ناوی (علي محمد تقي شريعتي مزینانی)ه‌ ، له‌ساڵی 19333 له‌ گوندێكی نزیك ده‌ڤه‌ری خوراسان له‌ ئێران له‌ دایكبووه‌، پاش ته‌واوكردنی خوێندن له‌ كولێژی ئاداب ، له‌ گه‌ڵ نێرده‌یه‌كدا كاندید كرا بۆ گه‌شتی خوێندن بۆزانكۆی سۆربۆن له‌ فه‌ره‌نسا ، له‌وێ توانی دوو بڕوانامه‌ی دوكتۆرا به‌ ده‌ست بهێنێ، یه‌كێكیان له‌ زانستی كۆمه‌ڵناسی و ئه‌وی تریان له‌ ئایین ناسی. عه‌لی شه‌ریعه‌تی هه‌ر له‌سه‌ره‌تای لاویتی سه‌رگه‌رمی سیاسه‌ت بوو ، سه‌ره‌تا له‌گه‌ل (محمد مصدق) كاری كرد ، كاتێكیش له‌ فه‌ره‌نسا بوو هه‌ندێ چالاكی سیاسی له‌وێ هه‌بوو، بۆ نموونه‌ به‌شداریكردنی له‌ خۆپیشاندانێكی پشتگیری بۆ یه‌كه‌م سه‌ره‌ك وه‌زیرانی كۆنغۆ (پاتریس لۆمۆمبا ) كه‌ له‌ لایه‌ن ده‌زگاری هه‌واڵگری به‌لجیكا تیرۆر كرا ، ئینجا كاتێك له‌ فه‌ره‌نسا گه‌ڕایه‌وه‌ بۆ ئێران له‌ ساڵی 1969 حوسه‌ینییه‌‌ی (الإرشاد ) ی دامه‌زراند به‌ مه‌به‌ستی په‌روه‌رده‌كردنی گه‌نجان وئاڕاسته‌كردنیان، له‌ ساڵی 1973 حوسه‌ینییه‌كه‌ داخرا وخۆی و باوكی بۆ ماوه‌ی یه‌ك ساڵ و نیو زیندانی كران كه‌ دوا جار به‌ كاریگه‌ری هه‌ندێ هه‌وڵ وداكۆكی نێوده‌وله‌تی و به‌تایبه‌ت هه‌ندێ هه‌وڵی سیاسه‌تمه‌دارانی جه‌زائیری ئازادكران، چه‌ند جارێكی تریش له‌ سه‌رده‌می ڕژێمی شاه‌ زیندان كراوه‌. شه‌ریعه‌تی خاوه‌نی ژماره‌یه‌كی زۆره‌ له‌ كتێب و هه‌ندێ سه‌رچاوه‌ ئاماژه‌ بۆ ئه‌وه‌ ده‌كه‌ن كه‌ له‌ حه‌فتاكاندا چه‌ند ملیۆن نوسخه‌یه‌ك له‌ كتێبه‌كانی فرۆشراوه‌ ، له‌وانه‌: (العودة إلى الذات ،الحسين وارث ادم ، الإسلام والإنسان ،التشيع العلوي والتشيع الصفوي، فاطمة هي فاطمة ، النباهة والاستحمار ،مسؤلية المثقف ،بناء الذات الثورية ، دین ضد دین ، الأمة والإمامة ،الشهادة .أبي.. أمي.. نحن متهمون...) شه‌ریعه‌تی نه‌یارێكی سه‌رسه‌ختی ڕژێمی شاه‌ بوو، ئه‌وانیش به‌ كه‌سێكی كاریگه‌ر و ترسناك ته‌ماشایان ده‌كرد و حسابیان بۆ ده‌كرد، چونكه‌ بیرۆكه‌كانی له‌ ناو گه‌نجاندا له‌ ئێران به‌رده‌وام له‌ په‌ره‌سه‌ندندا بوو، هاوكات به‌ بڕوای هه‌ندێ له‌ كه‌سایه‌تی و لێكۆڵه‌ره‌وان به‌ سه‌ركرده‌یه‌كی سروش به‌خش دانراوه‌ بۆ شۆرشی ئیسلامی ئێران، هه‌رچه‌نده‌ شه‌ریعه‌تی دوو ساڵ پێش هه‌ڵگیرسانی شۆرشه‌كه‌ له‌ دونیا ده‌رچووه‌، هه‌ر بۆیه‌ هه‌ندێك به‌ عه‌قڵی هه‌ڵسوڕینه‌ری شۆرشه‌كه‌ ناساندوویانه‌، ستایشی زۆریش كراوه‌ له‌ لایه‌ن هه‌ندێ له‌ سه‌رانی شیعه‌وه‌ وه‌كو خامینه‌ئی و، ڕه‌فسه‌نجانی و، ئه‌حمه‌د خومه‌ینی و، موسی الصدرو، طالقانی. به‌ كورتی شه‌ریعه‌تی یه‌كێكه‌ له‌ كه‌سایه‌تیه‌ ناوداره‌ گه‌وره‌كانی شیعه‌ له‌م سه‌رده‌مه‌دا ، سه‌ره‌ڕای جیاوازی كه‌سایه‌تییه‌كه‌ی كه‌ ئه‌سته‌مه‌ له‌ گه‌ڵ هیچ كه‌سایه‌تییه‌كی تری شیعه‌دا به‌راورد بكرێت ، به‌ڵام ڕاستی كه‌سایه‌تی شه‌ریعه‌تی له‌ ڕووه‌ ئایینیه‌كه‌یه‌وه‌ به‌ باشی ڕوون نییه‌ له‌ لای ئه‌هلی سوننه‌و، بگره‌ لای شیعه‌كانیش به‌ڕادده‌یه‌ك كه‌ هه‌ندیكیان زۆر ستایشی ده‌كه‌ن و، له‌به‌رانبه‌ردا هه‌ندێكی تریان ته‌كفیری ده‌كه‌ن، هۆكاری ئه‌و تێكه‌ڵ بوونه‌ش ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ: 11- ئه‌و هه‌مووڕه‌خنه‌ی شه‌ریعه‌تی ئاڕاسته‌ی فیكری شیعه‌كانی كردووه‌ و هه‌ندێ له‌ بیروباوه‌ڕه‌كانی ئه‌وانی به‌ ئه‌فسانه‌ ناوبردووه‌، هه‌روه‌ها له‌ كتێبه‌كانیدا جۆرێك له‌ ڕه‌خنه‌و بێزاری ده‌رده‌كه‌وێت له‌ دامه‌زراوه فه‌رمییه‌كانی شیعه‌ وئه‌وانه‌ی پێیان ده‌وتریت پیاوی ئایینی. 22- ڕه‌خنه‌گرتنی شه‌ریعه‌تی له‌ ده‌وله‌تی سه‌فه‌وییه‌كان كه‌ له‌سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی ده‌یه‌می كۆچی ئێرانیان كرد به‌ ده‌وڵه‌تێكی شیعه‌ و جیاوازیكردنی له‌ نێوان شیعه‌گه‌رای سه‌فه‌وی و عه‌له‌وی، یان شیعه‌گه‌رای سوورو ڕه‌ش. 33- هه‌ندێ وته‌ی باش وئه‌رێنی هه‌یه‌ ده‌رباره‌ی هه‌ندێ له‌ هاوه‌ڵان و زانایانی ئه‌هلی سوننه‌ت به‌ پێچه‌وانه‌ی بۆچوون وبیروباوه‌ری شیعه‌كان. 44- بانگه‌شه‌كردنی بۆ بیرۆكه‌ی نزیكبوونه‌وه‌ (التقریب) له‌ نێوان سوننه‌ و شیعه‌دا. ئه‌وه‌ی كه‌ شاراوه‌ نییه‌ شه‌ریعه‌تی هه‌ر زوو كه‌وته‌ ژێر كاریگه‌ری هزری ماركسییه‌كان و به‌ بیری سۆشیالیزمی سه‌رسام بوو، له‌وانه‌شه‌ سه‌ره‌تای كاریگه‌ر بوونی به‌ كۆمۆنیسته‌كان له‌و كاته‌وه‌ بێت كه‌ په‌یوه‌ندی كرد به‌ كۆمه‌ڵه‌ی (نهضت خدابرستان سوسياليست)، هه‌روه‌ها شه‌ریعه‌تی هاوسه‌رگیری كرد له‌ گه‌ڵ خوشكی سه‌ركرده‌یه‌كی كۆمۆنیستی ئه‌ندام له‌ پارتی (توده‌) ی چه‌پ ، كاتێكیش له‌ فه‌ره‌نسا بوو په‌یوه‌ندی له‌گه‌ل چه‌په‌كان هه‌بوو ، له‌گه‌ڵ هه‌واری بومیدیه‌ن یش په‌یوه‌ندییه‌كی تایبه‌تی بوو ، جگه‌ له‌وه‌ش به‌رده‌وام ڕۆژنامه‌و گۆڤاری