/بیانناسە/
زنجیرەی بیانناسە ٧٣- گيڤارا
: 757
2018-04-08
إرنستو "تشي" جيفارا، له ئه‌رجه‌نتين له ساڵى 1928 له بنه‌ماڵه‌يه‌كى بۆرجوازى له دايكبووه، له ته‌مه‌نى دوو ساڵييه‌وه تاكو مردنى نه‌خۆشى هه‌ناسه‌سوارى (ربو) له‌گه‌ڵ بوو، له سه‌ره‌تاى گه‌نجييه‌وه خوينه‌رى ماركس و لێنين و ئێنجلز بووه، شۆڕشگێڕێكى ماركسى كوبييه، پزيشك و نووسه‌ر وسه‌ركرده‌ى جه‌نگى چه‌ته‌گه‌رى بووه، دواتريش بووه‌ته پياوى ده‌وڵه‌ت و كه‌سايه‌تييه‌كى ديار له شۆڕشى كوبا وله‌سه‌ر ئاستى جيهان.
له ساڵى 1953 له بۆينس ئايرس كاتێك له ساڵى كۆتايى كۆلێژى پزيشكى بوو ، له گه‌ڵ هاوڕێيه‌كى به ماتۆڕ گه‌شتێكيان به ئه‌مريكاى لاتينيدا كرد و، ئه‌و گه‌شته كه‌سايه‌تى ئه‌وو هه‌ستنكردنى به يه‌كێتى ئه‌مريكاى باشورى له لا درووست كرد،هه‌روه‌ها سته‌مى ئيمپرياليه‌كان له وه‌رزێره هه‌ژاره‌كان هه‌ستى وروژاند وسه‌رنجى ڕاكێشا.گيڤارا له ئه‌نجامى ئه‌و گه‌شته‌يدا گه‌يشته ئه‌وه‌ى چاره‌سه‌ر ته‌نها له شۆڕشێكى جيهانيدايه.
له ساڵى 1953 ڕۆيشت بۆ مه‌كسيك كه په‌ناگه‌ى شۆڕشگێڕانى ئه‌مريكاى لاتينى بوو، له‌وێ به كه‌سايه‌تى ڤيديل كاسترۆ سه‌رسام بوو و ئاواتى ئه‌وه بوو چاوى پێ بكه‌وێت، كاسترۆ ئه‌و ده‌مه له زيندان بوو، پاش ئازادبوونى له 1955 گيڤارا به ديدارى گه‌يشت و له‌وه دڵنيا بوو كه ئه‌و كه‌سايه‌تييه‌ى به داودا ده‌گه‌ڕێت ده‌ستى كه‌وت، په‌يوه‌ندێكى به‌هێز له نێوانياندا درووست بوو، پێكه‌وه‌ش پلانى ڕزگاركردنى كوبايان له ده‌سه‌ڵاتى (باتيستا) داڕشت، له پاش چه‌ند شه‌ڕو ڕووبه‌ڕوو بوونه‌وه‌يه‌ك توانيان سه‌ركه‌وتن به‌ده‌ست بهێنن و ده‌سه‌ڵاتى (باتيستا) يان ڕوخاند سه‌ركه‌وتنى شۆڕشيان ڕاگه‌ياند و گيڤارا بوو به وه‌زيرى شۆڕش وسه‌ردانى زۆر وڵاتى كرد و چاوى به (جمال عبد الناصر) و(نهرو) و(تيتو) و(سوكارلو) كه‌وت و دواتر بوو وه‌زيرى پيشه‌سازى و له ڕاستيدا ئه‌و له دواى كاسترۆ كه‌سى دووه بوو له وڵاتدا.
له ديدوتێڕوانينى بۆ چه‌مكه‌كانى شۆڕش له گه‌ل كاسترۆ ناكۆكى كه‌وته نێوانيان و گيڤارا ده‌ستى له هه‌موو ئيش و كارى ده‌وڵه‌ت هه‌ڵگرت و ته‌نانه‌ت خێزانه‌كه‌شى به جێهێشت و به مه‌به‌ستى درووست كردنى سوپاى شۆڕشگێڕ ڕووى كرده كۆنگۆ له ئيفريقيا، به‌ڵام خه‌ڵكى ئه‌و وڵاته له‌وێ هاوكارييان نه‌كرد و وه‌كو كه‌سێكى نامۆ ته‌ماشايان كرد و قه‌ناعه‌تيان به ئامانجه‌كانى نه‌كرد، بۆيه پاش ئه‌و ئه‌زموونه تاڵه‌ى ڕووى كرده پۆليڤيا و له‌وێ توانى له كرێكارو وه‌رزێره‌كان چه‌ندين كۆمه‌ڵه‌ى شۆڕشگێڕى چه‌كدار درووست بكات وشۆڕش ڕابگه‌يه‌نن، به‌ڵام سوپاى پۆليڤيا سوپايه‌كى به‌هێز بووجياواز بوو له سوپاى پێشووى كوبا، ئه‌مريكاش هاوكارى ئه‌كردن بۆيه گيڤارا شكستى هێنا، به‌ڵام هه‌رچۆنێك بوو تا ساڵى 1967 هه‌ر به‌رده‌وام بوو تا ئه‌و كاته‌ى ده‌ستگير كرا و كوژرا له‌وێ.
