبيليسى له ئاده‌م به باشتر ده‌زانى له‌به‌ر ئه‌وه‌ى ئه‌و له ئاگر دروستكراوه‌و گڵيش هه‌رگيز وه‌كو ئاگر به‌رز نابێته‌وه.
له كتيبى (البيان والتبيين/الجاحظ/ دار صعب/بيروت/ص24) هانووه كه واصل بن عطاء زۆر ڕقى لێ بوو، ده‌يوت: ئه‌گه‌ر ڕه‌شه‌كوژى خه‌ڵكى كارێكى ناشيرين نه‌بوايه كه مانه‌وييه‌كان ئه‌و كاره ده‌كه‌ن، كه‌سێكم ده‌نارد له‌ماڵه‌كه‌ى خۆيدا بيكوژێت.
بشار بن برد هاوه‌لانى ته‌كفير ده‌كرد وباسى ئه‌وه‌شى ده‌كرد كه مردووه‌كان پێش ڕۆژى قيامه‌ت ده‌گه‌ڕێنه‌وه دونيا و پشتگيرى ئيبليسى ده‌كرد له خۆبه‌باشتر زانينى له ئاده‌م عليه السلام وه‌كو (عبدالقاهر البغدادي) ده‌رباره‌ى ده‌ڵێت:
(وحكى أصحاب المقالات عن بشار أنه ضمّ إلى ضلالته في تكفير الصحابة وتكفير عليّ معهم ضلالتين أخريين إحداهما قوله برجعة الأموات إلى الدنيا قبل يوم القيامة كما ذهب إليه أصحاب الرجعة من الرافضة. والثانية قوله بتصويب إبليس في تفضيل النار على الأرض)(الفرق بين الفرق/البغدادي/دار الجيل/ص39).
ئه‌دۆنيس كه به‌سه‌رگه‌وره‌ى حه‌داسييه‌كان داده‌نرێت لهم سه‌رده‌مه، له كتێبى(الثابت والمتحول) به‌رگرى زۆرى له بشار بن برد كردووه‌و، هه‌روه‌ها ئه‌و شاعيره جێگاى ڕێزو بايه‌خێكى زۆره له لاى زۆرێك له ليبرالى و حه‌داسييه‌كانى جيهان به شێوه‌يه‌كى گشتى، (جيهان السادات) ى خێزانى أنور السادات يش نامه‌ى دوكتۆراكه‌ى له‌سه‌ر بشار بن برد بوو، كه به ڕۆشنبيرێك له دژى بيرى كۆنه‌په‌رستيدا ناساندوويه‌تى.
بشار بن برد به يه‌كێك له‌و شاعيرانه ده‌ژمێردرێت كه شيعره‌كه‌يان بووه هۆى كوژرانيان، ئه‌م شاعيره به شێوه‌يه‌كى گشتى و له‌سه‌ره‌تاى لاوێتييه‌وه شيعرى داشۆرينى زۆر بوو، هه‌رچى به دڵ نه‌بوايه يان حه‌زى له كه‌سێك نه‌كردايه دايده‌شۆرى به شيعره‌كانى، كه شيعره‌كانى له ڕووى ڕواڵه‌ت و هه‌نه‌رييه‌وه له ئاستێكى به‌رزدابوونه، چونكه وه‌كو الجاحظ ده‌ڵێت له (البيان والتبيين )دا به‌ششار شاعيرێك بووه (مطبوع) بووه، واته:به سروشت و سه‌ليقه هۆنراوه‌ى وتووه ، بێ ئه‌وه‌ى خۆى بۆ مانوو بكات،هاوكات شيعرى (مجون) واته: بێ ڕه‌وشتيشى زۆر بوو، وه‌سفى په‌يوه‌ندييه‌كانى خۆى له گه‌ل كچاندا و رۆيشتنى بۆ مه‌يخانه‌كان ده‌كرد له‌سه‌رووى ئه‌وانه‌شه‌وه به راشكاوى بيروباوه‌رى خۆى ده‌رباره‌ى خوا و ڕۆژى دوايى ده‌خسته ڕوو كه هه‌ندێ جارنكۆڵى لێ ده‌كرد، جاريكيش به‌مه‌به‌ستى وه‌رگرتنى پاره مه‌دح و ستايشى مه‌هدى خه‌ليفه‌ى كرد به‌ڵام ئه‌و له رانبه‌ردا هيچى پێ نه‌دا ، بۆيه دواى ماوه‌يه‌ك به شيعريكى جنێوئامێز سووكايه‌تى به خه‌ليفه كرد وپێى وت:
خَليفةٌ يَزْني بعمّاتِهِ **** يَلْعَبُ بالدّبُّوقِ والصَّولجَانْ
بۆيه ده‌گێڕنه‌وه خه‌ليفه خۆى بۆ به‌سره هات و فه‌رمانى كرد ده‌ستگير بكرێت، پاشان فه‌رمانى كرد بيرێت حه‌فتا قامچى لێ بدرێت به‌ڵام به‌ششار كه ئه‌و كاته پير بوو، پاش ماوه‌يه‌ك له‌و سزايه به‌رگه‌ى نه‌گرت و له ساڵى 168ك گيانى له ده‌ستدا. لهم باره‌وه ابن سلام له "طبقات الشعراء" سه‌باره‌ت به هۆكارى مردنه‌كه‌ى وتوويه‌تى: "كان بشار يعد من الخطباء البلغاء الفصحاء وله قصائد وأشعار كثيرة، فوشى به بعض من يبغضه إلى المهدي بأنه يدين بدين الخوارج فقتله المهدي،وقيل: بل قيل للمهدي: إنه يهجوك، فقتله، والذي صح من الأخبار في قتل بشار أنه كان يمدح المهدي، والمهدي ينعم عليه، فرمي بالزندقة فقتله).
زنجیرەی بیانناسە ٦٤- إبن سینا
ناوی (الحسين بن عبد الله بن الحسن بن علي بن سينا) و به ئه‌بو عه‌لی ناسراوه، فه‌یله‌سوف و پزیشكێكی ناوداره، له گوندێكی نزیك شاری بوخارا (ئۆزبه‌كستان) له 370 هـ (980م) له دایكبووه و، له هه‌مه‌دانی ئێران له ساڵی 427 هـ (1037م) وه‌فاتی كردووه، به نازناوی الشیخ الرئیس ناسراوه و، له سه‌ده‌كانی ناوه‌ڕاستدا له لای ڕۆژئاواییه‌كان به سه‌رگه‌وره‌ی پزیشكان و بە باوكی زانستی پزیشك ده‌ناسرا، زیاتر له دوو سه‌د كتێبی نووسیوه، به ناوبانگترینیان (القانون في الطب)ه ، كه تاكو ناوه‌ڕاستی سه‌ده‌ی حه‌ڤده‌یه‌م له زانكۆكانی ئه‌وروپا پشتی پێ ده‌به‌سترا، هه‌ندێ له كتێبه پزیشكی و فه‌لسه‌فییه‌كانی بۆ زۆربه‌ی زمانه‌كانی جیهان وه‌رگێڕدراوه.
ابن سینا له ده ساڵیدا قورئانی له‌به‌ر بوو، فیقهو بیركاری و زانستی تری وه‌رگرتبوو، هه‌روه‌ها شاعیریش بووه‌و توانیوێتی هۆنراوه بۆ باسه زانسنی و فه‌لسه‌فییه‌كانی به كاربهێنێ، بۆ نموونه ده‌رباره‌ی نه‌فسی مرۆڤه‌كان ده‌ڵێت:
هبطت إليك من المحل الأرفع ورقاء ذات تعزز وتمنع،
محجوبة عن كل مقلة عارف، وهي التي سفرت ولم تتبرقع.
وصلت على كره إليك، وربما كرهت فراقك، وهي ذات تفجع.
أنفت وما أنست، فلما واصلت ألفت مجاورة الخراب البلقع.
ابن سینا فه‌یله‌سوفێك و پزیشكێكی زۆر لێهاتوو بوو، ته‌نانه‌ت پێش ته‌مه‌نی بیست ساڵی توانی چاره‌سه‌ری نه‌خۆشییه‌كی سوڵتان (نوح بن منصور الساماني) بكات ، ئه‌مه‌ش هۆكارێك بوو بۆ نزیكبوونه‌وه‌ی له كۆشكی سوڵتان و سوودمه‌ند بوونی له كتێبخاه‌كه‌ی.
به هۆی زیره‌كی و ناوبانگی به‌رفروانی و به‌ده‌ر له بیروباوه‌ڕه فیكری و ئاینییه‌كانی زۆر لایه‌ن خۆیان به خاوه‌نی كردووه، وه‌كو فارس و تورك و عه‌ره‌ب . نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كانیش له یادی تێپه‌ڕبوونی هه‌زار ساڵ به‌سه‌ر له دایكبوونیدا و وه‌كو دانپێدانانێك به خزمه‌ته‌كانی ابن سینا، ئاهه‌نگێكیان له یونسكۆ بۆ سازكرد و نوینه‌ری وڵاته‌كانی جیهانی تێدا به‌شدار بوو.
ابن سینا سه‌ره‌ڕای ئه‌وناوبانگه گه‌وره‌ی كه هه‌یه‌تی وزۆرێك له نه‌خۆشخانه‌كانی جیهان به ناوی ئه‌وه‌وه نراوه، به‌ڵام كه‌م كه‌س بیروباوه‌ڕو عه‌قیده‌ی ئه‌و پیاوه ده‌زانێت چۆن بووه، بۆیه به پێویستم زانی هه‌ندێ ڕاستی باس نه‌كراو ده‌رباره‌ی ئه‌و ناوداره بخه‌مه ڕوو:
- ابن سینا له‌سه‌ر عه‌قیده‌ی ئیسماعیلیه‌كان بووه كه فیرقه‌یه‌كی باتنی ڕۆچوو له شیعه‌گه‌رایەتی.
- ابن (الحموي الشافعي) ده‌رباره‌ی وتوویه‌تی: (وقد اتفق العلماء على أن ابن سينا كان يقول بقدم العالم ونفي المعاد الجسماني ولا ينكر المعاد النفساني) واته: باوه‌ڕی وابووه گه‌ردوون دێرینە‌و سه‌ره‌تای نییه و مرۆڤه‌كان وه‌كو جه‌سته زیندوو نابنه‌وه له قیامه‌تدا، به‌ڵكو وه‌كو حاڵه‌تێكی نه‌فسی و ده‌روونی زیندوو ده‌بنه‌وه.
- هاوشێوه‌ی فه‌یله‌سوفه‌كانی یۆنان و فارابی بۆچوونی وابووه خوای گه‌وره ئاگاداری شته ورده‌كان نییه، به ڵكو به شێوه‌یه‌كی گشتی ئاگاداری شته‌كانه، ئه‌مه‌ش هۆكاری ته‌كفیركردنی بوو له لایه‌ن زۆرێك له زانایانه‌وه.
- باوه‌ڕی وا بوو كه موعجیزه‌ی پێغه‌مبه‌ران سه‌لامی خوایان لێبێت بریتییه له (قوى نفسانية ) واته: هێزگه‌لێكی ده‌روونی نه‌ك ڕاسته‌قینه.
- باوه‌ڕی وابوو هه‌موو ئه‌و قسه‌و باسانه‌ی پێغه‌مبه‌ران سه‌لامی خوایان لێبێت بۆ خه‌ڵكی باسیان كردووه به شێوه‌یه‌كی ده‌قاوده‌ق و پڕاوپڕی وته‌كانیان ڕاست نییه! به‌ڵكو بۆ تێگه‌یاندان ونزیككردنه‌وه‌ی واتاكان بووه له مێشكی خه‌ڵكی و شێوازێك بووه له‌گوتار كه له عه‌قڵیانه‌وه نزیك بێت، به‌مه‌ش پێغه‌مبه‌رانی له په‌یامه‌كانیاندا به درۆ خستووه‌ته‌وه.
- ده‌رباره‌ی خوای گه‌وره وتوویه‌تی: (( أنه وجود مطلق بشرط الإطلاق )). هه‌ر خۆیشی له جێگه‌ی تر شه‌رحی ئه‌م قسه‌ی خۆی ده‌كات و ده‌ڵێت: ( المطلق بشرط الإطلاق لايكون موجوداً في الأعيان) واته: جۆرێكه له نكۆڵی كردن له بوونی خوای گه‌وره.زۆرێك لهم جۆره قسه‌انه‌شی له كتێبی (الشفا) دا هاتووه ، كه وانایان به شه‌قا و به ده‌رد و نه‌خۆشی ناوی كتێی شیفایان بردووه.
- به‌هه‌شت و دۆزه‌خ وه‌كو ئه‌فسانه‌و دڵ خۆشكردنی بێ بنه‌ما وێنا ده‌كات كه مه‌به‌ست لێی هاندانه بۆ چاككه كردن و دوور كه‌وتنه‌وه له خراپه.ئه‌مجۆره بیروباوه‌ڕانه‌شی له كتێبی المعاد و كتیبه‌كانی تری ده‌رباره‌ی عه‌قیده باس كردووه.
- قسه‌و سووكایه‌تی به هاوه‌ڵان ده‌كات و به نه‌فامیانی زانیوه.ابن تیمیة له مجموع الفتاوی هه‌ندێ له‌و باره‌وه ده‌گێڕێته‌وه
- أبو حامد الغزالي له كتێبی (تهافت الفلاسفة) له بیست مه‌سه‌له‌دا به‌رپه‌رچی ئیبنوسینای داوه‌ته‌وه، كه له حه‌ڤده مه‌سه‌له‌یاندا ئه‌وی به موبته‌دیع وه‌سف كردووه، له سێ مه‌سه‌له‌یشیاندا ئه‌وی ته‌كفیر كردووه، كه ئه‌وانه‌ش بریتین له:1- كۆنی و دێرینی و نه‌بوونی سه‌ره‌تایه‌ك بۆ گه‌ردوون.
2- نكۆڵی كردنی له زیندووبوونه‌وه‌ی مرۆڤه‌كان به جه‌سنه‌ولاشه‌كانیان.
3- ئینكار كردنی ئاگادار بوون و زانستی خوا به ڕوداوه بچووك و لاوه‌كییه‌كان، ئه‌مه‌ش (ابن كثير) له ( البداية والنهاية) [12/43] باسی كردووه.
- ابن العماد الحنبلي له (شذرات الذهب) [3/237] وته‌یه‌كی (اليافعي) ده‌رباره‌ی ابن سينا ده‌گێڕێته‌وه كه وتوویه‌تی : (طالعت كتاب "الشفا" وما أجدره بقلب الفاء قافاً، لاشتماله على فلسفة لا ينشرح لها قلب متدين والله أعلم بخاتمته وصحة توبته). واته: كتێبی شیفای ئیبنوسینا م خوێنده‌وه حه‌ق بوو ناوی شه‌قا بووایه، دڵی ئیماندار هه‌رگیز پێی ئاسووده نابێت...
- (ابن الصلاح) ی شاره‌زووری به‌هۆی ئه‌و بیروباوه‌ڕانه‌ی ئیبنو سینا ده‌رباره‌ی خواو ڕۆژی دوایی فه‌رموویه‌تی:: (لم يكن من علماء الإسلام بل كان شيطاناً من شياطين الإنس) واته: ئه‌و له زانایانی ئیسلام نه‌بووه، به‌ڵكو شه‌یتانێكی نێو مرۆڤه‌كان بووه.
- (ابن تیمیة) له زۆر شوێنی كتێبه‌كانیدا به‌رپه‌رچی ابن سینا ی به توندی داوه‌ته‌وه‌و به هه‌مان شێوه‌ی زانایانی پێش خۆی ئه‌وی ته‌كفیر كردووه.
- (ابن القیم) له كتێبی (اغاثة اللهفان) دا وتوویه‌تی: ( وكان ابن سينا كما أخبر عن نفسه قال: أنا وأبي من أهل دعوة الحاكم فكان من القرامطة الباطنية الذين لا يؤمنون بمبدأ ولا معاد ولا رب ولا رسول مبعوث جاء من عند الله تعالى) ا.هـ من إغاثة اللهفان [2/195].
- (ابن العماد) له شذرات الذهب دا ده‌ڵێت: [2/353]: (أكثر العلماء على كفره وزندقته حتى قال الإمام الغزالي في كتابه "المنقذ من الضلال" : لا شك في كفرهما أي الفارابي وابن سينا) وله ئثشه‌وا (الغزالي) ش ده‌گێڕێته‌وه كه وتوویه‌تی: (مجموع ما غلط فيه هؤلاء الفلاسفة المنتسبون إلى الإسلام، ومنهم الفارابي وابن سينا يرجع إلى عشرين أصلاً يجب تكفيرهم في ثلاثة منها وتبديعهم في سبعة عشر.
أما المسائل الثلاث فهي:
1- قولهم إن الأجسام لا تحشر، وإن المثاب والمعاقب هي الروح.
2- وقولهم إن الله يعلم الكليات دون الجزئيات.)
ئه‌مه‌شمان باس كرد.
- ابن سینا له كتێبی( الاشارات ) دا پێی وابوو خوای گه‌وره ته‌نها خۆی باش ده‌ناسێت و،زانستی ته‌واوی ده‌رباره‌ی درووستكراوه‌كانی نییه.
زانایانی ئیسلام له كۆن و نوێدا، به تایبه‌تی أبو حامد الغزالي له "تهافت الفلاسفة" و "مقاصد الفلاسفة" و ابن تیمیة له (نقض المنطق) و زۆر جێگا له (مجموع الفتاوی ) دا ، له هاوچه‌خه‌كانیش سمیر المالكی له كتێبی: (الرد على من عظم الفلاسفة الملاحدة،ابن سينا، الرازي، الفارابي وأشياعهم) و به پێی فه‌توای زۆر له زانایانی جیهانی ئیسلامی، كه‌سیكی نامۆ بووه به بیروباوه‌ڕی ئایینی ئیسلام و بیروباوه‌ڕه‌كانی له فه‌یله‌سوفه‌كانی یۆنانه‌وه نزیك بوونه نوك ئیسلام، منیش له‌و سه‌رچاوانه‌ی ئاماژه‌م پێكرد سوودم بینییوه بۆ ئاماده كردنی ئه‌م بابه‌ته.
ابن سینا ته‌مه‌نێكی زۆر درێژی نه‌كردو ته‌نها په‌نجا و حه‌وت ساڵ ژیا ، له كۆتایی ژیانیدا زۆر كات نه‌خۆش بوو ، ده‌رمانێكی زۆری بۆ چاره‌سه‌ری نه‌خۆشییه‌كی ده‌خوارد، به‌ڵام بێ سوود بوو، بۆیه دواجار له چاره‌سه‌ر بێ هیوا بوو و ده‌ستی له خۆی شۆرده‌وه‌و ده‌ستی كرد به قورئان خوێندن وله كتێبی ( وفيات الأعيان وأنباء أبناء الزمان ) ی ابن خلكان دا2/ 157-162 هاتووه كه سێ ڕۆژ جارێك قورئانی خه‌تم ده‌كردو ، ماڵ و سامانیشی كرد به خێر و صه‌ده‌قه. ده‌وترێتیش له ماوه‌ی نه‌خۆشییه‌كه‌یدا له كۆتایی ته‌مه‌نیدا ته‌وبه‌ی كردووه، به‌ڵام نه‌زانراوه كه له بیروباوه‌ڕه‌كانی پاشگه‌زبووبێته‌وه و لێیان په‌شیمان بووبێته‌وه، بۆیه وا ده‌رده‌كه‌وێت ته‌وبه‌كه‌ی به‌و واتا گشتیه دێت كه كه‌سیك له مردن نزیك بووه‌ته‌وه‌و عباده‌تی زۆرئه‌نجام بدات و خۆی بۆ لیقای په‌روه‌ردگاری ئاماده ده‌كات.
إحسان برهان الدین
2017-1-26 سلێمانی
زنجیرەی بیانناسە ٦٣- غاندی
ناوی (موهانداس كرمشاند غاندي ) یه،سیاسه‌تمدارو سه‌ركرده‌یه‌كی دیارو به‌ناو بانگی هیندستانه، له ساڵی 1869ز له ویلایه‌تی گوجارات له هیندستان له دایكبووه، له بنه‌ماڵه‌یه‌كی ده‌وڵه‌مه‌ند و سیاسه‌تمه‌دار بووه، باوك و باپیریشی له میرنشینی بوربه‌نده‌ر سه‌ره‌ك وه‌زیران بوونه، له‌سه‌ره‌تای لاوێتی و له ساڵی 1882ز چووه‌ته بریتانیا و یاسای خوێندووه، دواتر بۆ ماوه‌ی بیست ساڵ له ئیفریقیا بووه، له‌وێش وه‌كو پارێزه‌رێك چالاكی زۆری هه‌بووه، داكۆكی له مافی هیندییه‌كان كردووه‌و، چه‌ند ساڵێكیش زیندان كراوه.