چه‌په‌كانی ده‌خوینده‌وه‌و، كتێبی (حرب العصابات) گیڤارا شی وه‌رگێڕا. جگه‌ له‌وه‌ش په‌یوه‌ندی له‌گه‌ل جان پۆڵ سارته‌ری فه‌یله‌سوفی وجودی به‌ ناوبانگ هه‌بوو، كتێبیكیشی له‌ كتێبه‌كانی سارته‌ر وه‌رگێڕابووه‌ سه‌ر زمانی فارسی ، له‌ گه‌ڵ گه‌رانه‌وه‌شی له‌ فه‌ره‌نسا بۆ ئێران په‌یوه‌ندی باشی له‌گه‌ڵ سه‌رانی موجاهیدین خه‌لقی كۆمۆنیستی دا هه‌بوو، زۆریش پێیان سه‌رسام بوو ، پێشتریش ڕۆمانێكی (عبد الحمید جودة السحار )ی به‌ ناونیشانی:"أبو ذر الغفاري: الاشتراكي المؤمن"."أبو ذر، خدابرست سوسياليست". وه‌رگێڕابووه‌ سه‌ر زمانی فارسی. به‌ڵام له‌به‌ر ئه‌و ڕۆڵه‌ دیاره‌ی كه‌ هه‌یبوو له‌ سه‌رده‌می شاه له‌ دژایه‌تی ڕژێمه‌كه‌ی، ده‌بینین كه‌سایه‌تییه‌كی وه‌كو خومه‌ینی خۆی له‌ قه‌ره‌ی ڕه‌خنه‌گرتن له‌ شه‌ریعه‌تی نه‌داوه‌ ، ئه‌مه‌ له‌ كاتێكدا بوو كه‌ له‌لایه‌ن (مرتضی المطهري) به‌ هۆی لایه‌نگری ته‌واوی شه‌ریعه‌تی بۆ بۆ هه‌ندێ له‌ بیروباوه‌ره‌كانی كۆمه‌نیستی و سۆشیالیزمی ته‌كفیر كرا و، زۆرێك له‌ شیعه‌كان حوسوینییه‌كه‌ی شه‌ریعه‌تییان به‌ كوفرستان واته‌: مۆڵگای بێ باوه‌ڕی ناو ده‌برد.هاوكات هه‌ندێ زانای تری شیعه‌ش زۆر به‌رگرییان لێ ده‌كرد وه‌كو (طالقاني). شه‌ریعه‌تی له‌ لایه‌كه‌وه‌ به‌رگری له‌ شیعه‌ ده‌كرد و داوای خاوێن كردنه‌وه‌و پاڵاوتنی ڕێڕه‌وی شیعه‌ی ده‌كرد له‌ لادان ودرۆو ئه‌فسانه‌ ، له‌ لایه‌كی تریشه‌وه‌ باوه‌ڕی به‌ بیری سۆشیالیزم و شیوعییه‌كان هه‌بوو ! له‌ ڕاستیدا شه‌ریعه‌تی نه‌ك ته‌نها كۆكردنه‌وه‌ی نێوان شیعه‌گه‌رایه‌تی و سۆشیالیزمی له‌لا ئاسایی بوو ، به‌و پێیه‌ی ئه‌و بانگه‌وازی بۆ ئیسلامێكی پێشكه‌وتنخوازی ڕه‌خنه‌ ئامێزده‌كرد ، به‌ڵكو ئه‌و ژیانی خۆی ته‌رخان كردبوو بۆ تێهه‌ڵكێشكردنی سۆشیالیزم له‌ گه‌ڵ بنه‌ما پێشكه‌وتنخوازه‌كانی ڕێڕه‌وی شیعه‌ وه‌كو خۆی ده‌ڵێت. به‌مه‌ش ده‌كرێت به‌و ده‌رئه‌نجامه‌ بگه‌ین كه‌ شه‌ریعه‌تی نه‌ك هه‌ر ته‌نها به‌ تێگه‌یشتنێكی ماركسیزم له‌ ئایین تێگه‌یشتبوو، به‌ڵكو ئایین و شیعه‌گه‌رایه‌تی - به‌شێوه‌یه‌ك له‌ شێوه‌كان - كردبوو به‌ ئامرازێك بۆ تێپه‌راندنی ماركسیه‌ت بۆ هزری خه‌ڵكی. له‌ ڕاستیدا عه‌لی شه‌ریعه‌تی به‌ هۆی پسپۆڕییه‌كه‌ی له‌ بواری كۆمه‌ڵناسی و كاریگه‌ری ڕاسته‌وخۆی ئایین له‌سه‌ر كۆمه‌ڵگا، زانیارییه‌كی زۆری هه‌بوو ، خاوه‌نی