#چل_پەیام_بۆئافرەتان: 25 وتەیەك دەربارەی فرەژنی مرۆڤ بە فیترەتی و پێكهاتەی دروست بوونی مەیلی بۆ فرەژنی هەیە، ئیسلامیش لەبەر ئەوەی دینی فیترەت و تێگەیشتنە لە پێویستیەكانی مرۆڤ، دانی بەو حەقیقەتەدا ناوە و فرەژنی وەكو شەریعەتێك لە ڕۆشنایی كۆمەڵە ڕێوشوین و مەرجێكدا جێگیر كردووە، واتە وەكو هەر حوكم و شەریعەتێكی تر لە ئیسلامدا، فرەژنیش حوكمێكی شەرعی كارپێكراوە و مەرج و ڕێوشوێنی خۆی هەیە، وەكو چۆن هاوسەرگیری لەگەڵ یەك هاوسەریشدا ڕێوشوێن و مەرج و ئەحكامی خۆی هەیە و پیویستە ڕەچاو بكرێت. لەبەر ئەوەی ئەم بابەتە لێكدانەوەو شیكردنەوەی زۆر هەڵدەگرێت و لە پێناو خستنە ڕووی ئەم پرسە لە ڕوانگەی شەرعەوە، هەوڵ ئەدەم لە چەند خاڵێكدا بابەتەكە بخەمەڕوو: 1- بنچینە وشەرعی بوونی مەسەلەی فرە ژنی لە قورئانی پیرۆزەوە سەرچاوە دەگرێت و، الله تعالی خۆی ڕەزامەندی لەسەر فرەژنی داوە و فەرموویەتی: ( وَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تُقْسِطُوا فِي الْيَتَامَىٰ فَانكِحُوا مَا طَابَ لَكُم مِّنَ النِّسَاءِ مَثْنَىٰ وَثُلَاثَ وَرُبَاعَ ۖ فَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تَعْدِلُوا فَوَاحِدَةً أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ ۚ ذَٰلِكَ أَدْنَىٰ أَلَّا تَعُولُوا) النساء:3. حوكمەكانی (تعدد) لە قورئان و لە سونەت و لە كتێبی زانایاندا لە ژێر بابەتەكانی (النكاح)دا بە تێروتەسەل باس كراوە. 2- لەبەر ئەوەی ئارەزووی فرەژنی لە ناخی مرۆڤەكاندا بوونی هەیە وحەزێكی فیترییە، لە ڕاستیدا ئیتر زێدەڕەوی لە داواكردنی هۆكاری پەنابردنی پیاو بۆ زیاتر لە ژنێك لە لایەن هاوسەری یەكەم، یان كۆمەڵگا و دەسەڵات ویاسا، هەمووی جۆرێكە لە زێدەڕەوی بێ پاساو لە لێپرسینەوەدا و هاوكات نكۆڵی كردنە لە مەسەلەیەكی فیتری كە خودی نكۆڵیكەرانیش هەستی پێ دەكەن، بەڵام بە هۆكاری جۆراو جۆر نكۆڵی لێ دەكەن. 3- ئیسلام كاتێك (تعدد)ی وەكو شەریعەتێك جێگیر كردووە، لەبەر ئەوەیە كە بەرژەوەندی بەندەكانی بە شێوەیەكی گشتگیر و بە ڕەهایی ڕەچاو كردووە، بۆیە ئەگەرچی هاوسەری یەكەم زۆر جار بە كە مێردەكەی ژنی دوەم دەهێنێت ئازار و ناڕەحەتی بەردەكەوێت، بەڵام لە ڕاستیدا هۆكاری ئەوەیە ئیسلام بەرژەوەندی دونیا و دینی ئەو پیاوەی پێكەوە ڕەچاو كردووە، ابن القیم بە رەحمەت بێت دەفەرموێت: " فإن الشريعة َمْبَناها وأساَسَها على الِحكم ومصالح العباد في المعاش والمعاد " إعلام الموقعین(1/41). واتە بنچینەی شەریعەت لە سەر حیكمەت و بەرژەوەندی بەندەكان لە دونیا و قیامەتدا دامەزراوە. كەواتە نابێت مەسەلەكە لە بازنەی تەسكی پێناخۆش بوونی هاوسەری یەكەمەوە تەماشا بكرێت. 