غاندی وه‌كو هیندۆسییه‌ك كه‌سێكی ڕووه‌كی (نباتي) بوو گۆشتی نه‌ده‌خوارد، كه‌سێكی ساده بوو تیكه‌ڵی خه‌ڵكی هه‌ژاری ده‌كرد، باوه‌ڕی به توندو تیژی و شه‌ڕ و به‌كارهێنانی هێز نه‌بوو، ده‌وترێتیش ئه‌وه‌ی له ڕۆماننوسی به ناوبانگ تۆلستۆی وه‌رگرتووه، چونكه ڕۆمانه‌كانی ئه‌وی ده‌خوێنده‌وه‌و كاریگه‌ری له‌سه‌ری درووست كردبوو، حیزبێكی دامه‌زراند و ڕۆژنامه‌یه‌كی ده‌ركرد، به گشتی وه‌كو تیكۆشه‌رو داكۆكارێك له مافی مرۆڤه‌كان ته‌ماشا ده‌كرا.
غاندی له سالی 1915ز گه‌ڕایه‌وه هیندستان، له چه‌ند ساڵێكدا توانی ببێته به ناوبانگترین كه‌سایه‌تی وچالاكوان و داكۆكیكار له مافی هیندییه چه‌وساوه‌كان. به‌ڵام جگه لهم زانیاریانه كه زۆربه‌ی خوێنران و ڕۆشنبیران پێی ئاشنان پێویسته بوترێت:
هیندستان سه‌رده‌مانیك بوو پێش قۆناغی غاندی له لایه‌ن مه‌غۆله‌كانه‌وه به ئیسلام حوكم ده‌كرا، ئه‌وروپییه‌كانیش به‌رده‌وام ته‌ماحیان له‌و وڵاته‌دا هه‌بوو، به‌ڵام سه‌ركرده‌كانی هیندستان وریا بوون و ڕێگه‌یان به ئینگلیزه‌كان نه‌ده‌دا پیلانیان بۆ بگێڕن، بۆیه ئه‌وان بیریان كرده‌وه له ڕێگه‌ی بازرگانییه‌وه ئامانجه‌كانیان له داگیركردنی ئه‌و وڵاته جێبه‌جێ بكه‌ن، بۆیه هه‌ڵسان به درووستكردنی كۆمپانیایه‌كی گه‌وره بۆ كه‌شتیولنی و بازرگانی به ناوی:(شركة الهند الشرقية للتجارة الإنجليزية ) له‌و ڕێگه‌شه‌وه و له ماوه‌ی چه‌ندین ساڵ توانیان ده‌ست بگرنه سه‌ر بازرگانی ئه‌و وڵاته و له ڕێگه‌ی سیخوڕه‌كانیانه‌وه له هه‌موو شتیك له‌و وڵاته ئاگه‌دار بن، له‌و سه‌روبه‌نده‌دا ده‌سه‌ڵاتی سه‌فه‌وییه‌كان به یارمه‌تی و كۆمه‌كی ئینگلیزه‌كان هێرشیان كرده سه‌ر هیندستان و ئه‌گه‌رچی نه‌یانتوانی داگیری بكه‌ن، به‌ڵام توانیان لاوازی بكه‌ن و بشێوی تێدا درووست بكه‌ن و به‌م شێوه‌ش له پاش خۆیان ڕێگه‌یان به‌ته‌واوه‌تی بۆ بریتانیا خۆش كرد و توانیان هیندستان وه‌كو موسته‌عمه‌ره‌یه‌كی خۆیان ڕابگه‌یه‌نن و خیلافه‌تی ئیسلامیشیان لابرد و كۆتاییان پێ هێنا. لێره‌وه به‌ره‌یه‌كی ئیسلامی به‌رفراوان له گه‌ل كه‌مینه‌یه‌كی هیندۆسی بۆ دژایه‌تی ئینگلیزه‌كان درووست بوون.
ئینگلیزه‌كان ئه‌وه‌ی پێشتر بۆیان نه‌ده‌چووه سه‌ر ئه‌م جاره‌یان كه بوونه خاوه‌ن هێزی سه‌ربازی له‌و وڵاته بۆیان ئاسان بوو، بۆیه به‌تایبه‌تی دوای ئه‌وه‌ی موسوڵمانان ده‌ستیان كرد به چه‌ك هه‌ڵگرتن له دژی ئه‌وان، ئینگلیزه‌كان شاڵاوێكی زیندانی كردنی سه‌ركرده‌كانی موسوڵمانان وهاوكات ده‌ستیان به‌ڕیی هیندۆسه‌كان نه‌ده‌هێنا، به‌ڵام موسوڵمانان به‌م كاره سارد نه‌بوونه‌وه‌و به‌رده‌وام بوون له به‌رگریكردن و له خاك و نیشتمان و موسوڵمانان له دژی داگیركه‌ری ئینگلیز...ئا لێره‌وه ڕۆڵی هندۆسه‌كان ده‌ستی پێكرد كاتێك كه ئیستیعماری ئینگلیزی په‌نایان بۆ بردن و به‌شێوه‌یه‌كی تایبه‌ت ڕۆڵی غاندی ده‌ستی پێكرد وه‌كو ڕۆشنبیرێك وسه‌ركرده‌یه‌كی هیندۆسه‌كان و وه‌كو كه‌سێكی دونیا نه‌ویست!
به گوێره‌ی به‌نامه‌ی ڕاگه‌یاندراوی، غاندی دژی توندوتیژی وشۆرشی چه‌كدار بوو، ئه‌و شۆرشه‌ی زۆری نه‌مابوو دژ به داگیركه‌رانی ئینگلیز موسوڵمانان به‌رووبوومه‌كه‌ی بدوورنه‌وه.
موسوڵمانان ده‌ركیان به‌وه كرد كه بریتانیا خه‌ریكی پاڵپشت كردنی غاندییه بۆ ئه‌وه‌ی ده‌وڵه‌تێكی ئیسلامی سه‌رله نوێ له هیندستان سه‌رهه‌ڵنه‌دات، له كاتێكیشدا بریتانیا به تۆپ و چه‌كی قورس له موسوڵمانانی ده‌دا، هیندۆسه‌كان به‌ڕابه‌رایه‌تی غاندی به هێمنی سه‌رقاڵی یاخی بوونی شارستانی بوون، ئینگلیزه‌كانیش به شێوه‌یه‌كی به‌رنامه بۆ داڕێژراو غاندییان وه‌كو پاڵه‌وانێكی نه‌ته‌وایه‌تی نیشانده‌دا و جار جار زیندانیان ده‌كرد و بۆ ته‌واوكردنی پیلانه‌كه، بۆ ئه‌وه‌ی بیسه‌لمێنن كه شێوازی (العصیان المدني) به‌روبومی باشتره و به‌سوودتره له ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی سه‌ربازی، موسوڵمانان زیانی زۆریان ده‌كرد و به ناچاری ئاواره ده‌بوون وهه‌ڵده‌هاتن به‌ره‌و ئه‌فغانستان، هه‌ر بۆیه له ماوه‌یه‌كی كه‌مدا هندۆسه‌كان وه‌كو هێزێكی كاریگه‌ر له گۆڕه‌پانه‌كه‌دا ده‌ركه‌وتن، ئینجا غاندی له گه‌ڵ كونسوڵی بریتانیا له هندستان ڕێككه‌وتن له‌سه‌ر له باربردنی شۆڕشی موسوڵمانان به مه‌رجێك ئه‌و دژایه‌تیكردنه به زه‌قی ده‌رنه‌كه‌وێت، له لایه‌كی تریشه‌وه غاندی له گه‌ڵ موسوڵمانان سازشی ده‌كرد و هه‌وڵی ده‌دا ساردانیان بكاته‌وه له شۆڕشی سه‌ربازی وبه‌رده‌وام بانگهێشتی ده‌كردن بۆ یاخیبوونی شارستانی، هندۆسه‌كان به‌و شێوازه سه‌ركه‌وتنیان به ده‌ست هینا له ڕێگه‌ی ئه‌و سازش و گفتوگۆی غاندی له‌گه‌ل ئینگلیزه‌كان ئه‌نجامی ده‌دا و دواجار له سایه‌ی كشانه‌وه‌یه‌كی ڕواڵه‌تی بریتانیا له هیندستان، هندۆسه‌كان قه‌واره‌ی خۆیان ڕاگه‌یاند و پاشان له گه‌ل ئینگلیزه‌كان ده‌ستیان كرد به لێدانی موسوڵمانان.
به‌و شێوه‌ی كه باسمان كرد غاندی له ڕێگه‌ی پیلان و فێڵ و ده‌ست تێكه‌ڵ كردن له گه‌ڵ داگیركه‌ری ئینگلیزدا وتوانی شۆڕشی موسوڵمانان بدزێت و ئاواتی سه‌ربه‌خۆیی وڕاگه‌یاندنی ده‌وڵه‌تێكی ئیسلامی بۆ موسوڵمانانی هیندستان له‌بار برد. بێگومان موسوڵمانانی هیندستانیش خۆیان جێگای ڕه‌خنه‌و لۆمه‌ن كه به غاندی فریویان خوارد و وادیاره باوه‌ڕیان وا نه‌بووه غاندی به كرێگرته‌یه‌كی ئینگلیزه‌كان بێت، به تایبه‌تی وه‌كو هندۆسییه‌ك كه مه‌به‌ستی بوو خزمه‌تی هاودینه‌كانی خۆی بكات و ده‌وڵه‌تێكیان بۆ ڕابگه‌یه‌نێت.
- جیاواز له‌وه‌ش كه ده‌رباره‌ی بڵاو ده‌كرێته‌وه، غاندی بۆچوونی به‌رانبه‌ر ئیسلام و پێغه‌مبه‌ری ئیسلام صلی الله علیه وسلم زۆر خراپ بوو، به‌ڵام له قۆناغیكی داهانوودا و له‌به‌ر ئه‌و پێگه جیهانییه‌ی به ده‌ستی هێنا گوتاری خۆی به ڕواڵه‌ت گۆڕی، ئه‌وه‌شی پێشتر ڕاگه‌یاندبوو كه ئیسلام ئه‌و دینه‌یه به زه‌بری شمشێر و هێز بڵاوبووه‌ته‌وه‌و زانایانی هندستان به‌رپه‌رچیان دایه‌وه له كاتی خۆی، به تایبه‌تی له لايه‌ن (أبو الاعلی المودودی ) كه هۆكاری دانانی كتێبی (الجهاد في الاسلام) وه‌كو ڕه‌ددانه‌وه‌ی ئه‌و وتانه‌ی غاندی بوو.
- له ڕاستیدا بریتانیا له‌وه دڵنیا بوو كه به‌رگه‌ی جه‌نگی موسوڵمانان ناگرێت و، به به‌رده‌وامی له هیندستان بمێنێته‌وه، بۆیه زبجیره‌یه‌ك ڕێ و شوێنی گرته‌به‌ر له‌وانه درووستكردنی چه‌ندین كوشتارگه بۆیان و درووستكردنی هه‌ندێ به كرێگرته‌ی وه‌كو غولام ئه‌حمه‌د قادیانی و زیندوو كردنه‌وه‌ی بیرۆكه‌ی دژایه‌تی سوننه‌ت له‌ڕێگه‌ی چه‌ند كه‌سایه‌تییه‌كی ئیسلامی لاده‌ری ئه‌و وڵاته و، هه‌روه‌ها گۆڕین و تێكدانی مه‌نهه‌جی خوێندن له قوتابخانه‌كان، كه ئه‌مه‌ش وای كرد موسوڵمانان له‌و جۆره حوێندنگایانه دوور بكه‌ونه‌وه و،به كارهێنانی غاندی ش چه‌كێكی تری كاریگه‌ری ئینگلیزه‌كان بوو بۆ لاوازكردنی ئه‌وان و شكست پێ هێنانیان.
- غاندی كاتێك له گه‌ڵ فه‌رمانڕه‌وای ئینگلیزه‌كان (ریدینج) كۆبوویه‌وه، داوای سه‌ربه‌خۆیی هندۆسه‌كانی لێكرد، ئه‌ویش له وه‌ڵامدا پێی وت: ئه‌گه‌ر ئێمه سه‌ربه‌خۆییتان پێ بده‌ین موسوڵمانان ئه‌وه ده‌قۆزنه‌وه‌و ده‌بنه خاوه‌نی، بۆیه پێویسته سه‌ره‌تا هاوكارمان بن بۆ شكست هێنان به ئه‌وان و دوای ئه‌وه داواكارییه‌كه‌تان جێبه‌جێ ده‌كه‌ین، ئه‌مه‌ش ده‌قی وه‌ڵامه‌كه‌ی بوو بۆ غاندی:(إن مصدر الحركة الاستقلالية في الهند هم المسلمون ، وأهدافها بأيدي زعمائهم ، ولو أجبنا مطالبكم ، وسلمنا لكم مقاليد الحكم ، صارت البلاد للمسلمين ، وإن الطريق الصحيح هو أن تسعوا أولاً لكسر شوكة المسلمين ، بالتعاون مع بريطانيا ، وحينئذ لن تتمهل بريطانيا في الاعتراف لكم بالاستقلال ، وتسليم مقاليد الحكم في البلاد إليكم).
- ئه‌وه‌ی غاندی له گه‌ڵ ئینگلیزه‌كان ده‌یكرد زیاتر نه‌بوو له شانۆگه‌رییه‌ك، كه تێیدا بریتانیا هه‌موو هه‌وڵێكی بۆ ئه‌وه بوو غاندی وه‌كو سه‌ركرده‌یه‌كی ئاشتیخواز نیشان بدات و ئه‌و بكاته ئامرازێك بۆ شكاندنی موسوڵمانان، غاندی به به‌هانه‌ی ئاشتیخوازی داوای دواخستنی سه‌ربه‌خۆیی هیندستان و به‌ره‌نگاری نه‌كردنی داگیركه‌ری ده‌ركرد، كۆتایی ئه‌و شانۆگه‌رییه‌ش له ساڵی 1948 بوو، كاتێك هندۆسه‌كان سه‌ربه‌خۆیی خۆیان له بریتانیا وه‌رگرت، پاڵه‌وانی ئه‌و شانۆگه‌رییه‌ش غاندی بوو، كه تاكو ئێستاش زۆرێك له موسوڵمانانی جیهانیش به باشی نازانن غاندی چی ڕۆڵێكی له‌وشانۆگه‌رییه‌دا بینیوه.
- له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئێمه لێره‌دا له میانه‌ی ناساندنی كه‌سایه‌تی غاندی ن، پێویسته ئه‌وه‌ش باس بكه‌ین، كه ئه‌و كه‌سێكی هاوڕه‌گه‌زباز بووه ، ئه‌و كاته‌ی له ئیفریقیا بووه په‌یوه‌ندی سێكسی له گه‌ل ئه‌ندازیارێكی ئه‌ڵمانی پیاو هه‌بووه‌و له پێناویدا له خێزانه‌كه‌شی جیا بووه‌ته‌وه و ، هه‌موو ئه‌و په‌یامانه‌ش كه بۆ ئه‌و مه‌عشوقه پیاوه‌ی خۆی ناردووه بڵاوبووه‌ته‌وه‌و كه له نامه‌یه‌كیدا پێی ده‌ڵێت:«لقد استحوذت بالكامل على جسدي. هذه أقصى درجات العبودية»!.واته: تۆ به‌ته‌واوی زال بوویته سه‌ر جه‌سته‌مدا و ئه‌وه‌ش به‌رزرترین پله‌كانی په‌رستراوێتییه! ورده‌كاری ئه‌م پرسه‌ش هه‌مووی له كتێبی «الروح العظيمة: المهاتما غاندي ونضاله مع الهند»دا هاتووه.
- هه‌روه‌ها شایانی باسه غاندی بزنێكی به ناوبانگی هه‌بووشیره‌كه‌ی ده‌خوارده‌وه و،ئه‌و كاره‌ش ساده‌یی و خاكی بوونی ئه‌وی نیشان ده‌دا، به‌ڵام ئه‌و بزنه به‌رده‌وام شیری مانگاو جۆره‌ها میوه‌ی تازه‌ی پێده‌درا ،هه‌موو هه‌فته‌یه‌كیش ده‌بوو پزیشك بیبینێ، تێچووی ڕۆژانه‌ی ئه‌و بزنه ده‌گێڕنه‌وه به‌شی ده خێزانی هیندی ده‌كرد بۆ ماوه‌ی مانگێك.
هه‌روه‌ها غاندی ئیشی زه‌به‌لاحی بۆ ده‌كرا بۆ ئه‌وه‌ی هه‌ژار ده‌ركه‌وێت ، چونكه به‌رنامه‌ی كارو كارتێكردنی له خه‌لكی به‌و شێوه ڕێی ده‌كرد، له شه‌مه‌نده‌فه‌ری پله سێ سه‌رده‌كه‌وت وه‌كو نیشانه‌یه‌ك له‌سه‌ر خاكی بوونی، به‌ڵام شه‌مه‌نده‌فه‌ره‌كه یان به‌شێكی زۆری بۆ ته‌نها خۆی تایبه‌ت ده‌كرا، به هه‌ژار ده‌رخستنی غاندی پێویستی به خه‌رجییه‌كی یه‌كجار زۆر بوو.
ئه‌و جل و پۆشاكه‌ی كه له‌به‌ری ده‌كرد ڕاسته ساده بوو، به‌ڵام ئه‌وه پۆشاكی ئایینی بوو، به‌و جل و به‌رگه‌ی ملیۆنه‌ها خه‌ڵكی بۆ خۆی ڕاكێشابوو، ته‌نانه‌ت دكتۆر ئه‌حمه‌د شه‌له‌بی له كتیبی (أدیان الهند الكبری) له غاندی ده‌گێڕێته‌وه له بواری فه‌لسه‌فه‌ی په‌رستنی مانگا، زۆر داكۆكی له په‌رستنی مانگا ده‌كرد و له دایكی خۆی له زۆر ڕووه‌وه به چاكتری زانیوه، وه‌كو ده‌ڵێت: (وأمى البقرة افضل من أمى الحقيقية من عدة وجوه ، فالأم الحقيقية ترضعنا مدة عام أو عامين وتتطلب منا خدمات طول العمر نظير هذا ، ولكن أمنا البقرة تمنحنا اللبن دائماً ، ولا تتطلب منا شيئاً مقابل ذلك سوى الطعام العادى . وعندما تمرض الأم الحقيقية تكلفنا نفقات باهظة ، ولكن امنا البقرة فلا نخسر لها شيئاً ذا بال ، وعندما تموت الأم الحقيقية تتكلف جنازتها مبالغ طائلة ، وعندما تموت أمنا البقرة تعود علينا بالنفع كما كانت تفعل وهى حية،لأننا ننتفع بكل جزء من جسمها حتى العظم والجلد والقرون.).واته: دايكه مانگاكه‌م - له چه‌ندين ڕووه‌وه له دايكى ڕاسته‌قينه‌م چاكتره، چونكه ديكى ڕاسته‌قينه بۆ يه‌ك دوو ساڵيك شيرمان پێ ده‌دا و تا ماوين له به‌رانبه‌ر ئه‌وه‌دا داواى پاداشتى ئه‌وه‌مان لێ ده‌كات، به‌ڵام دايكه مانگاكه‌مان هه‌ميشه شيرمان پێ ده‌دات و له به‌رانبه‌ر ئه‌وه‌شدا جگه له خواردنيكى ساده داواى هيچمان لێ ناكات......
- له‌و جه‌نگانه‌ی كه هندۆسه‌كان له دژی موسوڵمانان به‌رپایان ده‌كرد و خوێنی موسوڵمانانی تێدا ده‌ڕژا، غاندی به‌یه‌ك وشه ده‌یتوانی ئه‌و جه‌نگانه ڕاگرێت، به‌ڵام ئه‌و كاره‌ی نه‌ده‌كرد، چونكه له‌لایه‌كه‌وه خۆی دوژمنێكی سه‌رسه‌ختی ئیسلام بوو، له‌لایه‌كی تریشه‌وه له‌به‌ر ئه‌وه‌ی به‌كرێگرته‌ی ئینگلیزه‌كان بوو و ڕێككه‌وتنه‌كانی له گه‌لیاندا له‌وباره‌وه جێبه‌جێ ده‌كرد.