تێگه‌یشتن و عه‌قڵێكی زۆر گه‌وره‌ بوو، مه‌به‌ستیشی ئه‌وه‌ بوو ئایین به‌كاربهینیت بۆ هوشیاركردنه‌وه‌ی خه‌ڵكی به‌ پێی ئه‌و ڕێڕه‌وه‌ی خۆی باوه‌ری پێی بوو، كه‌ بێگومان تیگه‌یشتنی شه‌ریعه‌تی بۆ ئاییین و بۆ مه‌زهه‌بی شیعه‌ زۆر جیاواز بوو له‌ تیگه‌یشتنی هه‌ر شیعه‌یه‌كی تر، من له‌به‌دواداچوونمدا بۆ تێگه‌یشتن له‌م بیرمه‌نده‌، سه‌ره‌ڕای كاریگه‌ر بوونی به‌ سۆشیالیزم و شیوعی و وجودییه‌كان ، به‌ڵام له‌ كۆتایییدا به‌ پێناسه‌یه‌كی تایبه‌ت دیندار بووه‌ و باوه‌ری به‌ مه‌زهه‌بی شیعه‌ بووه‌، له‌وانه‌یه‌ باوه‌ری به‌ زۆر ورده‌كاری نه‌بووبێت، له‌وانه‌شه‌ ئه‌و حوسوینییه‌ی كه‌ له‌ پاش گه‌ڕانه‌وه‌ی له‌ فه‌ره‌نسا دایمه‌زراند خۆی له‌ ناخیدا باوه‌ری پێنه‌بوو بیت و وه‌كو ئامراز و هۆكارێك ئه‌و هه‌نگاوه‌ی هه‌لگرتبیت له‌ پێناو هۆشیار كردنه‌وه‌ی خه‌لكی وڵاته‌كه‌ی، به‌ڵام بێگومان به‌ نیازبووه‌ چاكسازی گه‌وره‌ له‌و مه‌زهه‌به‌ ئه‌نجام بدات به‌ پێی بنه‌ماكانی بیركردنه‌وه‌و قه‌ناعه‌تی خۆی كه‌ تا ڕاده‌یه‌كی زۆر ڕه‌نگ و تامی سۆشیالیزم واڵ بوو به‌سه‌ریدا. ئه‌و وێڕای ئه‌وه‌ی له‌ هێڵه‌ پانه‌كاندا له‌ گه‌ل شیعه‌كاندا ناكۆك نه‌بووه‌، به‌ڵام وا دیاره‌ ده‌مارگیری نه‌بووه‌ بۆ ئه‌و ڕێڕه‌وه‌ و له‌ كاتی پێویستدا ڕه‌خنه‌شی لێیان گرتووه‌، ئه‌مه‌ش بووه‌ته‌ هۆی دابه‌ش بوونی تێڕوانینی سه‌رانی شیعه‌ بۆ ئه‌و بیرمه‌نده‌. ئینجا بێگومان عه‌لی شه‌ریعه‌تی ڕێڕه‌وی ئه‌هلی سوننه‌ی پێ باش نه‌بووه‌ و به‌هه‌ڵه‌ی زانیوه‌و، ڕێڕه‌وی شیعه‌شی - وێڕای ڕه‌خنه‌كانی - بۆ شوێنكه‌وتن به‌ ڕاست تر زانیوه‌ ، له‌ كتێبی (التشيع العلوي والتشيع الصفوي)لاپه‌ره‌ 76 - 77 ده‌ڵێت: "إن الخلاف بين الشيعة والسنة هو في الأساس خلاف فكري وعلمي وتاريخي يرتبط بطريقة فهم حقيقة الإسلام، وكل ما يدّعيه الشيعة في هذا المجال – وهو ادّعاء وجيه – أنه ينبغي لمعرفة حقيقة الإسلام الاقتداء بأهل بيت النبي وعلي (ع) لأجل أن تكون المعرفة مباشرة ومن دون واسطة، وهذا بحدّ ذاته كلام معقول، كما يدّعي الشيعة أن مواصلة طريق الرسالة وروحها بعد النبي مرهونة باتباع علي (ع) والاعتراف به خليفة بعد النبي دون غيره ممّن عجزوا عن مواصلة الرسالة بروحها حتى آل أمر المسلمين إلى ما آل إليه مما يعرفه الجميع" هه‌لوێستی شه‌ریعه‌تی ده‌رباره‌ی هاوڵان به‌ شێوه‌یه‌كی گشتی وه‌كو هه‌ر شیعه‌یه‌كی تره‌ ، كه‌ وه‌كو كۆمه‌ڵێك خاوه‌ن به‌رژه‌وه‌ندی و خه‌ڵكی لاده‌رو پیلانگێڕی دوور له‌ بنه‌ماكانی ئایین و زه‌وتكه‌ر بۆ مافی خیلافه‌ت له‌ عه‌لی له‌ دژی ئیسلام ته‌ماشایان ده‌كات ، به‌ڵام سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ش شه‌ریعه‌تی نكۆڵی ده‌كرد له‌ جنێودان به‌ هاوه‌ڵان و هه‌ندێ جار ستایشی عومه‌ری ده‌كرد ڕه‌زای خوای لێبێت، شه‌ریعه‌تی ده‌ڵیت: "إن منطق عليٍّ لم يسوغ له الإساءة إلى عمر والتقليل من شأنه، بالرغم من إهدار حقوقه وجعله حبيس الدار بتواطؤ سياسي بين عمر وأبي بكر، بل إنه لم يتنكّر للخدمات التي قدّمها عمر للدولة الإسلامية لأنه لا يريد أن يغمط حق الرجل على خلفية أخذ الخلافة منه بغير حق" التشیع العلوي و التشیع الصفوي/116-117.. به‌ڵكو جاروبار ده‌بینین شه‌ریعه‌تی ستایشی هه‌ندێ له‌ زانایانی سوننه‌ ده‌كات ، كه‌ له‌ وردبوونه‌وه‌دا ده‌رده‌كه‌وێت ستایشی ئه‌وانه‌ی كردووه‌ كه‌ هه‌ڵوێستیان نه‌رم و (متساهل) بووه‌ به‌رانبه‌ربه‌ شیعه‌، یان له‌و كه‌سانه‌ بوونه‌ كه‌ بانگه‌شه‌ی نزیكبوونه‌وه‌ی نێوان هه‌ردوو مه‌زهه‌بی سوننه‌و شیعه‌یان كردووه‌، وه‌كو: عبد المجيد سليم و،شه‌یخی پێشووتری ئه‌زهه‌ر محمود شلتوت كه‌ ئه‌و پێی وابوو مه‌زهه‌بی شیعه‌ وه‌كو هه‌ر مه‌زهه‌بێكی تری سوننه‌كان‌ وایه‌ بۆ خوا په‌رستن. هه‌روه‌ها ستایشی ئه‌و زانایانه‌ ده‌كات كه‌ ستایشی شیعه‌كانیان به‌ باشی كردووه‌. هه‌ڵوێستی شه‌ریعه‌تی له‌ ده‌وڵه‌تی سوننی له‌ ئیسلامدا له‌ درێژایی مێژوودا، هه‌مان هه‌ڵوێستی شیعه‌كانه‌ كه‌ وای ده‌بینن ده‌وڵه‌تێكی سته‌مكاروگه‌نده‌ڵ بووه‌، چونكه‌ دانیان به‌ مافی پێشه‌وایه‌تی و ئیمامه‌ت بۆ شیعه‌كان نه‌ناوه‌، هه‌موو ئه‌و ده‌وڵه‌تانه‌ش له‌ سه‌رده‌می ڕاشیدین تاكو عوسمانییه‌كان، له‌ دیدی عه‌لی شه‌ریعه‌تییه‌وه‌، له‌سه‌ر بنه‌مای زه‌وتكردنی مافی عه‌لی و نه‌وه‌كانی درووست بوونه‌، شه‌ریعه‌تی له‌ هه‌مان سه‌رچاوه‌ی پێشوودا ده‌ڵێت: "تمكن جميع المستكبرين وطواغيت الزمان وأصحاب البيوتات من العرب والعجم والترك والمغول والتتار من بلوغ سدة الحكم والاستواء على مسند خلافة النبي ما عدا آل النبي وأهل بيته من أئمة الحق والهدى" ده‌رباره‌ی به‌نی ئومه‌ییه‌ ده‌ڵێت: "أما بنو أمية فصحيح أنهم يكنّون عداء تاريخيا للإسلام، وكل المصائب التي جرت على الدين كان لهم فيها اليد الطولى.."