4- لە هیچ ئایەت و فەرموودەیەكدا نەهاتووە، كە پیاو ناچار بێت بۆ ئەوەی بتوانێت هاوسەرگیری دووەم و زیاتر بكات، ئیزنی هاوسەری یەكەم وەربگرێت، لە ڕووی شەرعییەوە وەكو زانایان دەفەرموون هیچ كێشەیەكی نییە، بەڵام بۆ گرتنەبەری ڕێوشوێنی تۆكمەكردنی سەقامگیری خێزان و دەستەبەركردنی ئاسوودەیی، باشترە پیاو تاكو پێی بكرێت، ڕێگە لە درووست بوونی گرفت وئاژاوە بگرێت و هاوسەری یەكەمی ڕازی بكات، بەڵام ئەگەر ئەو ئافرەتە بە غەیری وازهێنانی مێردەكەی لە هاوسەرگیری دووەم ڕازی نەبوو و پیاوەكەش پێویستی بەوە بە هاوسەرگیری دووەم یان زیاتر هەبوو، ئەو كات ئەتوانێت بەبێ ڕەزامەندی وەرگرتنی خێزانی هاوسەرگیری نوێ بكات، 5- سەبارەت بەوەی كە باری كەسێتی لە یاسا دەستكردەكان مەرجی ڕەزامەندی هاوسەری یەكەمیان داناوە، ئەوە هیچ پاڵپشتیكی شەرعی ڕاست و درووستی نییە وبیانوویەكە بۆ قەدەغە كردنی ئەو شەریعەتە، یاساكان بە شێوەیەكی گشتی ئەوەندە لە ئیسلام وەردەگرن كە پێیان باش بێت، چونكە شەریعەت لەلایان هێڵێكی سوور نییە تێینەپەڕێنن، بەڵكو وەكو خۆیان دەڵێن ئیسلام سەرچاوەیەكی سەرەكییە لەناو چەندین سەرچاوەی سەرەكی تردا و ئەگەر بتەویت ناكۆكی و سەرپێچییەكانی یاسا وەزعییەكان لەگەڵ ئیسلام دا بژمێریت ناتوانیت بە ئاسانی ئەو كارە ئەنجام بدەیت. 6- بەڵام ئەگەرچی فرەژنی كە مەبەستمان پێی (تعدد الزوجات) لە ئیسلامدا، شەریعەتێكی ئیلاهی كارپێكراوە، هاوكات بە ڕەهایی و بێ قەید و شەرتیش نییە، بەڵكو شەریعەت ئەو مەسەلەی ڕیكحستووە و پێویستە چەندین مەرج لەو پیاوەدا بوونی هەبێت بۆ ئەوەی مافی هیچ خاوەن مافێك لەو فرەژنیەدا نەفەوتێت، لەوانە: - ڕاگرتنی دادگەری: الله عزوجل فەرموویەتی: ( فَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تَعْدِلُوا فَوَاحِدَةً ) النساء/3.ئەم ئایەتە ئەگەرچی لەسەرەتاوە ڕێگەی بە فرەژنی داواە، بەڵام لەناو هەمان ئایەتدا قەیدی بۆ داناوە وداگەری و عەدالەتی بۆ ئەو كارە كردووە بە مەرج، ئەگەر نەیتوانی دادگەری لە نێوان هاوسەرەكانیدا بەرپا بكات، دەبێت بەیەك هاوسەر ئیكتیفا بكات. بەڵام دادگەری مەبەست لە جێگەی نیشتنەجێبوون و نەفەقە و دابین كردنی پێویستییەكانی ژیانە، نەك