- له كتێبی "الدعوة إلى الله في أقطار مختلفة" ی (تقي الدين الهلالي) كه زانایه‌كی مه‌غریبی گه‌وره‌یه و خۆی له‌سه‌رده‌می غاندی چووه‌ته هیندستانو ئه‌وی به دوژمنێكی گه‌وره‌ی ئیسلام ناساندووه، له‌و كتێبه‌دا هاتووه: كه غاندی له ڕۆژنامه‌ی "هريجان" نووسیوێتی: (أن الله أوحى إليه أن طهر المنبوذين وألحقهم بإخوانهم من الطبقات العليا. قال في صحيفته: "فإن سألتموني دليلا حسيا على أن الله أوحى إليَّ بذلك، أقول لكم: ما عندي دليلٌ، ولكني لا أشك في هذا الوحي.) واته:من وه‌حیم بۆ هاتووه كه ڕسواكان - كه مه‌به‌ستی موسوڵمانانه - پاكتاویان بكه‌م و به‌ره‌و چینه به‌رزه‌كان بیاننیرم. واته: بیانكوژێت.
غاندی سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی به كردار به‌و شێوه بوو له دژی موسوڵمانانی هیندستان، به‌ڵام هه‌میشه له گوتاره‌كانیدا باسی ئاشتی و پێكه‌وه ژیان و برایه‌تی ده‌كرد، هه‌ر بۆیه له 30ی كانونی دووه‌می ساڵی 1948 له‌و كاته‌ی به‌ره‌و په‌ره‌ستگای نیوده‌لهی ده‌چوو، هندۆسییه‌كی توندڕه‌و به ناوی (ناثورم جوتسى) به سێ فیشه‌ك غاندی له ته‌مه‌نی حه‌فتا و هه‌شت ساڵیدا كوشت و كۆتايى به ژيانى هێنا.
بۆ نووسینی ئه‌م بابه‌ته زۆر سه‌رچاوه‌م به كارهێناوه، له‌وانه: رجال اختلف فیهم الرأي/أنور الجندي..اسطورة غاندي/دكتور خالد محمد الغیث..سایتی وێكبیدیا و صید الفوائد و...سه‌رچاوه‌ی تر.
احسان برھان الدین
2017-01-20 سلێمانی
زنجیرەی بیانناسە ٦٢- د.عه‌لی شه‌ریعه‌تی
ناوی (علي محمد تقي شريعتي مزینانی)ه ، له‌ساڵی 19333 له گوندێكی نزیك ده‌ڤه‌ری خوراسان له ئێران له دایكبووه، پاش ته‌واوكردنی خوێندن له كولێژی ئاداب ، له گه‌ڵ نێرده‌یه‌كدا كاندید كرا بۆ گه‌شتی خوێندن بۆزانكۆی سۆربۆن له فه‌ره‌نسا ، له‌وێ توانی دوو بڕوانامه‌ی دوكتۆرا به ده‌ست بهێنێ، یه‌كێكیان له زانستی كۆمه‌ڵناسی و ئه‌وی تریان له ئایین ناسی.
عه‌لی شه‌ریعه‌تی هه‌ر له‌سه‌ره‌تای لاویتی سه‌رگه‌رمی سیاسه‌ت بوو ، سه‌ره‌تا له‌گه‌ل (محمد مصدق) كاری كرد ، كاتێكیش له فه‌ره‌نسا بوو هه‌ندێ چالاكی سیاسی له‌وێ هه‌بوو، بۆ نموونه به‌شداریكردنی له خۆپیشاندانێكی پشتگیری بۆ یه‌كه‌م سه‌ره‌ك وه‌زیرانی كۆنغۆ (پاتریس لۆمۆمبا ) كه له لایه‌ن ده‌زگاری هه‌واڵگری به‌لجیكا تیرۆر كرا ، ئینجا كاتێك له فه‌ره‌نسا گه‌ڕایه‌وه بۆ ئێران له ساڵی 1969 حوسه‌ینییه‌‌ی (الإرشاد ) ی دامه‌زراند به مه‌به‌ستی په‌روه‌رده‌كردنی گه‌نجان وئاڕاسته‌كردنیان، له ساڵی 1973 حوسه‌ینییه‌كه داخرا وخۆی و باوكی بۆ ماوه‌ی یه‌ك ساڵ و نیو زیندانی كران كه دوا جار به كاریگه‌ری هه‌ندێ هه‌وڵ وداكۆكی نێوده‌وله‌تی و به‌تایبه‌ت هه‌ندێ هه‌وڵی سیاسه‌تمه‌دارانی جه‌زائیری ئازادكران، چه‌ند جارێكی تریش له سه‌رده‌می ڕژێمی شاه زیندان كراوه.
شه‌ریعه‌تی خاوه‌نی ژماره‌یه‌كی زۆره له كتێب و هه‌ندێ سه‌رچاوه ئاماژه بۆ ئه‌وه ده‌كه‌ن كه له حه‌فتاكاندا چه‌ند ملیۆن نوسخه‌یه‌ك له كتێبه‌كانی فرۆشراوه ، له‌وانه:
(العودة إلى الذات ،الحسين وارث ادم ، الإسلام والإنسان ،التشيع العلوي والتشيع الصفوي، فاطمة هي فاطمة ، النباهة والاستحمار ،مسؤلية المثقف ،بناء الذات الثورية ، دین ضد دین ، الأمة والإمامة ،الشهادة .أبي.. أمي.. نحن متهمون...)
شه‌ریعه‌تی نه‌یارێكی سه‌رسه‌ختی ڕژێمی شاه بوو، ئه‌وانیش به كه‌سێكی كاریگه‌ر و ترسناك ته‌ماشایان ده‌كرد و حسابیان بۆ ده‌كرد، چونكه بیرۆكه‌كانی له ناو گه‌نجاندا له ئێران به‌رده‌وام له په‌ره‌سه‌ندندا بوو، هاوكات به بڕوای هه‌ندێ له كه‌سایه‌تی و لێكۆڵه‌ره‌وان به سه‌ركرده‌یه‌كی سروش به‌خش دانراوه بۆ شۆرشی ئیسلامی ئێران، هه‌رچه‌نده شه‌ریعه‌تی دوو ساڵ پێش هه‌ڵگیرسانی شۆرشه‌كه له دونیا ده‌رچووه، هه‌ر بۆیه هه‌ندێك به عه‌قڵی هه‌ڵسوڕینه‌ری شۆرشه‌كه ناساندوویانه، ستایشی زۆریش كراوه له لایه‌ن هه‌ندێ له سه‌رانی شیعه‌وه وه‌كو خامینه‌ئی و، ڕه‌فسه‌نجانی و، ئه‌حمه‌د خومه‌ینی و، موسی الصدرو، طالقانی.
به كورتی شه‌ریعه‌تی یه‌كێكه له كه‌سایه‌تیه ناوداره گه‌وره‌كانی شیعه لهم سه‌رده‌مه‌دا ، سه‌ره‌ڕای جیاوازی كه‌سایه‌تییه‌كه‌ی كه ئه‌سته‌مه له گه‌ڵ هیچ كه‌سایه‌تییه‌كی تری شیعه‌دا به‌راورد بكرێت ، به‌ڵام ڕاستی كه‌سایه‌تی شه‌ریعه‌تی له ڕووه ئایینیه‌كه‌یه‌وه به باشی ڕوون نییه له لای ئه‌هلی سوننه‌و، بگره لای شیعه‌كانیش به‌ڕادده‌یه‌ك كه هه‌ندیكیان زۆر ستایشی ده‌كه‌ن و، له‌به‌رانبه‌ردا هه‌ندێكی تریان ته‌كفیری ده‌كه‌ن، هۆكاری ئه‌و تێكه‌ڵ بوونه‌ش ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ:
11- ئه‌و هه‌مووڕه‌خنه‌ی شه‌ریعه‌تی ئاڕاسته‌ی فیكری شیعه‌كانی كردووه و هه‌ندێ له بیروباوه‌ڕه‌كانی ئه‌وانی به ئه‌فسانه ناوبردووه، هه‌روه‌ها له كتێبه‌كانیدا جۆرێك له ڕه‌خنه‌و بێزاری ده‌رده‌كه‌وێت له دامه‌زراوه فه‌رمییه‌كانی شیعه وئه‌وانه‌ی پێیان ده‌وتریت پیاوی ئایینی.
22- ڕه‌خنه‌گرتنی شه‌ریعه‌تی له ده‌وله‌تی سه‌فه‌وییه‌كان كه له‌سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی ده‌یه‌می كۆچی ئێرانیان كرد به ده‌وڵه‌تێكی شیعه و جیاوازیكردنی له نێوان شیعه‌گه‌رای سه‌فه‌وی و عه‌له‌وی، یان شیعه‌گه‌رای سوورو ڕه‌ش.
33- هه‌ندێ وته‌ی باش وئه‌رێنی هه‌یه ده‌رباره‌ی هه‌ندێ له هاوه‌ڵان و زانایانی ئه‌هلی سوننه‌ت به پێچه‌وانه‌ی بۆچوون وبیروباوه‌ری شیعه‌كان.
44- بانگه‌شه‌كردنی بۆ بیرۆكه‌ی نزیكبوونه‌وه (التقریب) له نێوان سوننه و شیعه‌دا.
ئه‌وه‌ی كه شاراوه نییه شه‌ریعه‌تی هه‌ر زوو كه‌وته ژێر كاریگه‌ری هزری ماركسییه‌كان و به بیری سۆشیالیزمی سه‌رسام بوو، له‌وانه‌شه سه‌ره‌تای كاریگه‌ر بوونی به كۆمۆنیسته‌كان له‌و كاته‌وه بێت كه په‌یوه‌ندی كرد به كۆمه‌ڵه‌ی (نهضت خدابرستان سوسياليست)، هه‌روه‌ها شه‌ریعه‌تی هاوسه‌رگیری كرد له گه‌ڵ خوشكی سه‌ركرده‌یه‌كی كۆمۆنیستی ئه‌ندام له پارتی (توده) ی چه‌پ ، كاتێكیش له فه‌ره‌نسا بوو په‌یوه‌ندی له‌گه‌ل چه‌په‌كان هه‌بوو ، له‌گه‌ڵ هه‌واری بومیدیه‌ن یش په‌یوه‌ندییه‌كی تایبه‌تی بوو ، جگه له‌وه‌ش به‌رده‌وام ڕۆژنامه‌و گۆڤاری چه‌په‌كانی ده‌خوینده‌وه‌و، كتێبی (حرب العصابات) گیڤارا شی وه‌رگێڕا. جگه له‌وه‌ش په‌یوه‌ندی له‌گه‌ل جان پۆڵ سارته‌ری فه‌یله‌سوفی وجودی به ناوبانگ هه‌بوو، كتێبیكیشی له كتێبه‌كانی سارته‌ر وه‌رگێڕابووه سه‌ر زمانی فارسی ، له گه‌ڵ گه‌رانه‌وه‌شی له فه‌ره‌نسا بۆ ئێران په‌یوه‌ندی باشی له‌گه‌ڵ سه‌رانی موجاهیدین خه‌لقی كۆمۆنیستی دا هه‌بوو، زۆریش پێیان سه‌رسام بوو ، پێشتریش ڕۆمانێكی (عبد الحمید جودة السحار )ی به ناونیشانی:"أبو ذر الغفاري: الاشتراكي المؤمن"."أبو ذر، خدابرست سوسياليست". وه‌رگێڕابووه سه‌ر زمانی فارسی.
به‌ڵام له‌به‌ر ئه‌و ڕۆڵه دیاره‌ی كه هه‌یبوو له سه‌رده‌می شاه له دژایه‌تی ڕژێمه‌كه‌ی، ده‌بینین كه‌سایه‌تییه‌كی وه‌كو خومه‌ینی خۆی له قه‌ره‌ی ڕه‌خنه‌گرتن له شه‌ریعه‌تی نه‌داوه ، ئه‌مه له كاتێكدا بوو كه له‌لایه‌ن (مرتضی المطهري) به هۆی لایه‌نگری ته‌واوی شه‌ریعه‌تی بۆ بۆ هه‌ندێ له بیروباوه‌ره‌كانی كۆمه‌نیستی و سۆشیالیزمی ته‌كفیر كرا و، زۆرێك له شیعه‌كان حوسوینییه‌كه‌ی شه‌ریعه‌تییان به كوفرستان واته: مۆڵگای بێ باوه‌ڕی ناو ده‌برد.هاوكات هه‌ندێ زانای تری شیعه‌ش زۆر به‌رگرییان لێ ده‌كرد وه‌كو (طالقاني).
شه‌ریعه‌تی له لایه‌كه‌وه به‌رگری له شیعه ده‌كرد و داوای خاوێن كردنه‌وه‌و پاڵاوتنی ڕێڕه‌وی شیعه‌ی ده‌كرد له لادان ودرۆو ئه‌فسانه ، له لایه‌كی تریشه‌وه باوه‌ڕی به بیری سۆشیالیزم و شیوعییه‌كان هه‌بوو ! له ڕاستیدا شه‌ریعه‌تی نه‌ك ته‌نها كۆكردنه‌وه‌ی نێوان شیعه‌گه‌رایه‌تی و سۆشیالیزمی له‌لا ئاسایی بوو ، به‌و پێیه‌ی ئه‌و بانگه‌وازی بۆ ئیسلامێكی پێشكه‌وتنخوازی ڕه‌خنه ئامێزده‌كرد ، به‌ڵكو ئه‌و ژیانی خۆی ته‌رخان كردبوو بۆ تێهه‌ڵكێشكردنی سۆشیالیزم له گه‌ڵ بنه‌ما پێشكه‌وتنخوازه‌كانی ڕێڕه‌وی شیعه وه‌كو خۆی ده‌ڵێت.
به‌مه‌ش ده‌كرێت به‌و ده‌رئه‌نجامه بگه‌ین كه شه‌ریعه‌تی نه‌ك هه‌ر ته‌نها به تێگه‌یشتنێكی ماركسیزم له ئایین تێگه‌یشتبوو، به‌ڵكو ئایین و شیعه‌گه‌رایه‌تی - به‌شێوه‌یه‌ك له شێوه‌كان - كردبوو به ئامرازێك بۆ تێپه‌راندنی ماركسیه‌ت بۆ هزری خه‌ڵكی.
له ڕاستیدا عه‌لی شه‌ریعه‌تی به هۆی پسپۆڕییه‌كه‌ی له بواری كۆمه‌ڵناسی و كاریگه‌ری ڕاسته‌وخۆی ئایین له‌سه‌ر كۆمه‌ڵگا، زانیارییه‌كی زۆری هه‌بوو ، خاوه‌نی تێگه‌یشتن و عه‌قڵێكی زۆر گه‌وره بوو، مه‌به‌ستیشی ئه‌وه بوو ئایین به‌كاربهینیت بۆ هوشیاركردنه‌وه‌ی خه‌ڵكی به پێی ئه‌و ڕێڕه‌وه‌ی خۆی باوه‌ری پێی بوو، كه بێگومان تیگه‌یشتنی شه‌ریعه‌تی بۆ ئاییین و بۆ مه‌زهه‌بی شیعه زۆر جیاواز بوو له تیگه‌یشتنی هه‌ر شیعه‌یه‌كی تر، من له‌به‌دواداچوونمدا بۆ تێگه‌یشتن لهم بیرمه‌نده، سه‌ره‌ڕای كاریگه‌ر بوونی به سۆشیالیزم و شیوعی و وجودییه‌كان ، به‌ڵام له كۆتایییدا به پێناسه‌یه‌كی تایبه‌ت دیندار بووه و باوه‌ری به مه‌زهه‌بی شیعه بووه، له‌وانه‌یه باوه‌ری به زۆر ورده‌كاری نه‌بووبێت، له‌وانه‌شه ئه‌و حوسوینییه‌ی كه له پاش گه‌ڕانه‌وه‌ی له فه‌ره‌نسا دایمه‌زراند خۆی له ناخیدا باوه‌ری پێنه‌بوو بیت و وه‌كو ئامراز و هۆكارێك ئه‌و هه‌نگاوه‌ی هه‌لگرتبیت له پێناو هۆشیار كردنه‌وه‌ی خه‌لكی وڵاته‌كه‌ی، به‌ڵام بێگومان به نیازبووه چاكسازی گه‌وره له‌و مه‌زهه‌به ئه‌نجام بدات به پێی بنه‌ماكانی بیركردنه‌وه‌و قه‌ناعه‌تی خۆی كه تا ڕاده‌یه‌كی زۆر ڕه‌نگ و تامی سۆشیالیزم واڵ بوو به‌سه‌ریدا. ئه‌و وێڕای ئه‌وه‌ی له هێڵه پانه‌كاندا له گه‌ل شیعه‌كاندا ناكۆك نه‌بووه، به‌ڵام وا دیاره ده‌مارگیری نه‌بووه بۆ ئه‌و ڕێڕه‌وه و له كاتی پێویستدا ڕه‌خنه‌شی لێیان گرتووه، ئه‌مه‌ش بووه‌ته هۆی دابه‌ش بوونی تێڕوانینی سه‌رانی شیعه بۆ ئه‌و بیرمه‌نده.
ئینجا بێگومان عه‌لی شه‌ریعه‌تی ڕێڕه‌وی ئه‌هلی سوننه‌ی پێ باش نه‌بووه و به‌هه‌ڵه‌ی زانیوه‌و، ڕێڕه‌وی شیعه‌شی - وێڕای ڕه‌خنه‌كانی - بۆ شوێنكه‌وتن به ڕاست تر زانیوه ، له كتێبی (التشيع العلوي والتشيع الصفوي)لاپه‌ره 76 - 77 ده‌ڵێت: "إن الخلاف بين الشيعة والسنة هو في الأساس خلاف فكري وعلمي وتاريخي يرتبط بطريقة فهم حقيقة الإسلام، وكل ما يدّعيه الشيعة في هذا المجال – وهو ادّعاء وجيه – أنه ينبغي لمعرفة حقيقة الإسلام الاقتداء بأهل بيت النبي وعلي (ع) لأجل أن تكون المعرفة مباشرة ومن دون واسطة، وهذا بحدّ ذاته كلام معقول، كما يدّعي الشيعة أن مواصلة طريق الرسالة وروحها بعد النبي مرهونة باتباع علي (ع) والاعتراف به خليفة بعد النبي دون غيره ممّن عجزوا عن مواصلة الرسالة بروحها حتى آل أمر المسلمين إلى ما آل إليه مما يعرفه الجميع"
هه‌لوێستی شه‌ریعه‌تی ده‌رباره‌ی هاوڵان به شێوه‌یه‌كی گشتی وه‌كو هه‌ر شیعه‌یه‌كی تره ، كه وه‌كو كۆمه‌ڵێك خاوه‌ن به‌رژه‌وه‌ندی و خه‌ڵكی لاده‌رو پیلانگێڕی دوور له بنه‌ماكانی ئایین و زه‌وتكه‌ر بۆ مافی خیلافه‌ت له عه‌لی له دژی ئیسلام ته‌ماشایان ده‌كات ، به‌ڵام سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ش شه‌ریعه‌تی نكۆڵی ده‌كرد له جنێودان به هاوه‌ڵان و هه‌ندێ جار ستایشی عومه‌ری ده‌كرد ڕه‌زای خوای لێبێت، شه‌ریعه‌تی ده‌ڵیت: "إن منطق عليٍّ لم يسوغ له الإساءة إلى عمر والتقليل من شأنه، بالرغم من إهدار حقوقه وجعله حبيس الدار بتواطؤ سياسي بين عمر وأبي بكر، بل إنه لم يتنكّر للخدمات التي قدّمها عمر للدولة الإسلامية لأنه لا يريد أن يغمط حق الرجل على خلفية أخذ الخلافة منه بغير حق" التشیع العلوي و التشیع الصفوي/116-117..
به‌ڵكو جاروبار ده‌بینین شه‌ریعه‌تی ستایشی هه‌ندێ له زانایانی سوننه ده‌كات ، كه له وردبوونه‌وه‌دا ده‌رده‌كه‌وێت ستایشی ئه‌وانه‌ی كردووه كه هه‌ڵوێستیان نه‌رم و (متساهل) بووه به‌رانبه‌ربه شیعه، یان له‌و كه‌سانه بوونه كه بانگه‌شه‌ی نزیكبوونه‌وه‌ی نێوان هه‌ردوو مه‌زهه‌بی سوننه‌و شیعه‌یان كردووه، وه‌كو: عبد المجيد سليم و،شه‌یخی پێشووتری ئه‌زهه‌ر محمود شلتوت كه ئه‌و پێی وابوو مه‌زهه‌بی شیعه وه‌كو هه‌ر مه‌زهه‌بێكی تری سوننه‌كان وایه بۆ خوا په‌رستن. هه‌روه‌ها ستایشی ئه‌و زانایانه ده‌كات كه ستایشی شیعه‌كانیان به باشی كردووه.