گيڤارا به ئه‌وپه‌ڕى باوه‌ڕو قه‌ناعه‌ته‌وه متمانه‌ى به بنه‌ماكانى ماركس و لينين و ئێنجلز بوو، بۆيه:
- هه‌وڵ و كۆششى بۆ ئه‌وه بوو موڵكييه‌تى تايبه‌تى كه‌س نه‌مێنيت و هه‌موان به‌شدار بن پێكه‌وه له به‌كارهێنانى هۆكاره‌كانى به‌رهه‌م هێنان و به‌شێوه‌يه‌كى گشتى باوه‌رى به "اشتراكية الخيرات" هه‌بوو، واته گه‌ل وميلله‌ت پێكه‌وه له به‌روبووم و داهاته‌كاندا به‌شدار بن، له‌م باره‌شه‌وه به‌ره‌واى ئه‌زانى ماڵ و سه‌روه‌تى خه‌ڵكى بۆ ئه‌و مه‌به‌سته زه‌وت بكات.
- باوه‌ڕى به سيستمى هاوسه‌رگيرى و چوار چێوه‌ى خێزان نه‌بوو، به‌ڵكو وه‌كو ئينجلز باوه‌رى وابوو ئه‌و پرسه په‌يوه‌ندييه‌كه له نێوان كوڕ و كچدا چۆن بيانه‌ويت به‌و شێوه ڕێكى ئه‌خه‌ن و ،ئافره‌ت ته‌واوى سه‌ربه‌خۆيى هه‌يه له بڕياردا و پێويسته مناڵيش به هه‌مان شێوه سه‌ربه‌خۆ بن و بڕيار له‌لاى خۆيان بێت نه‌ك لاى دايك و باوك.
- گيڤارا وه‌كو قوتابييه‌كى سه‌رسه‌ختى قوتابخانه‌ى ماركسييه‌ت، باوه‌ڕى وابوو ئايين گه‌شه‌كردنێكه بۆ قۆناغه‌كانى مێژوو، شيوعييه‌تيش ئه‌و پێشكه‌وتنه‌يه كه ئايينه‌كان ده‌كاته بابه‌تێكى ڕواڵه‌تى وده‌بێته هۆكارێك بۆ پوكانه‌وه‌و نه‌مانى.
- گيڤارا سه‌ر به‌و ته‌وژمه فيكرييه بوو و تاسه‌ر ئێسقان به‌رگرى لي ده‌كرد، كه مليۆنه‌ها خه‌ڵكيان له جيهاندا كوشت. خودى گيڤارا مرۆڤ كوژێكى زۆر ترسناك بوو، مرۆڤ كوشتن - وه‌كو "لوسيانو ميدينا"ى په‌يامنێر له‌سه‌رده‌مى كاسترۆ ده‌ڵێت بۆ گيڤارا وه‌كو ئه‌وه بوو په‌رداخێك ئاو بخواته‌وه.
- گيڤارا له ديدى "أوجستين سوبريرون" كه وه‌كو په‌يامنێرێك له گه‌ڵ ئه‌وو كاسترۆ كارى كردووه، پێى وابوو ئه‌و ده‌سته‌وسان بوو له‌وه‌ى خۆشه‌ويستى كوبييه‌كان بۆ خۆى رابكێشێت ، بۆيه به "غامض"، و"متحفظ"، و"متعجرف"، و"غير صريح".. وه‌سفى كردووه، واته: لێڵ وناديار زبروتوندو ناڕاشكاو.
- گيڤارا كه ڕقى له سته‌م و سته‌مكاران بوو، به ده‌ستى خۆى، يان به‌فه‌رمانى ڕاستو خۆى خۆى، سه‌دان زيندانى به‌ره‌و سێداره ده‌نارد بێ ئه‌وه‌ى گوێ له به‌رگريكردنيان بگرێت، به‌ڵكو باوه‌رى وابوو ته‌نها به گومان كه‌سه‌كان بكوژێت، ته‌نانه‌ت جارێكيان گومانى له سه‌ربازێكى خۆى كرد، يه‌كسه‌ر كوشتى وسعاته‌كه‌ى ده‌ستى لێكرده‌وه‌و دواتر به شانازييه‌وه له ياده‌وه‌رييكانيدا باسى ئه‌وه‌ىى كردووه. له‌و ماوه‌ش كه ده‌سه‌ڵاتى بوو له‌سه‌رده‌مى شۆڕشى كوبا، به گه‌وره‌ترين قه‌سابى مرۆڤ كوژ ده‌ژمێردرا، جگه له رائول ى براى كاسترۆنه‌بێت، كه‌س له مرۆڤ كوشتندا كێبڕكێى ئه‌وى پێ نه‌دكرا.