دادگەری خۆشەویستی دڵ ئەوەیان بەدەستی خۆی نییە. - توانای دارایی وخەرج كردن لەسەر هاوسەرەكانی: الله عزوجل فەرموویەتی: (وَلْيَسْتَعْفِفِ الَّذِينَ لَا يَجِدُونَ نِكَاحًا حَتَّى يُغْنِيَهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ ) النور/33. تاكو توانای پێویست بۆ بەڕێوەبردنی خێزانەكان نەبێت لە ڕووی نەفەقە و دابین كردنی خواردن و پۆشاك و پێویستی سەرەكی ژیان و هەروەها جێگای نیشتەجێبوون، درووست نییە پیاو خێزانێكی تر پێكەوە بنێت. - هەروەها ئەبێت توانای بەدەنی و جەستەیی پێویستیشی بۆ ئەو مەبەستە هەبێت. 7 - ئایا پیاوی موسوڵمان یەك ژنی هەبێت باشترە یان زیاتر؟ ئەوە پرسیارێكە لە ڕاستیدا وەڵامەكەی لەسەر حاڵ و بارودۆخی پیاوەكە ڕاوەستاوە، ئەگەر پیاو لە ڕووی فەسیولۆجییەوە یەك ژن بەشی نەكات و چاوی و داوێنی نەپارێزیت و توانای هاوسەرگیری دووەمیشی هەبێت، بێگومان ئەوە بەرژەوەندی دین و دونیای لەوەدایە ژنی تر بهێنێت، ئەگەر لەو حاڵەتەدا نەشیهینێت ئەوە زوڵمی لە خۆی كردووە و لە خۆڕایی لەو شەریعەتەی پەروەردگاری سوودمەند نابێت. بەڵام ئەگەر لەو جۆرە بێت كە زیاتر لە ژنێكی پێویست نەبێت، بەتایبەتی ئەگەر دۆخی داراییشی باش نەبێت، ئەوە بێگومان یەك هاوسەری بەسە و پێویست بەوە ناكات بیر لە ژنی تر بكاتەوە. لەبەر ئەوەش كە (تعدد) فەرز نییە لەسەر پیاو و موباحە، زۆرێك لە زانایان وەكو شافیعی و زانای تر فەرموویانە ئەگەر پێویستییەك نەبێت بۆ ژنی دووەم ئەوا یەك ژن لە زیاتر باشترە. 8 - بەڵام لەم ڕۆژگارەدا قەناعەتم وایە هەركێ توانای دارایی وجەستەیی هەبێت وبتوانیت دادگەری جێبەجێ بكات، كەسایەتییەكی وا بەهێزیشی هەبێت بتوانێت زیاتر لە خێزانیك بەڕێوە ببات، بەرژەوەدی لەوەدایە ژنی دووەم بهێنیت، لەلایەكەوە خۆی لەو دەریای فەسادو بەدڕەوشتی كە تەشەنەی كردووە دەپارێزیت وزیاتر تۆكمە دەكات، لەلایەكی تریشەوە ئەگەر توانای پەروەردەكردنی مناڵی لەسەر بنەماكانی ئیسلام هەبێت دەبێتە هۆكاری زیاد كردنی موسوڵمانی موەحید كە لەم سەردەمەدا كێشەی گەورە لەو بوارەدا هەیە، هەروەها بەشدار دەبێت لە چارەسەركردنی كێشەی قەیرەیی و هەڵگرتنی پشكی خۆی لە لێپرسراوێتی سەبارەت بە ژمارەیەكی زۆر لە بێوەەژنان كە پێویستیان بە كەسێكە داڵدەی مادی ومەعنەوییان بۆ دابین بكات. 9 - ئینجا ئەگەرچی فرەژنی حیكمەتی گەلێك زۆرە و یەكێك لە حیكمەتەكانی كەمكردنەوەی ڕێژە قەیرەیی و بێوەژنانە لەناو ئافرەتاندا، بەڵام