هه‌ڵوێستی شه‌ریعه‌تی له ده‌وڵه‌تی سوننی له ئیسلامدا له درێژایی مێژوودا، هه‌مان هه‌ڵوێستی شیعه‌كانه كه وای ده‌بینن ده‌وڵه‌تێكی سته‌مكاروگه‌نده‌ڵ بووه، چونكه دانیان به مافی پێشه‌وایه‌تی و ئیمامه‌ت بۆ شیعه‌كان نه‌ناوه، هه‌موو ئه‌و ده‌وڵه‌تانه‌ش له سه‌رده‌می ڕاشیدین تاكو عوسمانییه‌كان، له دیدی عه‌لی شه‌ریعه‌تییه‌وه، له‌سه‌ر بنه‌مای زه‌وتكردنی مافی عه‌لی و نه‌وه‌كانی درووست بوونه، شه‌ریعه‌تی له هه‌مان سه‌رچاوه‌ی پێشوودا ده‌ڵێت: "تمكن جميع المستكبرين وطواغيت الزمان وأصحاب البيوتات من العرب والعجم والترك والمغول والتتار من بلوغ سدة الحكم والاستواء على مسند خلافة النبي ما عدا آل النبي وأهل بيته من أئمة الحق والهدى" ده‌رباره‌ی به‌نی ئومه‌ییه ده‌ڵێت: "أما بنو أمية فصحيح أنهم يكنّون عداء تاريخيا للإسلام، وكل المصائب التي جرت على الدين كان لهم فيها اليد الطولى.."، ده‌رباره‌ی ده‌وڵه‌تی عوسمانیش ده‌ڵێت: "لا ينبغي الشك هنا في أن الحكومة العثمانية كانت حكومة فاسدة، ولم تكن تليق بحمل وسام الحكومة الإسلامية". به‌ڵام هاوكات له ڕوانگه‌یه‌كی سیاسییه‌وه ده‌بینین له جێگه‌یه‌كی تردا خۆزگه ده‌خوازێت كه( صلاح الدین) له فه‌له‌ستین زیندوو بێته‌وه و، خالیدی كوڕی وه‌لید جارێكی تر بگه‌ڕێته‌وه بۆ ئه‌وه‌ی شمشێره‌كه‌ی له دژی ڕۆمه‌كاندا هه‌ڵكێشێت.
هه‌روه‌ها شه‌ریعه‌تی له‌وانه‌یه له هه‌موو شیعه‌كان به‌وه جیابێته‌وه، كه ڕه‌خنه‌ی توندی هه‌یه له دژی ده‌وڵه‌تی سه‌فه‌وییه‌كان و پێی وایه ئه‌وان زیانیان به مه‌زهه‌بی شیعه گه‌یاندووه‌و، پێویسته ئه‌و بیرۆكه گومڕایانه‌و توندڕه‌وانه‌یان جارێكی تر له‌سه‌ر بیری شیعه لابدرێت ، شه‌ریعه‌تی له ڕوانگه‌ی بیركرنه‌وه‌ی سۆشیالیزمی خۆیه‌وه پێی وایه ده‌وڵه‌تی سه‌فه‌وی ئه‌وپه‌ڕی خراپه‌یان به‌رانبه‌ر مه‌زهه‌بی شیعه‌كان كردووه، كاتێك له مه‌زهه‌بێكی شۆڕشگێڕانه‌ی نكۆڵیكار له سته‌م، كردوویانه به مه‌زهه‌بێكی فه‌رمی بۆ خه‌ڵكی كه به زه‌بری هێز به‌هره‌مه‌ند بووه له پشتگیری ده‌وڵه‌ت و فه‌رمانڕه‌واكان ، ئه‌و ده‌ڵێت:
(للتشيع حقبتان تاريخيتان، بينهما تمام الاختلاف، تبدأ الأولى من القرن الأول الهجري حيث كان التشيع معبّرا عن الإسلام الحركي في مقابل الإسلام الرسمي والحكومي الذي كان يتمثل في المذهب السني، وتمتد هذه الحقبة إلى أوائل العهد الصفوي، حيث تبدأ الحقبة الثانية والتي تحول فيها المذهب الشيعي من تشيع حركة ونهضة إلى تشيع حكومة ونظام"
به‌ڵام ئه‌م بۆچوونه‌ی شه‌ریعه‌تی له‌وه سه‌رچاوه ده‌گرێت كه ئه‌و پێی وایه سه‌فه‌وییه‌كان زیانیان به ڕێڕه‌وی شیعه گه‌یاندووه و لاوازیان كردووه و بوونه‌ته ڕێگر له‌به‌رده‌م خه‌ڵكیدا كه به‌شیوه‌یه‌كی ڕاست و ڕه‌وا ببنه شیعه ، لهم هه‌ڵوێسته‌شیدا ئه‌بینین شه‌ریعه‌تی وه‌كو پارێزه‌رێك و خاوه‌ن هه‌ڵوێستیك له‌سه‌ر مه‌زهه‌بی شیعه ڕه‌خنه له‌وان ده‌گرێت ، چونكه ئه‌و شانازی به‌وه ده‌كرد كه زۆر دڵسۆزی ڕێڕه‌وی شیعه‌یه و هه‌رچی به‌رهه‌مێكی نووسین و تاری ئه‌و كه جێگه‌ی ڕه‌خنه‌یه به‌لای هه‌ندێكه‌وه، مه‌به‌ستی به‌رژه‌وه‌ندی و سه‌روه‌ری شیعه‌كانه ، شه‌ریعه‌تی ده‌ڵێت: "... أما أنا فتشهد جميع آثاري المطبوعة والمسموعة والتي هي الآن في متناول الجميع بأنها كانت تدور في الغالب على محور واحد هو الدفاع عن هذا المذهب. ويعزز ذلك أن أساس نظرتي الفلسفية والاجتماعية تبتني على رؤية شيعية واضحة، وكان أول كتاباتي صدر قبل ثمانية عشر عاما حول (أبي ذر) وآخرها كتاب (الشهادة رسالة الحسين) و(الدعوة رسالة زينب)، وإن ميولي الشيعية واضحة جدا، سواء في هذه الكتب أو في غيرها من القضايا الاجتماعية.."
ئاساییه به‌لامه‌وه و به‌ڵكو به پیویستی ده‌زانم بڵێم : وردبوونه‌وه و توێژینه‌وه‌ی به‌رهه‌مه‌كانی عه‌لی شه‌ریعه‌تی ئاسان نییه ، چونكه بۆ نموونه له كتێبێكی گرنگی وه‌كو كتێبی (العودة إلی الذات) - كه به پێی بۆچوونی هه‌ندێ له توێژه‌ره سوننییه‌كان، له‌وانه‌یه گرنگترین كتێبی شه‌ریعه‌تی بێت ، له هه‌موو لاپه‌ڕه‌یه‌كیدا زیاتر له بیرۆكه‌و بۆچوونێكی تایبه‌تی ئه‌و بیرمه‌نده‌ی تێدایه، به‌ڵام من له‌و بڕه‌ی توانیم بیخوێنمه‌وه له‌به‌رهه‌مه‌كانی و، ئه‌و سه‌رچاوانه‌ی دیراسه‌یان كردووه چی له ئه‌هلی سوننه‌ت - كه كه‌من ئه‌وانه‌ی ئاماژه‌یان پێ كردووه - یان ئه‌وانه‌ی له ناوخۆی مه‌زهه‌بی شیعه‌وه باسیان كردووه ، كه دوو هه‌ڵسه‌نگاندنی دژ به یه‌كیان بۆ كردووه ، به‌م ده‌ره‌نجامه سه‌ره‌تاییانه گه‌یشتم:
1- شه‌ریعه‌تی بیرمه‌ندێكی خاوه‌ن توانای فیكری و فه‌لسه‌فی تایبه‌ت بووه، كتێبه‌كانی زۆر داهێنان و بیرۆكه‌ی ڕۆشنبیری ورد و ئاماژه‌ی فه‌لسه‌فی و پێناسه‌ی گرنگ له خۆ ده‌گرن، به‌ڵام تێگه‌شتن له به‌رهه‌مه‌كانی ئاسان نییه و ته‌نها ئه‌وانه‌ی ئاستێكی باڵایان هه‌یه ده‌توانن له مه‌به‌سته‌كانی تێبگه‌ن ، چونكه تێروانینه‌كانی زۆر جار فه‌لسه‌فه ئامێزن.
22- شه‌ریعه‌تی كه‌سێكی شۆڕشگێر بووه وبۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ش به شێوه‌یه‌كی گشتی باوه‌ڕی به ڕێبازی فیكری ڕۆژئاوایی بووه ، به شێوه‌یه‌كی تایبه‌تیش باوه‌ری ته‌واوی به بیری سۆشیالیزم بووه وماركسییه‌تی به میكانیزمێكی گونجاو بینیوه بۆ مامه‌له كردن له گه‌ل تاك و كۆمه‌ڵگا و هۆشیاركردنه‌وه‌یان و، له‌و باره‌وه هه‌وڵ و كۆششی زۆری هه‌بووه و په‌یوه‌ندی له گه‌ڵ سه‌رانی وجودی و شیوعییه‌كانی سه‌رده‌می خۆی هه‌بووه، وه‌كو: جان پۆڵ سارته‌ر و، هه‌واری بومیدیه‌ن و، سه‌ركرده‌كانی موجاهیدین خه‌لقی ئێرانی .
33- سارته‌ر سه‌رسام و موعجیب بووه به‌شه‌ریعه‌تی و، وتوویه‌تی : ئه‌گه‌ر بڕیار بووایه دینێكم هه‌ڵبژاردایه - كه سارته‌ر باوه‌ری به دین نه‌بووه - ئه‌وا دینه‌كه‌ی عه‌لی شه‌ریعه‌تیم هه‌ڵده‌بژارد.
44- سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی به ته‌واوی له ژێر كاریگه‌ری فیكری ماركسیزم بووه، به‌ڵام به پێی پێناسه‌یه‌كی تایبه‌تی خۆی و، بێ ده‌رچوون له بنه‌ما سه‌ره‌كییه‌كانی ڕێڕه‌وی شیعه‌كان، ئه‌و هه‌میشه شیعه بووه‌و جه‌ختی له‌سه‌ر ئه‌وه كردووه‌ته‌وه كه جگه‌رسۆز و به‌ئه‌مه‌ك بووه بۆ ئه‌و مه‌زهه‌به.
55- ڕه‌خنه‌ی هه‌بووه له پیاوانی ئایینی شیعه‌و به تایبه‌تی ره‌خنه‌ی له‌ده‌وڵه‌تی سه‌فه‌وییه‌كان هه‌بووه كه زیانیان به مه‌زهه‌بی شیعه گه‌یاندووه و ناشیرینیان كردووه، له ڕاستیدا ڕه‌خنه‌كانی شه‌ریعه‌تی له مه‌زهه‌بی شیعه، ده‌چێته‌ی خانه‌ی ره‌خنه‌ی بونیاتنه‌رو، وا دیاره ویستوویه‌تی به میكانیزمێكی سۆشیالیزمی چاكسازی له كۆمه‌ڵگای ئێرانی شیعه مه‌زهه‌بدا بكات.
66- وه‌كو زانایه‌كی كومه‌ڵناس، كه كاری له‌سه‌ر كۆمه‌ڵگا كردووه، خاوه‌نی كۆمه‌ڵێك ئامڕازو كه‌ره‌سته‌ی مه‌عریفی زه‌به‌لاح بووه ، هۆشیارییه‌كی زۆری هه‌بووه‌و، هه‌وڵی داوه ئه‌و هۆشیارییه به كۆمه‌ڵگا بگه‌یه‌نێت، به‌ڵام وه‌كو هه‌ندێ له توێژه‌ره‌و‌ان ده‌ڵێن: شه‌ریعه‌تی هۆشیارییه‌كه‌ی وه‌كو جه‌سته‌یه‌كی زۆر گه‌وره بووه كه قاچه‌كاتی بریتی بن له ده‌نكه شقارته! له‌و ڕووه‌ی كه نه‌یتوانیوه پێیان ڕێ بكات، هه‌ر بۆیه زانیارییه‌كانی له ئاستێكی نه‌زه‌ریدا ماونه‌ته‌وه.
77- مه‌گه‌ر به شێوه‌یه‌كی ناڕاسته‌وخۆ، ئه‌گینا نه‌سه‌لمێندراوه كه شه‌ریعه‌تی عه‌قڵی هه‌ڵسوڕێنه‌ری شۆڕشی ئیسلامی ئێران بووبێت ،یان گوایه سرووش به‌خشی سه‌رانی ئه‌و شۆڕشه بووبێت، چونكه سه‌رباری ئه‌وه‌ی كه گومان نییه له‌وه‌ی شیعه‌بووه، به‌ڵام میكانیزمی ئیشكردنی له گه‌ڵ مه‌لاكاندا زۆر جیاواز بووه ، ، ته‌نانه‌ت خومه‌ینی هیچ ئاماژه‌یه‌كی به ڕاشكاوی نییه ده‌رباره‌ی شه‌ریعه‌تی، ئه‌گه‌ر چی ڕه‌خنه لێ نه‌گرتنی جێگای سه‌رنجه و له‌وانه‌شه بۆ ئه‌وه بگه‌ڕێته‌وه كه شه‌ریعه‌تی له‌و هه‌ل و مه‌رجه ڕۆڵی به‌رچاوی دژ به ڕژێمی شاه هه‌بووه و له ئێراندا خاوه‌ن جه‌ماوه‌ری به‌رفراوان بووه ، بۆیه خومه‌ینی لێی بێ ده‌نگ بووه.
88- شه‌ریعه‌تی سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی ستایشی هه‌ندێ هاوه‌ڵانی وه‌كو عومه‌ری كوری خه‌تتاب ره‌زای خوای لێبێت كردووه، هه‌روه‌ها ستایشی هه‌ندێ له زانایانی سوننه‌ی كردووه كه هه‌لوێستیان نه‌رم بووه به‌رانبه‌ر به شیعه، به‌ڵام ئه‌هلی سوننه‌تی وه‌كو لایه‌نی تیۆری و سیاسی پراكتیكی تێكرا به هه‌ڵه زانیوه‌و له به‌رانبه‌ریشدا كێشه‌ی شیعه‌ی به كێشه‌یه‌كی ڕاست و ڕه‌وا بینیوه، له گه‌ل هه‌ندی جیاوازی میكانیزمیی و ڕواڵه‌تی كه هه‌یبووه.
9- شه‌ریعه‌تی باوه‌ری به ململانێی نێوان شیعه‌و سوننه نه‌بووه و پێویستییه‌كی نه‌بینیوه بۆ پێكدادانییان.
100- شه‌ریعه‌تی له هه‌ندێ له كتیبه‌كانیدا وێڕای ڕه‌خنه گرتنی توندی له سه‌فه‌وییه‌كان و زانا گه‌وره‌كانی شیعه وه‌كو مه‌جلیسی خاوه‌نی( بحار الأنوار) كه تۆمه‌نباری كردووه به‌وه‌ی وه‌كو سوننیه ئومه‌وییه‌كانه ئه‌ویش ، به هه‌مان شێوه ڕه‌خنه‌ی له ڕۆژهه‌ڵاتناسه‌كان و ماركسییه‌كانیش گرتووه‌و هه‌ندێ له بیروباوه‌ره‌كانیانی گه‌نگه‌شه كردووه‌و به‌رپه‌رچی داونه‌ته‌وه، ئه‌مه‌ش ئاماژه‌یه‌كی ڕوونه بۆ ئه‌وه‌ی به شێوه‌یه‌كی گشتی عه‌لی شه‌ریعه‌تی هه‌وڵی داوه به ویژدانه‌وه بنووسێت و بكۆڵێته‌وه، هیچ نه‌بێت به پێی به‌رنامه‌و پلان و ڕێبازی خۆی كه باوه‌ڕی پێی هه‌بووه.
111- شه‌ریعه‌تی باوه‌ری به ده‌وله‌تی دینی نه‌بووه به هیچ شیوه‌یه‌ك، هه‌ر بۆیه شه‌رعییه‌تی ده‌وله‌تی سه‌فه‌وییه‌كان ره‌ت ده‌كاته‌وه‌وله كتێبه‌كانیدا به توندی ڕه‌خنه‌ییان لێ ده‌گرێت.
122- شه‌ریعه‌تی خویندنه‌وه‌ی بۆ مێژوو، بۆ ڕووداوكان، بۆ كۆمه‌ڵگا،بۆ دیارده گه‌وره‌كان، جۆرێك له ناڕوونی پێوه دیاره و به پێی پێوه‌ره‌كانی قورئانیش نه‌بووه، تێڕوانین و لێكدانه‌وه‌ی بۆ ئه‌و دیاردانه، له دیدێكی ماركسی و حه‌تمییه‌تی مێژوویه‌وه بووه، ته‌كفیر كردنی هه‌ندێ له‌سه‌رانی شیعه‌كانیش بۆ ئه‌و ڕه‌نگه لهم ڕوانگه‌وه سه‌رچاوه‌ی گرتبێت.
133- شه‌ریعه‌تی به‌و تایبه‌تمه‌ندیانه‌ی كه هه‌یبووه، به‌و دیدو تێڕوانینه‌ی كه له‌سه‌ری بووه و كاری پێ كردووه، كه‌سێكی تری هاوشێوه‌ی له ناو شیعه‌كاندا نییه، ته‌نانه‌ت له كه‌سێكی وه‌كو (موسی الموسوي )و (علي الوردي) ش جیاوازبووه، هه‌ندێ له توێژه‌ره‌كان پێیان وایه له ڕووی توانای فیكری و فه‌لسه‌فی وبه‌ده‌ر له ئینتیمای مه‌زهه‌بی وبیرو بۆچوونه‌كانی ، جۆرێك له نزیكی له نێوان كه‌سایه‌تیعه‌لی شه‌ریعه‌تی و محمد قطب دا هه‌یه.
144- شه‌ریعه‌تی له‌و به‌رنامه‌ی كه هه‌یبووه و، له هه‌وڵه‌كانیدا بۆ چاكسازی له ئێراندا سه‌ركه‌وتوو نه‌بووه ، نه‌شیتوانیوه بیرۆكه‌كانی له ناو كتێبه‌كانی ده‌ربكات بۆ سه‌ر زه‌مینه‌ی واقیع له‌ووڵاته، له كۆتاییشدا - له ژیانیدا و له پاش مردنیشی - به‌كارهێنراوه له لایه‌ن شیعه‌وه بۆ هه‌ندێ مه‌به‌ست و مه‌رامی تایبه‌ت.
155- كه‌سانێكی زۆر به عه‌لی شه‌ریعه‌تی سه‌رسامن و پێوه‌ی ئه‌نازن، مولحید و وجودییه‌كان له‌سه‌رووی هه‌مووشیانه‌وه جان پۆڵ سارته‌ر، عه‌لمانییه‌كان به گشتی، قورئانییه‌كان وه‌كو جمال البنا و عدنان إبراهیم كه به شێوه‌یه‌كی زۆر سه‌رنج راكێش له یه‌كیك له وتاره‌كانیدا ستایشی ده‌كات ، ئه‌هلی سوننه‌ش ژماره‌یه‌كی به‌رچاویان پێی سه‌رسامن - به تایبه‌تی ئه‌وانه‌ی كه له ڕووی فیكرو بیروباوه‌ڕه‌وه كێشه‌یه‌ك له مه‌زهه‌بی شیعه‌دا نابینن، یان ئه‌وانه‌ی به ناو سوننین و هه‌ستیاری زۆریان له گه‌ل ئه‌و زاراوایه هه‌یه، یان ئه‌وانه‌ی كه‌وتوونه‌ته ژێركاریگه‌ری هزری شیعه‌و هه‌میشه ڕه‌خنه‌یان له مێژووی ئیسلامی و سیستمه سیاسیه حوكمڕانه‌كانی سوننه له درێژایی مێژوودا هه‌یه، ته‌نانه كتێبه‌كانی وه‌رده‌گێڕدرێت و ده‌خوێنرێته‌وه وه‌كو هه‌ر بیرمه‌ندێكی تری سوننی مه‌زهه‌ب.