- دواتريش له پۆليڤيا خه‌ڵكانێكى زۆرى به ده‌ستى خۆى يان به فه‌رمانى خۆى كوژران، به پاساوى به‌كرێگرته‌ى سه‌رمايه‌دارى خه‌ڵكانێكى زۆرى ده‌كوشت و ئه‌شكه‌نجه ده‌دا. بۆ جێبه‌جێكردنى له سيداره‌دان گيڤارا هه‌رگيز باوه‌رى به دادگاييكردن نه‌بوو، ئه‌يوت ئه‌وه هه‌ندي ورده‌كارى بۆرجوازى كۆنه وكاتى به‌سه‌ر چووه، ئه‌مه شۆڕشه‌و شۆڕشگێڕان پێويسته ببنه ئامرازێكى سارد بۆ خه‌ڵك كوشتن.
- له نامه‌يه‌كيدا بۆ دايكى له 15 تموز 1956 ده‌ڵێت: من مه‌سيحى نيم و دژ به هه‌موو چاكه‌يه‌كم، من له جياتى ئه‌وه‌ى به خاچه‌وه هه‌ڵواسرێم ، به هه‌موو چه‌كێك له به‌رده‌ستمدا بێت خه‌ريكى كوشتن ئه‌بم.
كاتێكيش هه‌واڵي له ديكبوونى ئه‌ليداى كچى دووميان پێدا، به هاوسه‌ره‌كه‌ى وت: ئه‌گه‌ر كۆرپه‌كه كچه ، له سه‌ربانه‌وه فڕه‌ى بده‌نه خواره‌وه.
- نووسه‌رى ياده‌وه‌رييه‌كانى گيڤارا (هـ.أ.روس ك.ب.فولف) به هه‌موو شێوه‌يه‌ك هه‌وڵى داوه گيڤارا وه‌كو پاڵه‌وانيك ده‌ربخات وباس له هه‌ندێ هه‌ڵوێستى جوامێرانه‌ى ئه‌و ده‌كات پێش كوژرانى، كه بووه‌ته مايه‌ى ڕه‌خنه‌و، به درۆ و قسه هه‌ڵبه‌ستن تۆمه‌تباركراوه، چونكه گيڤارا كاتێك له پۆليڤيا ده‌ستگير كرا ئه‌و قسه به ناوبانگه‌ى كرد كه وتى: من گيڤارا م ، ته‌قه‌م لێ مه‌كه‌ن، به زيندوويى بۆ ئێوه باشترم تا به مردوويى!
له ڕاستيدا ڕاگه‌ياندنى جيهانى و لايه‌نه‌كانى سه‌ر به ماركسيه‌ت، يه‌ك لايه‌نى ئه‌م سه‌ركرده‌يان به جيهان نيشان داوه‌و ديوه‌كه‌ى تريان به ته‌واوى شاردووه‌ته‌وه، بۆ نموونه:
* ئه‌وه‌يان باس نه‌كردووه له نێوان 1957 بۆ 1959 زياد له 180 هه‌شتا دۆسيى وه‌كو تاوانى جه‌نگ و كۆمه‌ڵكوژى له‌سه‌ره كه هه‌مووى به ناوو به‌روار و به وينه پارێزراوه.
* باسى ئازايه‌تى ئه‌ويان كردووه له كوشتنى زندانييه‌كانى قه‌ڵاى كوبا به‌ده‌ستى خۆى ، به‌ڵام باسى ئه‌وه‌يان نه‌كردووه چى ترس وبيمێك ڕووى تێده‌كات كاتێك له پۆليڤيا ده‌ستگير ده‌كرێت و له‌سه‌ر هه‌مان شێوازى خۆى به بێ دادگاييكردن ده‌يكوژن.
* هه‌روه‌ها باسى ئه‌وه‌شيان نه‌كردووه ، گيڤارا چه‌ند لايه‌نگرو خۆشه‌ويستى هه‌يه له جيهاندا ده ئه‌وه‌نده دوژمن و ناحه‌زى هه‌يه كه سه‌دان به‌ڵگه‌يان له‌سه‌رى تۆماكردووه وه‌كو ئه‌نجامى تاوانى جينۆسايد و گوێنه‌دانى به هيچ له بنه‌ماكانى ڕه‌وشت و ئايين ودادگه‌رێتى و داب و نه‌ريت.