هاوكات هەر لە ئاماژەی ئایەتەكەوە ئەوە وەردەگیرێت كە درووستە پیاو بەدوای كچی جوان وعازەب و تەمەن بچووكیشدا بگەڕێت وژنی دووەم وسێیەم مەرج نییە هەر بەتەمەن و بێوەژن بێت، بەڵام ئەگەر كەسێك لەبەر بەرژەوەندییەكی ئیسلامی بەرز بەمەبەست كچێكی قەیرە یان بێوەژنێك مارە بكات، ئەوە كارێكی زۆر باش و ڕەوشت بەرزانەی كردووە و لەگەڵ پێكەوەنانی خێزانەكەی ئەجرو پاداشتێكی زۆر گەورەشی دەست كەوتووە.. 10- بێتاقەت بونی ئافرەت لەوەی ژنی بەسەردا بێت ئەوە خۆی لە خۆیدا هەستیكی ئاساییەوە لەسەری گوناهبار نابێت، هەروەكو چۆن موسولمان بە سروشتی حەزی بەشەڕ و جیهاد كردن و مردن نییە، وەكو الله فەرموویەتی: ( (كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِتَالُ وَهُوَ كُرْهٌ لَكُمْ وَعَسَى أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئًا وَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَعَسَى أَنْ تُحِبُّوا شَيْئًا وَهُوَ شَرٌّ لَكُمْ وَاللَّهُ يَعْلَمُ وَأَنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ) البقرة/216 .) بەڵام ئەوە مەسەلەیەكە و ئاساییە و ڕق لێبوونی حوكمەكە و بەهەڵەدانانی یان ڕەخنە لێگرتنی مەسەلەیەكی تری جیاوازە و حوكمێكی خراپیشی لەسەر دین و ئیمانی ڕەخنەگرەكە هەیە. بۆیە پێویستە ئافرەتان بە وریاییەوە لەگەڵ ئەو پرسەدا مامەڵە بكەن، پێیان ناخۆش بێت و بەژنی دووەم بێ تاقەت و نیگەران بن ئاساییە، بەڵام بگاتە ئەوەی (تعدد) بە بەهەڵە بزانن و وابزانن تەشریعیكی زیان بەخشە بۆ خێزانەكان ویان ئەسڵی مەسەلەكە ڕەت بكەنەوە، ئەوە هەڵەیەكی كەمەر شكێنە و لە ئیسلام پێی دەردەچن، چونكە كردەوەكەیان بەو شێوازە دەبێتە ڕەتكردنەوە بۆ فەرمانی الله تعالی. بۆیە پێویستە ئافرەتی ئیماندار بەعەقڵی بیر بكاتەوەو بەسەر نەفسی خۆیدا زاڵ ببێت و شەریعەتی پەروەردگاری ڕەت نەكاتەوە و پارێزگاری لە ئیمانی خۆی بكات لەوە دڵنیا بیت شەریعەتی (تعدد) و فرەژنی الله تعالی خۆی دایناوەو خۆیشی لە هەموو كەسێك شارەزاترە چی بۆ بەندەكانی باشە و چی باش نییە: ( قل أأنتم أعلم أم الله ) القرة:140. 