155- شه‌ریعه‌تی ئه‌گه‌ر وه‌كو بیرمه‌ندێك و زانایه‌كی كۆمه‌ڵناس و نووسه‌رێكی به توانا ته‌ماشا بكرێت وته‌نها له‌و ڕوانگه‌وه هه‌ڵبسه‌نگێنرێت ، بێگومان سه‌نگینی خۆی هه‌یه و ژماره‌یه‌كی گرنگه له گۆڕه‌پانی فیكر و دونیای نووسیندا، به‌ڵام ئه‌گه‌ر به پیوه‌ری قورئان وسوننه‌ت و پێوه‌ره‌كانی بیروباوه‌ری ئیسلامی وبنه‌ما و بنچینه جێگیره‌كانی ئیسلام ته‌ماشا بكرێت ، له‌و حاڵه‌ته‌دا كه‌سێكه خاوه‌ن بیرێكی نامۆیه به قورئان و به سوننه‌ت و بناغه نه‌گۆڕه‌كانی ئیسلام، به‌و پێیه‌ش به هیچ شێوه‌یه‌ك ناكرێت وه‌كو پێشه‌نگ و كه‌سی متمانه پێكراو مامه‌ڵه‌ی له گه‌ل بكرێت، به‌لكو كتێبه‌كانی سه‌ره‌ڕای گرنگییان جۆره‌ها بیروبۆچوونی جیاوازی ئیسلامی و شیعی و سوننی و فه‌لسه‌فی و ماركسی و سۆشیالیزمی و ڕۆشنبیری گشتی تێدایه ، هه‌رگیز ئامۆژگاری كه‌سی سه‌ره‌تایی ناكرێت بیانخوێنیته‌وه ، مه‌گه‌ر به سه‌رپه‌رشتی مامۆستایه‌كی شاره‌زا كه به جوانی حه‌ق و ناحه‌ق له ڕوانگه‌ی شه‌رعی خوا له یه‌كتر جیا بكاته‌وه ، بۆیه ئه‌و نووسه‌ر و بیرمه‌ندێكه گرنگییه‌كه‌ی له ده‌ره‌وه‌ی بازنه‌ی ڕێنوێنی ئیسلامی سه‌رچاوه ده‌گرێت.
شه‌ریعه‌تی پاش ئه‌وه‌ی له ساڵی 19755 به به فشارێكی نێو ده‌وڵه‌تی و به ڕوولێنانێكی جه‌زائیری له زیندان ئازادكرا، له ساڵی 1977ڕێگه‌ی پێدرا بچێت بۆ به‌ریتانیا و پاش سێ هه‌فته له‌شاری له‌نده‌ن به كوژراوی له شوققه‌كه‌ی خۆیدا دۆزرایه‌وه، تۆمه‌تباری سه‌ره‌كیش له كوشتنیدا ده‌زگاری هه‌واڵگری ڕژێمی شای ئێران بوو، به‌ڵام به‌ریتانیا به فه‌رمی له ڕاپۆرتی نه‌خۆشخانه‌ی ( ساوث هامبتون) ڕایانگه‌یاند كه هۆكای مرنه‌كه‌ی جه‌ڵته‌یه‌كی كوشنده‌ی دڵ بووه. ئێران ڕازی نه‌بوو پێشوازی له ته‌رمه‌كه‌ی بكات ، بۆیه ته‌رمه‌كه‌یان بۆ دیمه‌شق گواسته‌وه‌و له گۆڕستانی (السیدة زینب) له دیمه‌شق به خاك سپێردرا، له‌به‌ر ئه‌وه‌ش كه موسی الصدر - براده‌ری گیان به گیانی شه‌ریعه‌تی - نوێژی له‌سه‌ر جه‌نازه‌كه‌ی كرد، ڕژێمی شاه ڕه‌گه‌زنامه‌ی ئێرانی له ناوبراو وه‌رگرته‌وه.
زنجیره‌ی بیانناسه: (65)
زنجیرەی بیانناسە ٦١- ملا جامی
ناوي (نور الدين عبد الرحمن جامي بن نظام الدين أحمد )ه ، له له خوراسانی گه‌وره ساڵی 8177 هـ له دایكبووه و له هه‌رات ی ئه‌فغانستان ساڵی 998 هـ وه‌فاتی كردووه ، شاعیرو سۆفی و زانایه‌كی ناوداره ، قۆناغه‌كانی ته‌سه‌ووفی بڕی تاكو گه‌یشته سه‌رۆكایه‌تی ته‌ریقه‌تی نه‌قشبه‌ندی له‌سه‌ره‌می خۆیدا ، هه‌ر له سه‌رده‌می مناڵییه‌وه له گه‌ل باوكی چووه هه‌رات و سه‌مه‌رقه‌ند بۆ فێربوونی زانست له سه‌رده‌می ته‌یمووریه‌كاندا ، هه‌ر له سه‌ره‌تای ته‌مه‌نیه‌وه ناوبانگی ده‌ركرد و بوو به جێگه‌ی بایه‌خی خه‌ڵكی ، چونكه لێهاتووی نیشاندا له زانسته‌كانی (التصوف ـ التفسير ـ الحديث - والأدب والبلاغة - النحو - الصرف) ده‌شگرێنه‌وه كه ناوبانگی گه‌یشتووه‌ته سوڵتانه عوسمانییه‌كان و محمد الفاتح و دواتر یه‌زیدی كوڕیشی بانگهێشتیان كردووه بۆ ئه‌ستانه و ئه‌و ڕازی نه‌بووه بڕوات ، كتێبیشی بواراه‌كانی زانستدا هه‌یه و له كوردستانی خۆیشمان هه‌ندێ له كتێبه‌كانی جێگای بایه‌خی مامۆستایانه ، وه‌كو وتمان كت{بی زۆرن له‌وانه: سبحات القدس كه باسی طبقات الصوفیة ده‌كات ، هه‌روه‌ها ته‌فسیری قورئانی هه‌یه و شه‌رحی هه‌یه له‌سه‌ر كتێبی فصوص الحكم ی ابن عربي و شه‌رحی له‌سه‌ر الكافیة ی ابن الحاجب یش هه‌یه.. به‌ڵام ئه‌وه‌ی كه زۆرێك له خوێنه‌یری كتێبه‌كانی ده‌رباره‌ی نازانن ، یان ده‌یزانن و باسی ناكه‌ن ئه‌وه‌یه:
- مه‌لا جامی سۆفیه‌كی توندڕه‌و بووه له‌سه‌ر ڕێڕه‌وی الحلاج و ابن عربي و باوه‌ڕی ته‌واوی به (وحدة الوجود) و (الحلول ) هه‌یه كه حه‌لاجی له‌سه‌ر كوژرا.
- زیاده‌ڕه‌وی زۆری هه‌یه ده‌رباره‌ی جه‌لالی ڕۆمی و له‌و كتێبانه‌ی كه باسی مێژووی مه‌ولانا ده‌كات باس له‌وه ده‌كه‌ن كه جاری وا بووه چه‌ند بڕگه‌یه‌كی مه‌سنه‌وی له جیاتی قورئان له ناو نوێژدا خوێندووه‌ته‌وه‌و پاساویشی بۆی هێناوه‌ته‌وه!
- له بابه‌ته‌كانی عه‌قیده‌دا به روون و ئاشكرا لادانی هه‌یه ، به‌ڵام زانایه‌كی گه‌وره‌ش بووه له بواره‌كانی نحو و صرف و بلاغة و بواری تر و كتێبه‌كانی جێگای بایه‌خن.
زنجیرەی بیانناسە ٦٠- ئۆشۆ
#زنجیره‌ی_بیانناسه : ئه‌ڵقه‌ی(60)
ئۆشۆ
ناوی (تشاندرا موهان جاين)ە، له دایكبووی ساڵی 1931 ، له دوای ساڵی 1960 به ناوی: (أتشاريا راجنيش) ناسرا، له دوای ساڵی 1970 به (بهاجوان شري راجنيش) ناسرا لە كۆتا قؤناغىتەمەنیدا به ئۆشۆ ناوبانگی ده‌ركرد، له لای شوێنكه‌وتوانی له جیهاندا به مامۆستایه‌كی روحی وه‌سف ده‌كرێت.و یه‌كێكه له سه‌رانی ته‌سووفی فه‌لسه‌فی هاوچه‌رخ .
له ڕێگه‌ی نووسین و وتاره‌كانییه‌وه بیرۆكه‌كانی خۆی به جیهاندا بڵاوكردووه‌ته‌وه و به گشتی جه‌خت له سه‌ر ئیلحاد و بێ باوه‌ڕی ده‌كاته‌وه و پێی وایه سه‌رده‌می باوه‌ڕبوون به خوا تێپه‌ڕبووه ، یه‌كێك له به ناوبانگترین كتێبه‌كانیشی ناونیشانی بریتییه له: (موت الإله) واته: مردنی خوا! ئه‌مه‌ش هه‌ندێكه له سه‌ره‌باسه‌كانی نێو ئه‌و كتێبه: (خوا بزوێنه‌ری بوكه‌ڵه‌كانه) (خوا درۆیه)،.(خوا هه‌ستكردنی تۆیه به كه‌می)...هتد .
به كورتی و پوختی ئۆشۆ مولحیدێكی قسه‌زانه‌و به هه‌موو شێوازێك هه‌وڵی داوه له ڕێگه‌ی وتارو نووسینه‌وه قه‌ناعه‌ت به خه‌ڵكی بكات كه ئایینه‌كان زیاتر نین له ئامرازێك بۆ سڕكردن و گێلكردنی ئه‌وان.
ئۆشو له خێزانێكی هه‌ژاردا په‌روه‌رده بووه له هندستاندا سه‌ر به ئایینی جینی ، فه‌لسه‌فه‌ی خوێندووه له زانكۆی (جبل پور) و له‌و كاته‌ی خوێندكار بووه سێ جار له سه‌ر بێ ڕه‌وشتی ده‌ركراوه له خوێندن ، دواتریش كه بووه‌ته مامۆستا له‌وێ له جیاتی فه‌سڵ كردن و وه‌كو به‌زه‌ییه‌ك داوای لێكراوه ده‌ست له كاركێشانه‌وه‌ی پێشكه‌ش بكات و دوای ئه‌وه ناوی خۆی گۆڕییه‌و ده‌ستی كردووه به وتاردان و قسه‌كردن بۆ خه‌ڵكی له شاره‌كانی هیندستان، لهم سه‌روبه‌نده‌شدا به‌رده‌وام كێشه‌ی سێكسی و گێچه‌ڵكردنی سێكسی به كچان هه‌بووه ، هه‌ر بۆیه پاش ده‌ستدڕێژیكردنی به‌سه‌ر كچێكی ئه‌مریكی و دووگیان بوونی ئه‌و كچه له ئۆشۆ كێشه‌ی بۆ درووست ده‌بێت له گه‌ڵ كونسوڵخانه‌ی ئه‌مریكی له هیندستان.
له ڕاستیدا ئه‌و په‌رستگاو ناوه‌ندانه‌ی بۆ تێڕامان دایمه‌زراندبوو به زۆری كاری به‌دڕه‌وشتی تێدا ئه‌نجام ده‌درا و هه‌ر بۆیه نازناوی مامۆستای سێكس (معلم الجنس) یان به ئۆشۆ به خشیبوو ، جارێكیش داوایه‌كی پێشكه‌شی ده‌سه‌ڵاتداران كرد كه ڕێگه‌یان بده‌ن شوێنكه‌وتوانی به ڕووتی بسوڕێنه‌وه به ناو خه‌ڵكیدا به به‌هانه‌ی ئه‌وه‌ی خه‌ڵكی له بنچینه‌دا به ڕووتی له دایكبوونه!(دواتریش كه له ئه‌مریكا نیشته‌جێ ئه‌بیت هه‌مان ئه‌م داواكارییه پێشكه‌شی ده‌سه‌ڵاتدارانی ئه‌وێ ده‌كات) به‌ڵام هه‌ر دوو جاره‌كه داواكه‌ی ڕه‌تده‌كرێته‌وه.
هه‌روه‌ها ڕێگه‌شی لێگیرا هیچ موڵكێك بكڕێت بۆ ئه‌وه‌ی په‌رستگاو ناوه‌نده‌كانی زیاتر نه‌كات هاوكات ئه‌و سه‌رانه‌و باجیشی به حكومه‌تی هیندی نه‌ده‌دا.سه‌فاره‌ته‌كانی هیندیش له وڵاتاندا ڤیزه‌یان به‌كه‌س نه‌ده‌دا بۆ سه‌ردانی ئۆشۆ ، هه‌موو ئه‌مانه و زۆر شتی تر وای كرد ئۆشۆ ڕوو بكاته ئه‌مریكا و له‌وێ پارچه زه‌وییه‌كی گه‌وره‌ی به شه‌ش ملیۆن دۆلار كڕی و پێشتریش به سكرتێره‌كه‌ی وتبوو كتێبێك ده‌رباره‌ی ئایینی ڕاجنیش بنووسێت بۆ ئه‌وه‌ی كه‌ش و هه‌وای له‌بار بۆ خۆی له ئه‌مریكا دروست بكات.
په‌رستگاكه‌ی ئۆشۆ له ئه‌مریكا زۆر گه‌وره بوو ، به شێوێنكه‌وتوانی ده‌وت عه‌قڵت له‌ده‌ره‌وه‌ی ده‌روازه‌كه دابنێ ئینجا وه‌ره ژووره‌وه ، پاش ماوه‌یه‌ك به هۆی سه‌رپێچی كردنی زۆری ئۆشۆ بۆ یاساكانی ئه‌مریكا كێشه‌ی زۆری بۆ دروست بوو و هه‌ڕه‌شه‌ی ده‌ركردنی لێكرا له لایه‌ن ده‌سه‌ڵاتدانه‌وه.
سه‌ركێشییه‌كانی ئۆشۆ و شوێنكه‌وتوانی له ئه‌مریكا ڕۆژ له ڕۆژ ڕوویان له زیاد بوون بوو، وه‌كو ئه‌وه‌ی هه‌وڵیاندا ئاوی چەند ویلایه‌تێك ژه‌هراوی بكه‌ن و له په‌رستگاكانیاندا هه‌ندێ نه‌خۆشی وه‌كو ئێدزیان ئاماده كرد بۆ بڵاوكردنه‌وه وشتی تر، بۆیه ده‌ستگیر دەكران.
دواتر هه‌وڵیاندا هه‌ندێ چالاكی دژ به هه‌ڵبژاردنه‌كانی ئه‌مریكا ئه‌نجام بده‌ن ، سه‌ره‌نجام شوێنكه‌وتووه‌كانی هه‌ڵهاتن بۆ وڵاتان وهه‌ندێكیان ده‌ستیان گرته سه‌ر بڕێكی زۆر له‌و پارانه‌ی له بانكه‌كانی سویسرا هه‌بوون ، خودی ئۆشویش هه‌ڵهات و له كاتی نیشتنه‌وه‌ی فرۆكه‌كه‌ی له یه‌كێك له ویلایه‌ته‌كانی ئه‌مریكا بۆ وه‌رگرتنی به‌نزین ده‌ستگیر كرا و دواتر حكومه‌ت ڕازی بوو تۆمه‌ته‌كانی له‌سه‌ر لابدات به مه‌رجی ئه‌وه‌ی ئه‌مریكا به جێ بهێڵێت، به‌ڵام بیست و یه‌ك ده‌وڵه‌ت ڕازی نه‌بوون پێشوازی لە ئۆشۆ بكه‌ن ، تاكو گه‌یشته ئه‌وه‌ی هند به‌زه‌یی پێدا بێته‌وه له ساڵی 1987 ڕازی بوو بگه‌ڕێته‌وه هیندستان.
ئۆشۆ نه‌خۆشی زۆری له گه‌ڵدا بوو به تایبه‌تی نه‌خۆشی سێكسی ، هه‌میشه‌ش به بێ دكتۆر ڕێی نه‌ده‌كرد..له ساڵی 1990 به كه‌سه نزیكه‌كانی ده‌وروبه‌ری وت: جه‌سته‌م لێ دوور بخه‌نه‌وه وه‌كو دۆزه‌خی لێ هاتووه بۆم و دوای چه‌ند سعاتیك له‌و قسه‌یه مرد.
ئۆشۆ له سه‌ره‌تای لاوێتییه‌وه ده‌ستی كرد به گه‌ڕان به دوای ڕاستیدا به پێی پێوه‌ر وتێگەیشتن و ئه‌زموونی خۆی ، له ته‌مه‌نی بیست و یه‌ك ساڵیدا گه‌یشته ئه‌و قه‌ناعه‌ته‌ی كه لە سەری بوو تا مردن ، خوێنه‌رێكی زۆر پشوو درێژ بوو له خوێندنه‌وه‌دا، له قۆناغی سه‌ره‌تایی تاكو مردنی به چڕی خه‌ریكی كتێب خوێندنه‌وه بوو، به‌ڵام هاوكات قەبارەیەكی گەورە بوو له بێباوه‌ڕی و ئاره‌زووی سێكسی و هه‌وڵی وێرانكردن بۆ ده‌وروبه‌ر.
ئۆشۆ خاوه‌نی سه‌دان كتێب و نووسینی جیاجیایه ، زۆربه‌شیان بریتین له‌و وتارانه‌ی كه له هند و ئه‌مریكا پێشكه‌شی كردوون به خه‌ڵكی.و دواتر كراوه به كتێب ، ده‌ڵێن: زیاتر له سیانزه هه‌زار سعات وتاری هه‌یه! شایه‌نی باسه فیلمه سینه‌ماییه‌كان رۆڵیان بووه له گه‌وره‌كردنی ئۆشۆ به به‌هانه‌ی بانگه‌شه‌كردنی ئه‌و بۆ دووركه‌وتنه‌وه له توندو تیژی و ڕق له یه‌كتر بوون وبانگكردنی خه‌ڵكی بۆ یه‌كتر خۆشویستن ، به‌ڵام بێگومان ئه‌وان پێش هه‌موو شتیك چاك له ڕه‌هه‌نده فیكرییه‌كانی ئۆشۆ حاڵی بوونە.
حكومه‌ته‌كان دڵنیابوون له توانای ئه‌و پیاوه بۆ تێكدانی به‌ها ڕه‌وشتیه‌كان و شێواندنی بیروباوه‌ڕی خه‌ڵكی ده‌رباره‌ی خوا و ڕۆژی دوایی ، هه‌روه‌ها ئه‌م فه‌یله‌سوفه سێكس په‌رست و بێ باوه‌ڕه جگه له سینه‌ما، ئافرةتيكيش بەناوى مه‌ریه‌م نور ڕۆڵیكی كاریگه‌ری هەبوو له ناساندن و ناوبانگ په‌یداكردنی ئۆشۆ.
. ئه‌مه‌ش هه‌ندێكن له بیروباوه‌ڕه‌كانی:
- باوه‌ڕی به خوایه‌ك نه‌بوو له ده‌ره‌وه‌ی گه‌ردوون ، به‌ڵام باوه‌ڕی به خوای (وحدة الوجود) هه‌بوو كه بریتیه له دارو به‌رد و سروشت به گشتی.
- دژایه‌تی هه‌موو ئایینه‌كانی ده‌كرد و موسوڵمانانی به موحه‌ممه‌دییه‌كان ناو ده‌برد ، بانگه‌شه‌ی ده‌كرد بۆ ئایینی تاكه كه‌سی بێ وابه‌سته‌بوون به هیچ ئایینێكی دیاری كراو.
- ده‌یووت به هاو ڕاستیه‌كان مه‌سه‌له‌یه‌كی ڕێژه‌یین ، ئه‌وه‌ی ئه‌مڕۆ حه‌ق بێت له‌وانه‌یه سبه‌ی ناحه‌ق بێت.
- ده‌یووت : ڕاستیه‌ك نییه به‌رده‌وام هه‌ر ڕاستی بێت ، یان هه‌ڵه‌یه‌ك هه‌میشه هه‌ر هه‌ڵه بێت ، هه‌موو ئه‌وانه قابیلی گۆڕانكارین.
- ئۆشۆ به به‌رده‌وامی كه‌سێكی به‌د ڕه‌وشت و خراپه‌كار بووه ، هه‌رگیز له له كێشه‌و گێچه‌ڵی سێكسی به دوور نه‌بووه و په‌رستگاكانی جێگایه‌كی به‌رین بوونه و بۆ سێكس كردنی ئاژه‌ڵ ئاسا و گۆرینه‌وه‌ی هاوسه‌ر و ده‌ستدرێژی سێكسی. به‌ڵام وێڕای ئه‌وه‌ش خراپییه فیكرییه‌كانی زۆر خراپتر بوونه له خراپییه سێكسییه‌كانی.
- ئۆشۆ پێی وابوو خوا و شه‌یتان دوو ڕوون بۆ یه‌ك دراو ، هه‌موو ئه‌م بیروباوه‌ڕانه‌ش به‌ڵگه‌ی قسه‌ی خۆی له‌سه‌ره به نووسین و تۆماری ڤیدیۆیی و بە وەرگێڕدراوی لە كەناڵەكانی یوتیوب.