له ڕاستيدا ده‌كرێت گيڤارا له ڕوانگه‌ى ماركسيه‌كانه‌وه پاڵه‌وانێك بێت، به‌ڵكو ده‌كرێت له ڕوانگه‌ى زۆرێك له عه‌لمانى و ليبرالييه‌كانى دونياوه كه‌سێك بێت جێگاى شانازى بێت، ده‌شێت ببێته ئه‌ستێره‌ى سينه‌ماكانى هۆليوود، چونكه ژيانى له پێناو به‌جێهێنانى بنه‌ماكانى ئه‌و ئايدولۆژيا فيكرييه‌ى ماركس و لينين و ئێنجلز به‌سه‌ربرد وهه‌وڵيدا به‌شێوه‌يه‌كى پراكتيكى به‌رجه‌سته‌ى بكات.
به‌ڵام هه‌رگيز له ڕوانگه‌ى موسوڵمانێكه‌وه كه كه‌مترين شاره‌زاييى له ئايينى خۆى هه‌بێت، نابێت و نادرووسته به گيڤارا كاريگه‌ر بێت، چونكه ئه‌و وێڕاى هه‌موو ئه‌وه‌ى باس ده‌كرێت له خه‌بات و به‌رخودانى له پێناو ميلله‌تى كوبا و ميلله‌تانى تر، ئه‌و بێگومان تاوانبارێكى خوينمژ بووه و له‌سه‌ر بنه‌ماى بيروباوه‌رى ماركسيه‌ت كوشتارگه‌ى ناخ هه‌ژێنى زۆرى بۆ مرۆڤايه‌تي درووست كردووه، خه‌باتى ئه‌و له پێناو فيكرو بيروباوه‌ڕى ماركسيدا بووه كه له‌گه‌ل ئيسلام وهه‌موو ئايينێكدا دژ به يه‌كترن، بۆيه به هيچ شێوه‌يه‌ك درووست نييه موسوڵمان به كه‌سێكى بێ دينى مرۆڤ كوژى وه‌كو گيڤارا سه‌رسام بێت يان خۆشى بوێت.
- جێگاى تێبينى وسه‌رنجيشه، كه عدنان إبراهيم هاوشێوه‌ى ستايشكردنى بۆ داروين و جلال الدين الرومي وبوطي وياسر الحبيب، له به‌رنامه‌يه‌كى ته‌له‌فزيۆنيدا ستايشيكى زۆرى گيڤارا ده‌كات و وه‌كو خه‌باتگێڕو كه‌سايه‌تييه‌كى گرنگى جيهان ستايشى ده‌كات، به‌ڵكو ئه‌ڵێت ئيمانداريش بووه له ڕاستيدا هه‌رچه‌ند به‌ڕواڵه‌ت بێ دين بووه!
- گيڤارا له ساڵى 1967 له پۆليڤيا له لايه‌ن سوپاى ئه‌و وڵاته‌و به يارمه‌تى ده‌زگاى هه‌واڵگرى ئه‌مريكا ده‌ستگير كرا وسه‌رۆكى پۆليڤيا فه‌رمانى كوشتنى ده‌ركرد و نۆ فيشه‌كى له لايه‌ن سه‌ربازێكى نيوه سه‌رخۆشه‌وه پێوه‌نرا كه به‌ر ده‌ست و قاچى و شان و سنگ وقوڕگى كه‌وت، دواى ئه‌وه‌ش پزيشكێك هات و هه‌ردوو ده‌ستى بڕى و نارديان بۆ بوينس ئايرس بۆ ئه‌وه‌ى شوين په‌نجه‌كانى به‌راورد بكرێت له‌گه‌ل ئه‌و شوێن په‌نجانه‌ى له دۆسێيه‌كى ئه‌ودا له پۆليسى ئه‌رجه‌نتين پارێزرابوو. لاشه‌كه‌شيان بۆ شوێنێكى ناديار برد و نه‌زانرا ئايا نێژراوه يان سوتێنراوه، به‌ڵام دواى ساڵانێك وترا گوايه ته‌رمێكيان دۆزيوه‌ته‌وه وا ده‌رئه‌كه‌ويت ته‌رمى گيڤارا بووه‌و له گۆڕێكى تايبه‌تدا له كۆبا نێژرا.
بۆ نووسينى ئه‌م بابه‌ته خوێندنه‌وه‌ى زۆرم ئه‌نجامدا، له‌وانه:
- ژياننامه‌ى گيڤارا له سايتى وێكى پيديا، كه ئه‌ويش له چه‌ندين سه‌رچاوه وه‌ريگرتووه.
- تشي جيفارا مناضل للحق أم كان مناضلا للظلم ؟/أبوحسين الاشبيلي المعافري .
- هه‌ندێ وتارى په‌يوه‌نديدار له ڕۆژنامه‌ى المصري اليوم و القدس.
إحسان برهان الدين
2023-10-28
2022-06-27
2023-11-22