11- ڕێگریكردنی یاسای وەزعی لە مەسەلەی تعدد و درووستكردنی بەربەست و تەگەرە بۆ ئەو حوكمە شەرعییە، كارێكە پێچەوانەی شەریعەتە و جۆریكە لە دژایەتی كردنی و هاندانێكە بۆ بڵاوبوونەوەی فەساد و مانەوەی كچان و بێوەژنان بەبێ هاوسەرگیری، بۆیە وەكو زانایان دەڵێن پیاو لە پاش هەبوونی مەرجەكانی فرەژنی تێیدا دەتوانێت ملكەچی ئەو یاسایانە نەبێت چونكە پێچەوانەی قورئان و سوننەتە و ڕێوشوێنی نافەرمی بۆ بەئەنجامدانی ئەو پرۆسەیە بگرێتەبەر ئەگەر پێویستی كرد. 12 - مەسەلەیەكی تریش هەیە شایانی ئاماژە بۆ كردنە ئەویش هەڵوێستی هەندێ لەو بەناو ئیسلامییانەیە كە لافاوی جاهیلییەتی هاوچەرخ وكاریگەر بوون بە عەلمانیەت ڕایماڵیون و خۆیان كردووە بە پینەچی بۆ ئیسلام وا دەزانن ئەم شەریعەتە پری لە كەلێن و كەموكورتییە و دەبێت ئەوان فریای بكەون و ئەو كەلێنانە پڕ بكەنەوە والعیاذ بالله، زۆرجار لەو بەزیوانە دەبیسین ئینكاری مەسەلەی فرەژنی دەكەن و دەیان شێوازی نازانستی و مل باهەڵدانی دەقەكان و شێواندنی ئاماژەكانیان ئەنجام ئەدەن، تەنها لەسەر ئەوەی عەلمانییەكان لێیان ڕازی بن و بڵین ئەمانە ئیسلامی مۆدیرن و توندرەونین، لە كاتێكدا دەبێت لەوە دڵنیابن تا دێت لەلای ئەوانە بێ حورمەت دەبن، چونكە عەلمانییەكان دڵنیان لەوەی فرەژنی لە ئیسلامدا شەریعەتێكی چەسپاوە و ئەو داكۆكییی كردنەی ئەوان لەسەر پێچەوانەكەی جۆریكە لە نكۆڵی كردن لە سەوابیتی دینەكەیان و شێوازێكە لە موغازەلەی ناڕاستی عەلمانییەكان، سەیریش ئەوەیە جاروبار خودی ئەو بەزیوو ناخ ڕوخاوانە هاوسەرگیری دووەم دەكەن ولەو هەوڵ و كۆششانەیان بۆ دژایەتی فرەژنی خۆیان دەخەنە درۆوە. 13- دوا ئامۆژگاریشم بە تایبەتی ئاراستەی كچان و بەتایبەتی ئەوانەی هەندێ تەمەنیان هەیە ئاراستە دەكەم، ئەویش ئەوەیە با بەو پیاوانە ڕازی بن كە هاوسەری یەكەمیان هەیە و ئەوە بەهیچ شێوەیەك زوڵم نییە لە هاوسەری یەكەمی، چونكە ئەگەر بڵێن زوڵمە ئەوە دەبێتە بەهەلەخستنەوەی حوكمێكی شەریعەت كە الله خۆی دایناوە، بەڵام بەهیچ شێوەیەك درووست نییە بۆ ئەوەی پێی ڕازی بیت مەرج بخەیتە سەر پیاوەكە هاوسەری یەكەمی تەڵاق بدات، چونكە ئەوە تاوانە و پێغەمبەر صلی الله وسلم فەرموویەت: (ولا تسأل المرأة طلاق أختها لتكفأ ما في إنائها). رواه البخاري. واتە نادرووستە ئافرەتێك داوا لە مێردەكەی بكات هاوسەرەكەی تری تەڵاق بدات بۆ ئەوەی خۆی تەنها بێتەوە بە سوود وەرگرتن لەو پیاوە. ئەم هەڵوێستەی ئێستا هەندی لە كچان و ئافرەتان هەیە بەرانبەر پیاویك كە ژنی دوەمی هەبێت لە ڕووی شەرعەوە نامۆیە و نە لە سەدە چاكەكان و نە لە سەدان ساڵی دوای ئەوانیش بوونی نەبووە، بەڵكو تەنها ئەو كاتە سەری هەڵدا كە موسوڵمانان كەوتنە ژێر فشاری جاهیلییەتی هاوچەرخ و بوون بە پاشكۆی ڕۆژئاوای حاچ پەرست و فەساد وەكو دەریایەكی لێ هات و لە ناو كۆمەڵگای خۆماندا شەپۆل دەدات و خەڵكانێكی زۆری تێدا لەنێو دەچن ودەخنكێن. 