له‌وانه‌یه كه‌سێك بڵێت: كێشه چییه یان نیشانه‌ی سه‌ر سوڕمان له كوێدایه كه كه‌سێكی هیندی گومڕاو مولحید ئه‌وه كاروكرده‌وه‌و قسه‌ی بێت؟
لە وەڵامدا پێویستە بوترێت: كێشه له‌وه‌دایه كه‌سانێك نه‌ك هه‌ر له جیهانی ئیسلامی ، به‌ڵكو له كوردستانی خۆیشمان سه‌رسامن به قسه‌كانی و به‌كه‌سێكی فه‌یله‌سوف و مامۆستای ڕوحی و پیاوی (مستنیر) وروناكبیر ناوی ده‌به‌ن ، بێ ئه‌وه‌ی ئاگه‌داری ژیان و حەقیقەتی مێژووی بن ، یان ئەوەیە ئاگه‌دارن و به مەبەستی دیاری كراو ده‌یانه‌وێت خه‌ڵكی به‌لاڕێدا ببه‌ن و سه‌ریان لێ بشێوێنن و خۆڵیان به نرخی زێر پێ بفرۆشن.
إحسان برهان الدین
2016-8-7 سلێمانی
زنجیرەی بیانناسە ٥٩- مسیلمة الكذاب
ناوی ته‌واوی (مسلمة بن حبيب الحنفي) ه ، یه‌كێكه له به‌ناوبانگترین ئه‌و كه‌سانه‌ی له ژیانی پێغه‌مبه‌ری خوا صلی الله علیه وسلم دا بانگه‌شه‌ی پێغه‌مبه‌رایه‌تی كرد ، له یه‌مامه له دایكبووه‌و هه‌ر له‌وێیش گه‌وره بووه ، ته‌مه‌نی له ته‌مه‌نی پێغه‌مبه‌ر صلی الله علیه وسلم گه‌وره تر بوو ، ئه‌و له پێش سه‌رهه‌ڵدانی ئیسلام به‌وه ده‌ناسرا كه خه‌ریكی رمڵ لێدان و جادو و پێشبینی كردن و كاری له‌و شێوه بوو ، خه‌ڵكی مه‌ككه‌ش زانیاریان ده‌رباره‌ی هه‌بوو.
موسه‌یله‌مه پێش بانگه‌شه كردنی پێغه‌مبه‌رایه‌تی كه‌سێكی گه‌ڕۆك بوو ، به‌رده‌وام به نێو هۆزه‌كاندا گه‌شتی ده‌كرد هه‌وڵی فێربوونی هه‌ندێ شتی وه‌كو جادوو و به ده‌ستهێنانی هه‌واڵی ئه‌و جۆره كه‌سانه‌ی ده‌دا.
له ساڵی 6322 میلادی له گه‌ڵ هه‌ندێ له خزمانی خۆی له به‌نی حه‌نیفه ڕۆیشته لای پێغه‌مبه‌ر صلی الله علیه وسلم ، كاتێك ئه‌وان موسوڵمان بوون و به‌یعه‌تیاندا ، موسه‌یله‌مه خاچه‌كه‌ی پۆشیبوو به پێغه‌مبه‌ر صلی الله علیه وسلم ی وت: ده‌مه‌ویت موحه‌مممه‌د به‌شدارم بكات له پێغه‌مبه‌رایه‌تی وه‌كو چۆن موسا هارونی برای به‌شدار كرد ، به‌ڵام پێغه‌مبه‌ر صلی الله علیه وسلم چڵه دارخورمایه‌كی هه‌ڵگرت و فه‌رمووی: سوێند به خوا ئه‌ی موسه‌یله‌مه داوای ئه‌م چڵه داره‌شم لێبكه‌یت پێت ناده‌م. ئتر موسه‌یله‌مه له‌سه‌ر گاوری خۆی مایه‌وه‌و به‌یعه‌تی نه‌دا.به‌ڵام كاتێك گه‌ڕایه‌وه به هۆزه‌كه‌ی خۆی وت له‌وانه‌یه موحه‌ممه‌د هاوبه‌شم بكات له پێغه‌مبه‌رایه‌تی ،ئینجا وه‌كو هه‌وڵێك بۆ ئه‌و پرسه نامه‌یه‌كی نارد بۆ پیغه‌مبه‌ر صلی الله علیه وسلم كه تێیدا هاتبوو: له موسه‌یله‌مه‌ی پێغه‌مبه‌ری خوا بۆ موحه‌ممه‌دی پێغه‌مبه‌ری خوا ، منیش وه‌كو تۆ نیوه‌ی پێغه‌مبه‌رایه‌تیم بۆ هاتووه ، نیوه‌ی سه‌ر زه‌وی بۆ تۆیه و نیوه‌كه‌ی تری بۆ منه ، به‌ڵام قوره‌یش خه‌ڵكێكی سته‌مكارن.پێغه‌مبه‌ری خوایش صلی الله علیه وسلم وه‌ڵامی دایه‌وه‌و فه‌رمووی له موحه‌ممدی پێغه‌مبه‌ری خوا بۆ موسه‌یله‌مه‌ی درۆزن ..«من محمد رسول الله إلى مسيلمة الكذاب، السلام على من أتبع الهدى، أما بعد، ﴿إِنَّ الْأَرْضَ لِلَّهِ يُورِثُهَا مَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ﴾»
له پاش وه‌فاتی پێغه‌مبه‌ر صلی الله علیه وسلم له ڕۆژهه‌ڵاتی نه‌جد ئافره‌تێكی گاور ده‌ركه‌وت به ناوی سجاح التمیمیة كه ئه‌ویش بانگه‌شه‌ی پێغه‌مبه‌رایه‌تی ده‌كرد ، ویستی هێرش بكاته سه‌ر یه‌مامه ی هۆزی موسه‌یله‌مه ،به‌ڵام موسه‌یله‌مه له گه‌ڵیان ڕێككه‌وت و سه‌جاحی ماره‌كرد له‌سه‌ر بنه‌مای یه‌كگرتنی ئامانجه‌كانیان ، به‌ڵام سه‌جاح له پاش هه‌شت مانگ ژیانی هاوسه‌رگیری له گه‌ڵ موسه‌یله‌مه‌ی درۆزن ، كۆچی كرد به‌ره‌و عومان وئه‌وی به جێهێشت.
له پاش وه‌فاتی پێغه‌مبه‌ر صلی الله علیه وسلم ئه‌بو به‌كر ڕه‌زای خوای لێبێت جه‌نگی له گه‌ڵ نكۆڵیكه‌ران له زه‌كاتدان و هه‌لگه‌راوه‌كان له ئیسلام به گشتی ڕاگه‌یاند ، له‌و جه‌نگانه‌شدا موسه‌یله‌مه‌و هێزه‌كانی تیكشكان به‌رانبه‌ر سوپای خالیدی كوری وه‌لید و موسه‌یله‌مه له ساڵی 633 میلادی له شه‌ڕی یه‌مامه له‌سه‌ر ده‌ستی وه‌حشی كوڕی حه‌رب كه بكوژی حه‌مزه بوو كوژرا ، به پێی كتیبی تاریخ الخلفاء ی السیوطي موسه‌یله‌مه كاتی كوژرانی ته‌مه‌نی له‌سه‌رووی سه‌د ساڵه‌وه بوو ، هه‌ندێكش پییان وایه ته‌مه‌نی نزیكه‌ی سه‌د و په‌نجا ساڵ ده‌بوو.
موسه‌یله‌مه سه‌باره‌ت به بانگه‌شه كردنی پێغه‌مبه‌رایه‌تی هه‌ندێ هه‌وڵی لاساییكردنه‌وه‌ی قورئانیدا ، ده‌ره‌نجام ئایه‌ته‌كانی هه‌ندێ قسه‌ی مناڵانه‌و پێكه‌نیناوی بوون ، وه‌كو ئه‌وه‌ی ده‌ڵیت
- وَاللَّيْلُ الدَّامِسْ، وَالذِّئْبُ الْهَامِسْ، مَا قَطَعَتْ أَسَدٌ مِنْ رَطْبٍ وَلَا يَابِسْ.
2- لَقَدْ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَى الْحُبْلَى، أَخْرَجَ مِنْهَا نَسَمَةً تَسْعَى، مِنْ بَيْنِ صِفَاقٍ وَحَشَا.
33- إن بني تميم قوم طهر لقاح، لا مكروه عليهم ولا إتاوة، نجاورهم ما حيينا بإحسان، نمنعهم من كل إنسان، فإذا متنا فأمرهم إلى الرحمن.
4- وَالْفِيلْ، وَمَا أَدْرَاكَ مَا الْفِيلْ، لَهُ زَلُّومٌ طَوِيلْ.
55- وَالْمُبَذِّرَاتِ زَرْعًا، وَالْحَاصِدَاتِ حَصْدًا، وَالذَّارِيَاتِ قَمْحًا، وَالطَّاحِنَاتِ طِحْنًا، وَالْخَابِزَاتِ خَبْزًا، وَالثَّارِدَاتِ ثَرْدًا، وَاللَّاقِمَاتِ لَقْمًا، إِهَالَةً وَسَمْنًا، لَقَدْ فُضِّلْتُمْ عَلَى أَهْلِ الْوَبَرِ، وَمَا سَبَقَكُمْ أَهْلُ الْمَدَرِ، رَفِيقَكُمْ فَامْنَعُوهُ، وَالْمُعْتَرَّ فآووه، والناعي فواسوه.
66- يَا ضِفْدَعُ بَنَتَ الضِّفْدَعِينْ، نَقِّي كَمْ تَنِقِّينْ، لَا الْمَاءَ تُكَدِّرِينْ، وَلَا الشَّارِبَ تَمْنَعِينْ، رَأْسُكِ فِي الْمَاءِ وَذَنَبُكِ فِي الطِّينْ.
(ابن كثیر) ده‌گێڕێته‌وه كه عه‌مری كوڕی عاص پێش موسوڵمان بوونی چاوی به موسه‌یله‌مه‌و كه‌وتبوو ، ئه‌ویش لێی پرسیبوو: چی تازه به‌سه‌ر موحه‌ممه‌ددا دابه‌زیوه ، عه‌مریش وتبووی ، سوڕه‌تیكی پڕ له ڕه‌وانبێژی به‌سه‌ردا دابه‌زیوه بریتیه له: (والعصر إن الإنسان لفي خسر إلا الذین آمنوا وعملوا الصالحات وتواصوا بالحق وتواصوا بالصبر ) ،موسه‌یله‌مه‌یش بیرێكی لێ كرده‌وه‌و وتی: منیش سوره‌تێكی وام به‌سه‌ردا دابه‌زی ، عه‌مر وتی كامه‌یه؟ ئه‌ویش وتی: "يَا وَبَرُ يَا وَبَرُ، إِنَّمَا أَنْتِ أُذُنَانِ وَصَدْرٌ، وَسَائِرُكِ حَقْرٌ نَقْرٌ" ئینجا له عه‌مری پرسی : پێت چۆن بوو؟ عه‌مریش وتی: ( والله إنك لتعلم أني أعلم إنك لتكذب). واته: سویند به خوا تۆ دڵنیای له‌وه‌ی من ده‌زانم تۆ درۆ ده‌كه‌یت.
زانایان پرسی موسه‌یله‌مه‌یان له‌وه پێ كه‌متر و بێ بایه‌ختر بووه كه وه‌لامی بده‌نه‌و و له كتیبه‌كانیاندا به‌رپه‌رچی بده‌نه‌وه.
ناوه‌ڕۆكی زانستی ئه‌م بابه‌ته ڕاسته‌وخۆ من له سایتی وێكبیدیا وه‌رمگرتووه ، به‌ڵام ئه‌و لهم سه‌رچاوانه وه‌ریگرتووه: البلاذري: فتوح البلدان، ص100. السهيلي: الروض الأنف،2/ 340. اليعقوبي: تاريخ اليعقوبي، 1/ 120. الزركلي: الأعلام، 7/ 226.بن سعد: الطبقات الكبرى: 1/ 317، 5/ 550. البدء والتاريخ: 5/ 163. الذهبي: سير أعلام النبلاء: 3/ 96. ابن كثير: البداية والنهاية: 6/ 336، تفسير القرآن العظيم: 8/ 479. ابن حجر: الإصابة في تمييز الصحابة: 2/ 539. الباقلاني: إعجاز القرآن، تحقيق: سيد صقر: ص156.
زنجیرەی بیانناسە ٥٨- غلام أحمد القادیاني
الميرزا غلام أحمد القادِياني (1255 - 1326 ه / 1839 - 19088 م) له ناوچه‌ی (قادیان) ی سه‌ر به كه‌رتی به‌نجاب له هیندستان له دایكبووه ، سه‌ره‌تای پێگه‌یشتنی وه‌كو بانگخوازێكی ئیسلامی ناوی ده‌ركرد ،دواتر بانگه‌شه‌ی ئه‌وه‌ی ده‌كرد كه تازه‌كه‌ره‌وه‌ی ئیسلامه‌و ئیلهامی بۆ دێت له لای خوای گه‌وره ، ئینجا هه‌نگاوێكی تر چووه پێشه‌وه‌و خۆی وه‌كو مه‌هدی چاوه‌ڕوانكراو و دواتر به ڕاشكاوی وتی ئه‌وه‌ی پێی ده‌وترێت مه‌سیحی كوڕی مه‌ڕیه‌م منم.به‌ڵام دوای ئه‌م قۆناغه وتی حه‌قیقه‌تی موحه‌ممه‌د صلی الله علیه وسلم له مندا به‌رجه‌سته بووه‌و به‌م شێوه‌ش ده‌ستی به بانگه‌شه‌ی پێغه‌مبه‌رایه‌تی كرد و خه‌ڵكانێكی زۆر له نه‌فام و نیاز خراپ به‌رانبه‌ر ئیسلام شوێنی كه‌وتن.
ئه‌حمه‌دی قادیانی سه‌ر به بنه‌ماڵه‌یه‌ك بوون به شانازییه‌وه له گه‌ڵ داگیركه‌ری ئینگلیزدا بوون دژ به خه‌لكی هیندستان ، زۆر جاریش دانی به‌و ڕاستیه‌دا ده‌نا ، وه‌كو ئه‌وه‌ی خۆی ده‌ڵێت: "لم نقصر في إراقة دمائنا والتضحية بأنفسنا في سبيل الحكم الإنجليزي" له ڕووی مێژووییشه‌وه جێگای گومان نییه ، كه ئه‌حمه‌دی قادیانی درووستكراوی ئینگلیز بوو بۆ مه‌به‌ستی ساردكردنه‌وه‌ی خه‌ڵكی له جیهاد كه داگیركه‌ران به هۆیه‌وه زۆرترین زیانیان به‌رده‌كه‌وت.، بۆیه ئینگلیزه‌كان هه‌موو هه‌وڵێكیان به‌خه‌رج ده‌دا له پێناو كاڵ كردنه‌وه‌ی ئه‌و واتایه‌ی كه خه‌ڵكی هیندستان له‌و ده‌مه باوه‌ڕیان پێ بوو ، قادیانی به ڕاشكاوی وه‌سفی بریتانیای ده‌كرد كه بریتیه له‌و سێبه‌روسایه‌ی كه خوا له قورئاندا باسی كردووه:( وَآوَيْنَاهُمَا إِلَى رَبْوَةٍ ذَاتِ قَرَارٍ وَمَعِينٍ [ المؤمنون ]50 ولما جعلني الله عز وجل مثيل عيسى جعل لي السلطنة البريطانية ربوة أمن وراحة ومستقراً حسناً؛ فالحمد لله مأوى المظلومين، ولله الحكم والمصالح، ما كان لأحد أن يؤذي من عَصَمَهُ الله، والله خير العاصمين).ضمیمة الوحي ص 50.
ئه‌حمه‌دی قادیانی خاوه‌نی كتێبێكی زۆره كه به عه‌ره‌بی و ئینگلیزی و ئوردی نووسیونی ، له كتێبی یاده‌وه‌رییه‌كانید ده‌رباره‌ی حیكمه‌تی ڕه‌وانه‌كردنی خۆی وه‌كو پێغه‌مبه‌ر بۆ گونده‌كه‌ی ده‌ڵێت:"كانت قريتي أبعد من قصد السيارة، وأحقرَ من عيون النظارة، درَست طُلولها، وكُرِه حلولها، وقلَّت بركاتها، وكَثُرت مضراتها ومَعرَّاتها، والذين يسكنون فيها كانوا كبهائم، وبذِلَّتهم الظاهرة يدعون اللائم، لا يعلمون ما الإسلام، وما القرآن، وما الأحكام، فهذا من عجائب قضاء الله، وغرائب القدرة أنه بعَثني من مثل هذه الخربة".
ئه‌و له بنه‌ڕه‌ته‌وه نكۆڵی له ئایینی ئیسلام نه‌ده‌كرد وه‌كو ئه‌وه‌ی ڕاسته‌وخۆ نكۆڵی لێ بكات! به‌ڵام ده‌یوت منیش پێغه‌مبه‌رم و وه‌حی م بۆ داده‌به‌زێت و ئیسلام كۆتا ئایین نییه ، ده‌رباره‌ی ئه‌و ئایه‌تانه‌ش كه گوایه بۆی داده‌به‌زین هه‌ر هه‌مان ئایه‌ته‌كانی قورئانی پیرۆزی ده‌هێنا و ده‌ستكاری ده‌كرد بۆی زیاد و كه‌م ده‌كرد و وه‌كو وه‌حیی تازه پێناسه‌ی ده‌كرد ، بۆنمونه ده‌یوت: "يقولون: أنى لك هذا، أنى لك هذا، إن هذا إلا قول البشر، وأعانه عليه قوم آخرون" یان ده‌یوت ئه‌م ئایه‌ته‌م بۆ دابه‌زیوه: "إني رافعك إلي، وأَلقيتُ عليك محبةً مني، لا إله إلا الله، فاكتب وليطبع (هه‌ر به‌و شێوه)، وليرسل في الأرض، خذوا التوحيد، التوحيدَ يا أبناء الفارس (هه‌ر به‌و شێوه)، أصحاب الصفة، وما أدراك ما أصحاب الصفة".
ئه‌حمه‌دی قادیانی كه‌سێكی زمان زبر و بێ شه‌رم و درۆزن بوو ، هه‌میشه به درۆ ده‌كه‌وته‌وه ده‌رباره‌ی ئه‌و وه‌حیانه‌ی كه بانگه‌شه‌ی ده‌كرد ، جاریكیان دڵی له كچێك چوو ، به‌ڵام باوكی كچه‌كه ڕازی نه‌بوو لێی ماره بكات وكچه‌كه‌ی له كه‌سێكی تری ماره كرد ، ئیتر قادیانی هه‌ڕه‌شه‌ی لێكرد و وتی وه‌حیم بۆ دابه‌زیوه كه مێرده‌كه‌ی به هیلاك ده‌چیت : "وهنَّأني ربي وقال: إنا مُهلكو بعْلها كما أهلكنا أباها، ورادُّوها إليك، الحق من ربك فلا تكونن من الممترين، وما نؤخره إلا لأجل معدود، قل تربَّصوا الأجل، وإني معكم من المتربصين، وإذا جاء وعد الحق هذا الذي كذبتم به، أم كنتم عمين".به‌ڵام ئه‌و دوای مردنی قادیانی سی ساڵ ژیا . كاتێكیش نه‌یاره‌كانی به‌وه تۆمه‌تباریان كرد كه ئایه‌تی قورئان و قسه‌ی تر ده‌دزێت و ئایه‌ته‌كانی خۆی لێ پێكده‌هێنێت ، یه‌كسه‌ر وتی ئه‌م وه‌حیه‌م لهم باره‌وه بۆ دابه‌زیوه :والله إنه ظل القرآن؛ ليكون آيةً لقوم يتدبرون، أتقولون سارق، فأتوا بصفحات مسروقة كمثلها في التزام الحق والحكمة، إن كنتم تصدقون" هه‌روه‌ها وتی له‌و باره‌وه ئه‌م ئایه‌ته‌شم بۆ دابه‌زیوه: "ألا لعنة الله على مَن افترى على الله، أو كذَّب الصادقين، وكل مَن كذَّب الصادق أو افترى، جمَعهم الله في نار أُعِدَّت لهم، وليسوا منها بخارجين، قال كم لبثتم في الأرض عدد سنين".