14 - ئەم باسە تەنها خستنەرووی حوكمی فرەژنییە لە ئیسلامدا، هەرگیز بەمەعنای ئەوە نایەت كە وردبوونەوەو لێكۆڵینەوە لەو كەسەی هاوسەرگیری لەگەڵدا دەكرێت یان یان ژنی پێ دەدرێت لێكۆڵینەوە لە حاڵی نەكرێت، بەڵكو ئە كارە بۆ هەردوو لا زۆر پێویستە، هەروەها باسی ئەو سیفات و ئاكار و خەسڵەتانەش نەكراوە كە پێویستە هاوسەران خۆیانی پێ جوان بكەنەوەو ڕەوشت بەرزی ئیسلامی خۆیانی پێ بسەلمێنن، ئەوە مەسەلەیەكی ترەو پێویستە و بەتایبەتی بۆ ئەو پیاوەی كە هاوسەرگیری دووەم و زیاتر دەكات، ئەگەر هەر كەموكورتییەكی لێ وەدی بكرێت بەرانبەر هاوسەری پێشووی ئەوە ڕەوشتێكی ناشیرین و نامۆ و دوورە لە ڕەوشتە جوانەكانی ئیسلام، كە بەداخەوە ئەمە لە ناو بڕێك لەوانەی هاوسەرگیری دووەم دەكەن لە كوردستاندا دەبینرێت و ئیسلامیش لەو خەسڵەتە ناشیرین و نزمانە بەرییە، پیاوی موسوڵمان كە هاوسەرگیری دووەم دەكات، دەبێت ئاكاری بەرز بێت كەسایەتی بەهێز بێت، دادگەر بێت لە نێوان هاوسەرەكانیدا، بەوەفا بێت بەرانبەر هاوسەری یەكەمی، لە پێدانی هیچ مافێكدا هیچ جیاوازی و نادادگەرییەك لە نێوانیاندا نەكات. پوختەی باسەكە ئەوەیە تەشریع كردنی فرەژنی لە ئیسلامدا، ڕەچاو كردنە بۆ بەرژەوەندی ئافرەت بۆ ئەوەی لە هاوسەرگیری مەحروم نەبێت، هەروەها رەچاوكردنە بۆ بەرژەوەندی پیاو بۆ ئەوەی تووشی تاوان نەبێت و لەبەرژەوەندییەكانی فرەژنی بێ بەش نەبێت، بەڵكو ڕەچاو كردنە بۆ بەرژەوەندی ئوممەت بۆ ئەوەی ژمارەی موسوڵمانان زۆر بن ونەوەی موسوڵمان زیاد بكات، (تعدد) شەریعەتێكی پەروەردگارە بە حیكمەت وزانستی ڕەهای خۆی دایبەزاندووە، هەركەسێكیش تانە لەو تەشریعە بدات، بەسیرەت و بینایی دڵی كوێر بووە و پاڵنەرەكەشی یان كوفرە وەكو زۆرێك لە بێباوەڕان ئەم سەردەمە ئەنجامی ئەدەن وداخی دلی خۆیان لە ئیسلام لە ڕێگەی دژایەتی فرەژنی دەردەبڕن، واتە نیفاق و دژایەتی ناڕاستەوخۆی شەریعەتی ئیسلامە جا بەو شێوە دەریدەخەن، یان جەهل و توانەوەیە لە واقیعی دوور لە ئیسلامی ئەم سەردەمەدا، كە لە شێوەی گەردەلولێكی جاهیلی وبەرەنگاربوونەوەی شەریعەتدا خۆی دەبینێتەوە و لە ڕۆژئاواو شوێنكەوتوانیانەوە سەرچاوە دەگرێت، بەڵأم لێرە هەندێ ناخ ڕووخاو و بە گومان لە حوكمەكانی ئیسلام بەناو ئیسلامەوە ئەو ئەجیندایە جێبەجێ دەكەن.