هه‌روه‌ها كاتێك په‌تای (طاعون) بڵاو بوویه‌وه له هیندستان وتی ئه‌و په‌تایه ناگاته ناوچه‌ی قادیان : " وآية له أن الله بشره بأن الطاعون لا يدخل داره، وأن الزلازل لا تهلكه وأنصاره، ويدفع الله عن بيته شرهما ". به‌ڵام وا ده‌رنه‌چوو ، په‌تاكه‌ش پێیان گه‌یشت و خۆی و شوێنكه‌وتوانیشی له ناوبرد.
جارێكیان وتی ئه‌م ئایه‌ته‌م بۆ دابه‌زیوه: "هوشعنا نعسا" به‌ڵام وتی خۆیشم نازانم مه‌عنای چییه یان به چی زمانێك دابه‌زیوه ، جارێكی تریش وتی ئه‌م ئایه‌تم بۆ دابه‌زیوه: "بريشن عمر براطوس يا بلاطوس" دواتر وتی: نازانم بلاطوسه یان براطۆسه، چونكه وه‌حیه‌كه‌م به‌په‌له به‌سه‌ردا دابه‌زی! ئه‌و ده‌یوت جاری وا هه‌یه وه‌حیم بۆ داده‌به‌زێت نازانم به چی زمانێك دابه‌زیوه‌و لێی تێناگه‌م ،یان ده‌چوو سه‌یری قاموسی ده‌كرد بۆ زانینی واتاكانی، ئینجا ئه‌وه‌ی له بیر ده‌چوو و له كتێبێكی تردا خۆی به درۆوه ده‌خست و ده‌یوت :هه‌رگیز مه‌عقول نییه كه‌سێك وه‌حیی بۆ دابه‌زێت له واتاكه‌ی تینه‌گات!
جاریكیان قه‌سیده‌یه‌كی نووسی زۆر لاواز بوو ، ته‌نانه‌ت ژنی جه‌رگ سوتاوی ده‌هێناوه پێكه‌نین ،بۆ نموونه تێیدا هاتبوو كه دیوت: إِنَّ الْعِدَا صَارُوا خَنَازِيرَ الْفَلاَ**وَنِسَاؤُهُمْ مِنْ دُونِهِنَّ الأَكْلُبُ..واته: نه‌یاران بوونه به‌رازی بیابانه‌كان و ژنه‌كانیانیش بوونه سه‌گ!بۆیه كه‌سێك ڕه‌ددی دایه‌وه‌و وتی ئه‌وه هه‌ر شیعر نییه ، ئیتر غولام ئه‌حمه‌د به ناشیرینترین شێوه وه‌ڵامێكی له‌دژی نووسی ئه‌مه هه‌ندێكیی: (أمَّا ما أنكَرت في كتابك بلاغة قصيدتي، وما أكَلت عصيدتي، فلا أعلم سببه إلا جهْلك وغباوتك، وتعصُّبك ودناءتك، أيها الجهول، قم وتصفَّح دواوين الشعراء؛ ليظهر لك منهاج الأدب والأدباء، أَتُغلط صحيحًا، وتظن الحسن قبيحًا، وتأكل النجاسة، وتعاف النفاسة).
هه‌ندێ له عه‌قیده و بیروباوه‌ڕی قادیانییه‌كان:
11- تناسخ الأرواح: واته باوه‌ڕیان وایه گیانه‌كان كه ده‌رده‌چن جارێكی تر ده‌چنه لاشه‌ی كه‌سانی تره‌وه ، ده‌ڵێن ئیبراهیم دوای دوو هه‌زار و پێنج سه‌د ساڵ له ماڵی عه‌بدولموتته‌لیب دا به‌رجه‌سته بوو له لاشه‌ی محمد صلی الله علیه وسلم ، هه‌روه‌ها خودی پێغه‌مبه‌ر صلی الله علیه وسلم دوو جاری تر له دایكبووه ، مه‌به‌ستیان پێغه‌مبه‌رایه‌تی ئه‌حمه‌دی قادیانییه.
22- باوه‌ڕیان وایه خوای گه‌وره نوێژ ده‌كات و ڕۆژوو ده‌گریت و ده‌خه‌وێت وهه‌ڵه‌ش ده‌كات " قال لي الله : إني أصلي وأصوم وأصحو وأنام " وقال :" قال الله : إني مع الرسول أجيب أخطيء وأصيب إني مع الرسول محيط ".
33- ده‌ڵێن پێغه‌مبه‌رایه‌تی به هاتنی محمد صلی الله علیه وسلم كۆتایی پێ نه‌هاتووه ، به‌ڵكو هه‌ر به‌رده‌وامه و غولام میرزا ئه‌حمه‌د چاكترینی پێغه‌مبه‌رانه.
4- ده‌ڵێن: قورئان ئه‌وه‌یه كه بۆ میرزا دابه‌زیوه‌و فه‌رمووده‌ش قسه‌و ڕێنماییه‌كانی ئه‌وه.
55- هه‌روه‌ها پێیان وایه خۆیان خاوه‌ن شه‌ریعه‌تێكی سه‌ربه‌خۆن و هاوه‌ڵانی میرزا هاوشێوه‌ی هاوه‌ڵانی پێغه‌مبه‌رن صلی الله علیه وسلم.وه‌كو له "الفضل، دا ماره‌ی 92 " هاتووه: " لم يكن فرق بين أصحاب النبي صلى الله عليه وسلم وتلاميذ الميرزا غلام أحمد، إن أولئك رجال البعثة الأولى وهؤلاء رجال البعثة الثانية ".
66- حه‌جی گه‌وره (الحج الأكبر)ر واته :سه‌ردانی قادیانی و گۆڕی قادیانی. شوێنه پیرۆزه‌كانیش به لایانه‌وه سی شوێنن: مه‌ككه‌و مه‌دینه و قادیان ، وه‌كو له‌و كتیبه‌یاندا هاتووه: " أن الحج إلى مكة بغير الحج إلى قاديان حج جاف خشيب، لأن الحج إلى مكة لا يؤدي رسالته ولا يفي بغرضه " .
7- عاره‌ق و تلیاك به حه‌ڵاڵده‌زانن.
88- هه‌موو موسوڵمانیك به لایانه‌وه كافره تاكو نه‌چێته نێو قادیانیه‌كانه‌وه ، هه‌ركێیش ژن و ژنخوازی له گه‌ل موسوڵماناندا بكات كافره.
9- شتێك نه‌ماوه به ناوی جیهاد و پێویسته هه‌موان بۆ ده‌سه‌ڵاتی ئینگلیز ملكه‌چ بن.
10- خوا به ئینگلیز ناو ده‌به‌ن چونكه وه‌حی به‌و زمانه داده‌زێنیت بۆ قادیانی.
زانایانی ئیسلام به‌رده‌وام به‌رپه‌رچی ئه‌م تاقمه‌یان داوه‌ته‌وه‌و له ساڵی 19744 له كۆنگره‌ی (رابطة العالم الإسلامي في مكة المكرمة) به ئاماده‌بوونی نوێنه‌رانی ڕێكخراوه ئیسلامیه‌كان له سه‌رانسه‌ری جیهانه‌وه ده‌رچوونی ئه‌وانیان له دینی ئیسلام ڕاگه‌یه‌ندرا و فه‌توایش له زۆربه‌ی لایه‌نه پسپۆڕه‌كانی دونیا ده‌رچوو به بێ باوه‌ڕی ئه‌وان ، وه‌كو (المجمع الفقهي التابع لرابطة العالم الإسلامي، ومجمع الفقه الإسلامي التابع لمنظمة المؤتمر الإسلامي، وهيئة كبار العلماء بالمملكة العربية السعودية،) ئه‌مه جگه له فه‌توای زانایان له هه‌موو وڵاتانی جیهانه‌وه.
گه‌وره‌ترین هۆكاری درووست بوونیان كاتی خۆی جه‌هلی موسوڵمانان به دینه‌كه‌یان بوو ، ئێستاش له به‌ر هه‌مان هۆكارو سستی ئه‌هلی سوننه‌ت له به‌رگری كردن له عه‌قیده‌كه‌یان ، به تایبه‌ت له ساڵانی دواییدا چالاكی ئه‌و تاقمه زۆر زیادی كردووه ، له ڕێگه‌ی بڵاوكردنه‌وه‌ی كتێب به زۆرێك له زمانه‌كانی دونیا و به میكانیزمی چه‌واشه‌كاری و یارمه‌تی ڕۆژئاواو و ئاسانكردنی سه‌رانی ولاته عه‌ره‌بیه‌كاندا بوونیان هه‌یه - به‌تایبه‌تی له ئه‌وروپا -و چالاكییه‌كان ته‌شه‌نه ده‌كات و ته‌نانه‌ت له كوردستانیشدا هه‌وڵی بڵاوكردنه‌وه‌ی ڕێڕه‌وه‌كه‌یان ده‌ده‌ن.
بۆ زیاتر شاره‌زا بوون بڕوانه: براءة الإسلام من القادياني ميرزا أحمد الغلام
د. يزيد حمزاوي، موسوعة الفرق/ الدرر السنیة ، القاديانية .... أفكارها وعقائدها/موقع اسلام ویب، هه‌روه‌ها ئه‌و كتێبانه‌ش كه به گشتی باسی تاقمه هاوچه‌رخه گومڕاكان ده‌كان وه‌كو : موسوعة الفرق والادیان المعاصرة/ ممدوح الحربي ، ....
زنجیرەی بیانناسە ٥٧- الشمس التبریزي
ناوی( شمس الدين التبريزي محمد بن ملك داد التبريزي ) یه ، له ته‌برێز له ساڵی 5822 ی كۆچی به‌رانبه‌ر 1185میلادی له دایكبووه ، شاعیرێكی فارسیه به قوتب و سۆفی گه‌وره‌و عارف و خاوه‌نی عیشقی ئیلاهی! ده‌ناسرێت ، مامۆستای ڕۆحی و هاوڕێی گیان به گیانی جلال الدین الرومی بووه ،كه توانی گۆڕانكارییه‌كی گه‌وره له ژیانی جه‌لالدا درووست بكات له زانایه‌كی ئاساییه‌وه بیكاته شاعیر و سۆفیه‌كی خاوه‌ن ته‌ریقه‌ت .
هه‌ر له ته‌مه‌نی ده ساڵانه‌وه - وه‌كو ده‌گێڕنه‌وه - خه‌ونی زۆر ده‌بینی ،به‌ڵام باوكی باوه‌ڕی پێنه‌ده‌كرد ، بۆیه ماڵی به جێهێشت و ده‌ڵێن هه‌رگیز زیاتر له شه‌وێك له جێگه‌یه‌كدا نه‌ده‌مایه‌وه و هه‌رده‌م جێگای ده‌گۆڕی ، ئه‌و ده‌یوت له خه‌ونه‌كانیدا خواو مه‌لائیته‌كان ده‌بینێ ، پاره‌ی بۆ بژێوی خۆیشی به لێكدانه‌وه‌ی خه‌ونه‌كان و خوێندنه‌وه‌ی ناو له‌پ بۆ خه‌ڵكی په‌یدا ده‌كرد ، له لای خه‌ڵكی به دێوانه‌و شێت ده‌ناسرا.
له گه‌شته به‌رده‌وامه‌كانیدا گه‌یشته شاری قۆنیه و له‌وێ له گه‌ڵ جلال الدین ی ڕۆمی یه‌كتریان ناسی و چه‌ند ساڵێك پێكه‌وه بوون ، بۆ ماوه‌ی چل ڕۆژ پێكه‌وه چوونه خه‌ڵوه‌تگا و له ئه‌نجامدا چل بنه‌مایان بۆ عیشقی ئیلاهی! درووست كرد ، دواتر له بارودۆخێكی ته‌مومژاویدا شه‌مس به‌ره‌و دیمه‌شق هه‌ڵهات و پاش ماوه‌یه‌ك به هه‌وڵی جه‌لال و ناردنی كوڕه‌كه‌ی به دوایدا بۆ دیمه‌شق دیسان گه‌ڕایه‌وه بۆ قۆنیه وپێشوازییه‌كی شكۆداریان بۆ ئاماده‌كرد وبه‌ڵام دواجار له‌وێ هه‌ندێ له نه‌یاره‌كانی به كوشتن كۆتاییان به ژیانی شه‌مس هێنا له ساڵی 645 ی كۆچی به‌رانبه‌ر 1248ی میلادی وگۆڕه‌كه‌ی ئێستا له شاری خوی ئێرانه و پێشنیاز كراوه بكرێته یه‌كیك له شوێنه‌واره كلتوریه جیهانیه‌كان ی سه‌ر به یونسكۆ.
وه‌كو باسمان كرد شه‌مس هه‌ر له سه‌ره‌تای ژیانیه‌وه كه‌سێكی ئاسایی نه‌بوو ، كاتێك مامۆستا بوو له (أرضروم) به شێوه‌یه‌كه دڕندانه له خوێنداره‌كانی ده‌دا و خوین به ده‌ست و قاچیاندا ده‌هاته خواره‌وه وه كو الأفلاكی له مناقب العارفین دا ده‌گێڕێته‌وه ، له زانستی كیمیا - نه‌ك به واتای كیمیای ئه‌م سه‌رده‌مه‌ی خۆمان - به ڵكو زیاتر به واتای سیحرو جادوو كردن شتی سه‌یرو سه‌مه‌ره‌ی لێ به‌دیده‌كرا ، جارێك له لای جه‌لالدا كتێبێكی خسته ناو ئاویكه‌وه و ته‌ر نه‌بوو ،جه‌لال ده‌یوت: زانایانی زاهیر بین ته‌نها شاره‌زای فه‌رمووده‌كانی پێغه‌مبه‌رن صلی الله علیه وسلم به‌ڵام سه‌رگه‌وره‌مان مه‌به‌ستی شه‌مس بوو له نهێنییه‌كانی پێغه‌مبه‌رمان شاره‌زایه و منیش ڕووناكییه‌كانی ده‌خه‌مه‌ڕوو. له هه‌ردووكیانه‌وه قسه‌و باس و بانگه‌شه‌ی گه‌وره ده‌رباره‌ی توانایان و په‌یوه‌ندییان به خواو تایبه‌تمه‌ندییان له مه‌سه‌له‌ی دینداری زۆر شتی سه‌یر ده‌گێڕنه‌وه ، كه هه‌ندێكیان الأفلاكی مێژوونوس و سپهسالاری مێژوونووس باسیان كردووه ، له‌وانه شه‌مس ده‌یوت ئه‌گه‌ر جنێو به كافرێك بده‌م سه‌دساڵ كافر بووبێت ده‌بێته ئیماندار ، ئه‌گه‌ر جنیویش به ئیماندارێك بده‌م ده‌بیته ئه‌ولیا و ده‌چێته به‌هه‌شته‌وه ، كه‌سێكیش لێی پرسی ئیبلیس كێیه؟ پێی وت تۆ ئیبلیسی! ..ئه‌گه‌ر پرسیارت بكردایه جیبریل كێیه ده‌موت تۆ جیبریل ی ! هه‌روه‌ها دیوت: مورید له سێ ڕێگه‌وه ده‌گاته لامان: به مال و حال و ابتهال! واته: به پاره‌و حاڵ و پاڕانه‌وه! هه‌روه‌ها ده‌یوت: تاكو كه‌ی ته‌نها باسی ئایه‌ت و فه‌رمووده ده‌كه‌ن و دڵتان له خوا شت ناگێڕێته‌وه به شێوه‌یه‌كی ڕاسته‌وخۆ!
الأفلاكی ده‌گێرێته‌وه جارێكیان شه‌مس سه‌ماعی ده‌كرد واته:گوێی له گۆرانی ده‌گرت ،كه‌سێك وتی بڕوانه ده‌روێشه‌و گوێ له مۆسیقا ده‌گرێت! شه‌مس وتی: ده‌ك نه‌بینیت و نه‌بیسیت ئیتر ئه‌ویش ده‌ست به جێ كوێرو كه‌ڕ بوو !چه‌ندیش تكایان كرد بێ سوود بوو كه لێی خۆش بێت! جارێكی تریش له كه‌سێكی تر توڕه بوو ئه‌ویش كوێرو كه‌ڕ بوو به‌ڵام دواتر لێی خۆش بوو و چاك بوویه‌وه! شه‌مسی ته‌برێزی ده‌رباره‌ی جه‌لالی ڕۆمی ده‌یوت: هه‌ركێ ده‌یه‌وێت پێغه‌مبه‌ر صلی الله علیه وسلم ببینێت با ته‌ماشای جه‌لال بكات به‌هه‌شت له ڕازیبوونی ئه‌ودایه‌و دۆزه‌خ له تووڕه‌بوویدایه ، سه‌رگه‌وره‌مان جه‌لال كلیلی به‌هه‌شته! ئه‌مه چه‌ند به‌سه‌ر هاتێكی كه‌م له‌وانه‌ی له مه‌ناقیبی شه‌مس باسكراوه كه ده‌شێت بۆ باسكردن، هاوكات زۆر هه‌واڵی تر ده‌گێڕنه‌وه ده‌رباره‌ی په‌یوه‌ندی ئه‌و به ئافره‌ت و مناڵی جوان و گه‌نجی موو لێنه‌هاتوو و عاره‌ق و تریاق خواردن..هه‌رگیز شیاوی باس كردن نین خوێنه‌ر خۆی ده‌توانیت له هه‌واڵه‌كانی الأفلاكی و سپهسالارو كتێبه كه‌ی أبو الفضل القونوي (أخبار جلال الدین الرومي) خۆی بیخوێنێته‌وه.
بۆیه كاتێك جه‌لالی ڕۆمی كوڕه تازه پێگه‌یشتووه‌كه‌ی خۆی به شه‌مسی ته‌برێزی پێشكه‌شكرد له‌وانه‌یه بۆ خزمه‌تكردن بیت ، له نێو خه‌ڵكدا له قۆنیه وتی وتی په‌یدا بوو بۆیه جه‌لال ناچار بوو گومانی خراپ له كوڕه‌كه‌ی دوور بخاته‌وه‌و بڵێت:به‌هادینی كوڕم هه‌رگیز نه حه‌شیشه ئه‌خوات و نه كاری قه‌ومی لوط ئه‌نجام ده‌دات!
شه‌مس كێشه‌یه‌كی گه‌وره‌ی تری هه‌بوو ئه‌ویش ئه‌وه بوو به كرێگرته‌ی مه‌غۆله‌كان بوو ، بۆیه خه‌ڵكێكی زۆر به تایبه‌تی دانیشتوانی قۆنیه ڕقیان لێ بوو ، به پێی ئه‌وه‌ی مێژوونووسه توركه‌كان ئاماژه‌یان پێكردووه‌و نووسه‌ری كتیبی (أخبار جلال الدین الرومي) ده‌یگێڕێته‌وه كوڕێكی جه‌لال له گه‌ڵ خه‌ڵكی قۆنیه به‌شدار بوون له كوشتنی شه‌مسی ته‌برێزیدا، هه‌ندیكیش پییان وایه وه‌كو به ئه‌فسانه‌كردنی كوشتنه‌كه‌ی كه ئه‌و دیار نه‌ماوه‌و چووه بۆ شاری (خوی) و هه‌ر له‌وێش مردووه‌و نێژراوه!
له پاش كوژرانی شه‌مس ئیتر جه‌لال كه‌وته خراپترین بارودۆخه‌وه‌و به‌رده‌وام ده‌هات و ده‌ڕۆیشت وئارامی لێ بڕابوو، دواتر مێزه‌رێكی خاكی ، یان وه‌كو ڕه‌نگی دووكه‌ڵ پێچایه سه‌ری و جۆره جل و به‌رگێكی تایبه‌تی پۆشی تا كۆتایی ته‌مه‌نی.بڕوانه: (أخبار جلال الدین الرومي) أبو الفضل القونوي ) ، مشاهیر شعراء الشیعة كه له نێو سه‌رچاوه‌كانی سایتی وێكبیدیا باسكراوه
زنجیرەی بیانناسە ٥٦- جلال الدین الرومی
ناوی (محمد بن محمد بن حسين بهاء الدين البلخي ) ه ، به‌ڵام ناوبانگی به مولانا جلال الدین الرومی ده‌ركردووه ، له ساڵی 1207م- 604 هـ له ناوچه‌ی بلخ له ئه‌فغانستان له دایكبووه‌و له ساڵی 1273م- 672 هـ له شاری قونیه له توركیا وه‌فاتی كردووه ، شاعیر و زانا بووه له فیقهی مه‌زهه‌بی حه‌نه‌فی و زانسته‌كانی تر ،دوا قۆناغی ژیانی خۆی بۆ ته‌سووف یه‌كلا كردووه‌ته‌وه‌و كتێبێكی به ناوبانگی هه‌یه له‌و باره‌وه به ناونیشانی (المثنوي) كه بریتیه له كۆمه‌ڵه هۆنراوه‌یه‌ك له لای موریده‌كانی به (الكتاب المقدس) ی تصوف پێناسه ده‌كرێ ،هه‌روه‌ها جلال الدین سه‌رۆكایه‌تی ڕێبازێكی ته‌ریقه‌ته‌تیشی كردووه پێی ده‌وترێ (الطریقة المولویة).
له ته‌مه‌نی چوار ساڵیدا له گه‌ڵ باوكی چوونه به‌غدا و بۆ ماوه‌یه‌ك له‌وێ بوون و دواتر كۆچیان كرد بۆ زۆر شوێن و وڵات و دواجار به بانگهێشتی سوڵتانی سه‌لاجیقه‌كان له قۆنیه جێگیر بوون ، له‌وێ جلال الدین بۆ ماوه‌ی چوار ساڵ سه‌رقاڵی وانه‌وتنه‌وه و كتێب نووسین بووه ، به‌ڵام له‌ده‌وروبه‌ری ساڵی 623 كۆچی گۆڕانكارییه‌كی گه‌وره له ژیانیدا درووست بوو ، له‌و ڕۆژه‌وه وازی له دونیا هێنا و ده‌ستی كرد به نووسینی شیعری ته‌سه‌ووف و گرنگیدان به وێرد و گوێگرتن له مۆسیقا وه‌كو ڕێگایه‌ك بۆ به هێزكردنی لایه‌نی ڕوحی خۆی و گه‌شتنی خۆی و گه‌یاندانی موریده‌كانی به خوا، به‌تایبه‌تی له پاش كوژرانی هاوڕێیه‌كی زۆر خۆشه‌ویستی كه سۆفییه‌كی به ناوبانگه به گومڕایی به (الشمس التبریزی). ده‌ناسرێ، وه‌رچه‌رخانێكی گه‌وره له ژیانیدا درووست بوو ، به جارێك له تصوف دا - به واتا خراپه‌كه‌ی - ڕۆچوو! به‌رهه‌مه‌كانی به گشتی بریتین له: (الرباعيات ، ديوان الغزل ، مجلدات المثنوي الستة ، المجالس السبعة و رسائل المنبر، فیه ما فیه...)كه به‌گشتی به فارسی نووسراون و ده‌رباره‌ی ته‌سه‌ووف ن.
به‌رهه‌مه‌كانی جلال الرومی بۆ زۆرێك له زمانه‌كانی جیهان وه‌رگێڕدراوه‌و له‌به‌ر بیروباوه‌ڕی ده‌رباره‌ی كاریگه‌ری مۆسیقا وسه‌ما كردن ،گۆرانی بێژه‌كانی ئه‌وروپا و ئه‌مریكا وه‌كو (مادۆنا) كردوویانه به گۆرانی.
به ناوبانگترین و گوماناویترین كتێبه‌كانی بریتین له (المثنوي) كه لایه‌ن (محمد عبد السلام كفافي )وه‌رگێڕدراوه‌ته زمانی عه‌ره‌بی ، تێیدا به ڕوونی ده‌ڵێت كه ئه‌م كتێبه‌ی له لایه‌ن خواوه به ئیلهام بۆی هاتووه ، خۆیشی له ڕاستیدا به گشتی له به‌سه‌رهاته‌كانی كتێبی (كلیلة و دمنة) و بیروباوه‌ڕه‌كانی بیردۆزه‌ی (وحدة الوجود) و بیروبۆچوونه‌كانی الحلاج و ابن عربي و السهروردي و كه‌سانی هاوشێوه‌كانیان وه‌رگرتووه ، به‌ڵام به ته‌عبیرو هه‌ندێ تایبه‌تمه‌ندی خۆی ده‌یانخاته ڕوو! جلال الدین ئه‌گه‌رچی بانگه‌شه‌ی پیغه‌مبه‌رایه‌تی نه‌كرووه به‌ڵام وه‌سفی كتێبه‌كه‌ی خۆی كردووه به‌وه‌ی كه (لا یأتیه الباطل من بین یدیه ولا من خلفه)به ڕاشكاویش ده‌ڵێت ئیلهامه‌و له لای خواوه بۆم هاتووه.
جلال الدین الرومی هه‌موو لادان و و گومڕایی و وته پێچه‌وانه‌كانی ئه‌هلی ته‌سووفی له خۆیدا به زیاد كۆكردبوویه ، ئه‌وه‌نده‌ی من ده‌رباره‌ی ئه‌و شاعیرو كه‌سایه‌تیه خوێندوومه‌ته‌وه هیچ كاره‌ساتێكی لاده‌رانی وه‌كو حلاج و ابن عریي و الشمس التبریزي والسهروردي و هاوشێوه‌كانیان نه‌بووه له‌لای ئه‌م به زیاده‌وه بوونی نه‌بێت :
- سوجده‌ی بۆ براوه‌و خۆیشی سوجده‌ی نه‌ك بۆ موسوڵمان به‌ڵكو بۆ گاور و جوله‌كه‌ش بردووه .
- باوه‌ڕی به هیچ جیاوازییه‌ك له نێوان ئاییه‌نه‌كاندا نه‌بووه ، به‌ڵكو كاتێك جوله‌كه‌یه‌ك پرسیاری لێ ده‌كات دینه‌كه‌ی من باشتره یان دینه‌كه‌ی تۆ؟ پێی ده‌ڵێت دینه‌كه‌ی تۆ .
- مۆسیقا و سه‌ماكردن و خولانه‌وه‌ی موریدی به‌ده‌وره‌ی خۆیدا به چاكترین ڕێگا داناوه بۆ خوا په‌رستن .
- به پاساوی جۆراجۆر سنووره‌كانی ڕه‌وشتیشی به ناو زیكر و فه‌ناء و وحده الوجود و وحدة الشهود به شێوه‌یه‌ك به‌زاندووه ناگونجێت لێره شیكرێته‌وه .
- له زۆر جێگه‌ی مه‌سنه‌وییه‌كه‌یدا جیاوازی له نێوان خالق و مه‌خلوق دا ناكات ،باسی خۆشه‌ویستی خواو عه‌شقی خوا به شێوازێك ده‌كات هه‌رگیز له گه‌ڵ مه‌زنی په‌روه‌ردگار ناگونجێت .
- وه‌سفی خوا ده‌كات به ده‌ریا و بوونه‌وه‌ر شه‌پۆله‌كانیه‌تی .
- كتێبه‌كانی لێوان لێون له وته‌ی لێڵ و واتای خراپ هه‌ڵگر .
- جاروباریش هه‌ندێ قسه‌و شیعری هه‌یه خه‌ڵكی ساده‌ی پێ ده‌خه‌ڵه‌تێت وه‌كو خۆڵ له چاوكردن ده‌رباره‌ی بیروباوه‌ڕه تێكگیراوه‌كانی له گه‌ڵ بیروباوه‌ڕی ئیسلامیدا .
- سه‌رباری هه‌موو بیروباوه‌ره ناكۆكه‌كانی له گه‌ڵ بیروباوه‌ڕی ئه‌هلی سوننه‌ت ، كه‌سێكی به كرێگرته بووه بۆ مه‌غۆله‌كان و وه‌سفی جه‌نگیزخانی وه‌كو پێغه‌مبه‌رێك كردووه ، هه‌ندێ له سه‌ركرده سه‌ربارزییه‌كانی ئه‌وانیشی به ئه‌ولیا وه‌سف كردووه ، كاتێكیش عه‌لائی كوڕی له شه‌ڕی دژی مه‌غۆله‌كان ده‌كوژرێت ئه‌و نوێژی له‌سه‌ر ناكات!وه‌كو شاعیرێكی به ناو بانگ و به تواناش یه‌ك به‌یت شیعری نییه باس له كاره‌ساتی هاتنی مه‌غوله‌كان و ئه‌و ڕه‌شه كوژییه‌ی كردیان له به‌غدا ، ئه‌مه له كاتیكدایه كه سه‌عدی شیرازی به عه‌ره‌بی و فارس یش له‌و باره‌وه شیعری هه‌یه!
- هه‌ر كام له كتێبه‌كانی جلال الدین الرومي بخوێنیته‌وه ئه‌و ڕاستیه‌ت بۆ ده‌رده‌كه‌وێت كه ئه‌و زیندووكه‌ره‌وه‌و میراتگری هه‌موو گومڕاكانی پێش خۆی بووه له سۆفییه‌كانی وه‌كو الحلاج و ابن عربێ و السهروردي .
ئه‌مانه‌ش كه ئاماژه‌ی بۆ ده‌كه‌م و زۆر زۆر له‌وه‌ش زیاتر له خودی كتێبه‌كانیدا هاتووه‌و له‌لای ئه‌و مێژووناسه‌ش كه خۆیان به موریدی ئه‌و زانیوه وه‌كو الأفلاكی وه‌كو مناقب و شانازی باس كراون و جێگای گومان نین .
سه‌باره‌ت به بۆچوونی پیاوێكی به‌ڕێز وه‌كو (أبو الحسن الندوي) كه له نێو كتێبی (رجال الفكر والدعوة) باسی كردووه بێگومان هه‌ڵه‌یه‌كی زۆر گه‌وره‌ی كردووه به هه‌رچی پاساوێك بووبێت ، چونكه گومرایی جلال الدین الرومي و لادانه‌كانی له هێڵه پانه‌كانی ئیسلام له‌وه ئاشكراتره له‌كه‌س شاراوه بێت نه‌خوازه‌ڵا له ئه‌بو حه‌سه‌نی نه‌ده‌وی ، حه‌یفیش بۆ ئه‌و پیاوه‌ی كه (ماذا خسر العالم)ی نووسیوه كه‌سێكی لاده‌ری وه‌كو جلال الدین به چاكسازو بانگخواز بزانێت.
سه‌باره‌ت به كتێبی (المثنوي) به پشتیوانی خوای گه‌وره له نووسینێكی تایبه‌تدا باسی ده‌كه‌م چونكه قسه زۆر هه‌ڵده‌گرێت.
به‌ڵكو خودی جلال الدین الرومێ شاییسته‌ی ئه‌وه‌یه كتێبێكی كوردی سه‌ربه‌خۆی له‌سه‌ر بنووسرێت له وێنه‌ی كتێبی ( أخبار جلال الدین الرومي)ی أبو الفضل القونوي بۆ ئه‌وه‌ی له‌سه‌ر حه‌قیقه‌تی خۆی بناسرێت ، نه‌ك وه‌كو ئه‌وه‌ی هه‌ندێك باسی ده‌كه‌ن به ناحه‌ق و ستایشی خۆڕایی بۆ پێوانه ده‌كه‌ن ،یان هیچ نه‌بێت ئه‌و كتێبه‌ی ئاماژه‌م بۆ كرد بكرێته كوردی كه به تێروته‌سه‌ل باسی ئه‌و پیاوه‌ی كردووه ،بۆ ئه‌وه‌ی چیدی خه‌ڵكی پێ فریو نه‌درێت و ڕاستیه‌یه‌كه‌ی بخرێته ڕوو ، دوای ئه‌وه ئیتر هه‌موان ئازادن پاش ده‌رچوونی سپێده‌ی حه‌ق شوێنی بكه‌ون یان وه‌كو گومڕایه‌ك ته‌ماشای بكه‌ن.
له گه‌ڵ ڕێزم بۆ ئه‌و كه‌سه باشانه‌ی گومانی باش به جلال الدین ئه‌به‌ن له‌به‌ر هه‌ر هۆكارێك بێت ، به‌ڵام هاوكات جێگای تێڕامان و سه‌رنجیشه ئه‌م پیاوه بووه‌ته جیگای ڕێزو و به‌رگری لێكردنی هه‌موو ئه‌وانه‌ی چاویان به ئیسلامدا هه‌ڵنایه‌ت ، یان كێشه‌ی فیكری و عه‌قیدیان هه‌یه ، ته‌نانه‌ت له ڕۆژئاوادا ئه‌و په‌ڕی بایه‌خ به به‌رهه‌مه‌كانی ده‌درێت و گۆرانی بێژه‌كانی ڕاپ یش شیعره‌كانی ده‌كه‌نه گۆرانی ، ئایا ئه‌گه‌ر نوێنه‌رایه‌تی حه‌قیقه‌تی ئیسلامی بكردایه هیچ بایه‌خێكی پێده‌درا؟.
له كۆتاییدا من نكۆڵی له‌وه ناكه‌م جلال الدین شاعیرێكی گه‌وره بووه ، وته‌كانی پڕ مه‌عنا و خۆش و كاریگه‌ر بوونه ، هاوكات قسه‌ی باش و گونجاویشی له‌گه‌ڵ شه‌ریعه‌تی ئیسلامدا هه‌یه ، به‌ڵام عیبره‌ت به‌و هه‌موو لادان و هه‌ڵه گه‌ورانه‌یه‌تی كه له ڕێبازی هه‌موو زانایانی ئیسلام لایداوه‌و پێچه‌وانه‌یان بووه له كردارو گوفتاردا.
بۆ نووسینی ئه‌م كورته بابه‌ته بۆ چه‌ندین سه‌رچاوه گه‌ڕاومه‌ته‌وه ، به تایبه‌تی: الأعلام للزركلي ، أخبار جلال الدین الرومي ، أبو الفضل القونوي ، چه‌ند بابه‌تێك له سایتی (ملتقی أهل الحدیث) و سه‌رچاوه‌ی تر له ئینته‌رنێت وه‌كو سایتی وێكبیدیا.
زنجیرەی بیانناسە ٥٥- علي منصور كيالي
ئه‌ندازیارێكی سوریه له حه‌له‌ب له ساڵی 19522 له دایكبووه ،پسپۆڕه له بواری ئه‌ندازیاری و فیزیاو ماتماتیك ، لهم چه‌ند ساڵه‌ی دواییدا ناوبانگی په‌یدا كرد له ڕیگه‌ی بڵاوكردنه‌وه‌ی كۆمه‌ڵێك بیروبۆچوونی نامۆ له گه‌ڵ بیروباوه‌ڕی ئیسلام و به ناوی ئیسلامه‌وه ، به‌به‌هانه‌ی ڕاڤه‌كردنی ده‌قه‌كانی قورئانی پیرۆز له ڕوناكی زانستی سه‌رده‌مدا و بێ گرنگیدان نه‌ك به ته‌نها سوننه‌ت به ڵكو به قورئانیش له ڕێگه‌ی لێكدانه‌وه‌ی سه‌رده‌میانه به‌و واتایه‌ی كه متمانه‌ی ته‌واوی به هه‌موو زانستێكی تازه هه‌یه و هه‌رچی ده‌قه‌كانیش هه‌یه ئه‌گه‌ر له گه‌ڵ ئه‌و زانستانه‌دا ناكۆك بن له قه‌فه‌سی تۆمه‌تدان و جێگای گومانن.
ئه‌م ناوبراوه جیاوازی له گه‌ڵ قورئانی و عه‌قلانی و موعته‌زیله هاوچه‌رخه‌كاندا ئه‌وه‌یه به بێ هیچ هه‌ست به ئیحراج بوون و شاردنه‌وه‌یه‌ك ده‌قه‌كان ڕه‌تده‌كاته‌وه‌و ته‌فسیری قورئانیش ده‌خاته ژێر ده‌سه‌ڵاتی فیزیا و كیمیا و ماتماتیك ، ئه‌مانه‌ی خواره‌وه‌ش هه‌ندێكن له بیروبۆچوونه‌كانی كه‌یالی:
- ته‌فسیری قورئان به پێی یاساكانی فیزیا ده‌كات ئیتر كێشه‌ی نییه له گه‌ڵ ته‌فسیری زانیان و پێشه‌وایانی ئیسلام ناكۆك بێت.
- وه‌كو زۆربه‌ی موعته‌زیله هاوچه‌رخه‌كان نكۆڵی له ده‌ركه‌وتنی المسیح الدجال ده‌كات.هه‌روه‌ها باوه‌ڕی به سزای ناو گۆر نییه ..
- به به ڵگه‌ی هه‌بوونی په‌یكه‌ری (أبو الهول) له میسر له‌سه‌رده‌می عومه‌ری كوڕی خه‌تتاب دا ڕه‌زای خوای لێبێت بت و په‌یكه‌ر به حه‌رام نازانێت.
- ده‌ڵێت خوا ناخه‌وێت له به‌ر ئه‌وه‌ی گه‌ردوون وێران نه‌بێت!(بۆچوونی هاوشیوه‌ی ئه‌مه‌شی زۆره)
- به ڤیدیۆ و به راشكاوی : نكۆڵی له سزای ناو گۆڕ و یأجوج و مأجوج ده‌كات.
- نكۆڵی له پردی سیرات و ته‌رازوو و بینینی خوای گه‌وره له ڕۆژی قیامه‌ت ده‌كات.
- ڕه‌تكردنه‌وه‌ی فه‌رمووده زۆر كارێكی ئاسانه به لایه‌وه‌و بێ ئه‌وه‌ی هیچ بایه‌خێك بۆ فه‌رمووده‌ناسان و ڕاڤه‌كارانی فه‌رمووده‌و پێشه‌وایانی ئیسلام دابنێ وه‌كو ئه‌وه‌ی خۆی له ئه‌وان به راستتر و زاناتر بزانیت!.
- به گشتی هاوڕایه له گه‌ڵ موعته‌زیله‌كان له بیروبۆچوونه‌كانیاندا.
- یه‌كێك له ته‌فسیره‌كانی بۆ نموونه ته‌فسیری ئایه‌تی (أولم یر الذین كفروا أن السموات والأرض كانتا رتقا ففتقناهما)..ده‌ڵێت: هه‌موو دروستكراوه‌كان بریتین له گه‌ردیله (ذرات) گه‌ردیله‌كانیش له ئه‌لكترۆن و نیوترۆن و پرۆتۆن پێكهاتوون ..ئه‌لكترۆنه‌كان له خولگه‌یه‌كدا به ده‌وری ناوكدا (نوی) ده‌سوڕێنه‌وه ..بۆشایی له نیوان ئه‌لیكترۆكاندا هه‌یه هه‌روه‌ها له‌گه‌ل پرۆتۆن و نیۆترۆنه‌كانیشدا به هه‌مان شیوه هه‌ر بۆشایی هه‌یه..بۆیه ئه‌گه‌ر په‌ستانمان له‌سه‌ر ئه‌و بۆشاییانه درووست كرد ده‌كرێت هه‌موو گه‌ردوون له ناو شقارته‌یه‌كدا جێگای بێته‌وه! كه‌واته ته‌فسیری ئایه‌ته‌كه ئه‌وه‌یه هه‌موو گه‌ردوون ئه‌وه‌نده بچووك بووه و خوای گه‌وره دوایی بۆشاییه‌كانی گه‌ڕاندووه‌ته‌وه‌و دووباره گه‌وره بووه‌ته‌وه! زۆربه‌ی ئه‌و جۆره ئایه‌تانه‌ش وا ته‌فسیر ده‌كات.
- له ته‌فسیری سوره‌تی( الكوثر) ده‌ڵێت: ده‌وڵه‌مه‌نده‌كان پێویسته ڕۆژانه پێنج جار ماڵ ببه‌خشن چونكه باسی نوێژ له هه‌مان سوڕه‌تدا هاتووه!
- ته‌فسیره‌كانی بۆ قورئان زۆر نامۆو و پڕ له سه‌یر و سه‌مه‌ره‌ن و ئه‌مانه‌ی باسم كرد هه‌ر نموونه‌ی خێرا بوو بۆ ناساندنی.
- به‌ڵام ئه‌وه‌ی كێشه درووست ده‌كات ده‌رباره‌ی ئه‌م دكتۆره ئه‌وه‌یه قسه‌كانی تێكه‌ڵه‌یه‌كه له قسه‌ی حه‌ق و ناحه‌ق و له ڕاست ه له چه‌واشه‌كاری بۆیه زۆر جار كاریگه‌ری نه‌ك له‌سه‌ر خه‌ڵكی ساده‌و به‌ڵكو له‌سه‌ر پسپۆڕ و خه‌ڵكی زانایش هه‌یه.
- محمد صالح المنجد زۆرێكی له بۆچوونه‌كانی به‌رپه‌رچ داوه‌ته‌وه. بۆ زانیاری زیاتر:
http://alradnet.com/من-هو-الدكتور-الفيزيائي-الفيلسوف-علي-م/
2024-03-26
240420044551.jpg)
2023-10-27
240422064958.jpg)
2023-10-28
2023-10-27
2018-04-07
2023-10-28
2018-04-08