، ده‌رباره‌ی ده‌وڵه‌تی عوسمانیش ده‌ڵێت: "لا ينبغي الشك هنا في أن الحكومة العثمانية كانت حكومة فاسدة، ولم تكن تليق بحمل وسام الحكومة الإسلامية". به‌ڵام هاوكات له‌ ڕوانگه‌یه‌كی سیاسییه‌وه‌ ده‌بینین له‌ جێگه‌یه‌كی تردا خۆزگه‌ ده‌خوازێت كه‌( صلاح الدین) له‌ فه‌له‌ستین زیندوو بێته‌وه‌ و، خالیدی كوڕی وه‌لید جارێكی تر بگه‌ڕێته‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ی شمشێره‌كه‌ی له‌ دژی ڕۆمه‌كاندا هه‌ڵكێشێت. هه‌روه‌ها شه‌ریعه‌تی له‌وانه‌یه‌ له‌ هه‌موو شیعه‌كان به‌وه‌ جیابێته‌وه‌،  كه‌ ڕه‌خنه‌ی توندی هه‌یه‌ له‌ دژی ده‌وڵه‌تی سه‌فه‌وییه‌كان و پێی وایه‌ ئه‌وان زیانیان به‌ مه‌زهه‌بی شیعه‌ گه‌یاندووه‌و، پێویسته‌ ئه‌و بیرۆكه‌ گومڕایانه‌و توندڕه‌وانه‌یان جارێكی تر له‌سه‌ر بیری شیعه‌ لابدرێت ، شه‌ریعه‌تی له‌ ڕوانگه‌ی بیركرنه‌وه‌ی سۆشیالیزمی خۆیه‌وه‌ پێی وایه‌ ده‌وڵه‌تی سه‌فه‌وی ئه‌وپه‌ڕی خراپه‌یان به‌رانبه‌ر مه‌زهه‌بی شیعه‌كان كردووه‌، كاتێك له‌ مه‌زهه‌بێكی شۆڕشگێڕانه‌ی نكۆڵیكار له‌ سته‌م، كردوویانه‌ به‌ مه‌زهه‌بێكی فه‌رمی بۆ خه‌ڵكی كه‌ به‌ زه‌بری هێز به‌هره‌مه‌ند بووه‌ له‌ پشتگیری ده‌وڵه‌ت و فه‌رمانڕه‌واكان ، ئه‌و ده‌ڵێت: (للتشيع حقبتان تاريخيتان، بينهما تمام الاختلاف، تبدأ الأولى من القرن الأول الهجري حيث كان التشيع معبّرا عن الإسلام الحركي في مقابل الإسلام الرسمي والحكومي الذي كان يتمثل في المذهب السني، وتمتد هذه الحقبة إلى أوائل العهد الصفوي، حيث تبدأ الحقبة الثانية والتي تحول فيها المذهب الشيعي من تشيع حركة ونهضة إلى تشيع حكومة ونظام" به‌ڵام ئه‌م بۆچوونه‌ی شه‌ریعه‌تی له‌وه‌ سه‌رچاوه‌ ده‌گرێت كه‌ ئه‌و پێی وایه‌ سه‌فه‌وییه‌كان زیانیان به‌ ڕێڕه‌وی شیعه‌ گه‌یاندووه‌ و لاوازیان كردووه‌ و بوونه‌ته‌ ڕێگر له‌به‌رده‌م خه‌ڵكیدا كه‌ به‌شیوه‌یه‌كی ڕاست و ڕه‌وا ببنه‌ شیعه‌ ، له‌م هه‌ڵوێسته‌شیدا ئه‌بینین شه‌ریعه‌تی وه‌كو پارێزه‌رێك و خاوه‌ن هه‌ڵوێستیك له‌سه‌ر مه‌زهه‌بی شیعه‌ ڕه‌خنه‌ له‌وان ده‌گرێت ، چونكه‌ ئه‌و شانازی به‌وه‌ ده‌كرد كه‌ زۆر دڵسۆزی ڕێڕه‌وی شیعه‌یه‌ و هه‌رچی به‌رهه‌مێكی نووسین و تاری ئه‌و كه‌ جێگه‌ی ڕه‌خنه‌یه‌ به‌لای هه‌ندێكه‌وه‌، مه‌به‌ستی به‌رژه‌وه‌ندی و سه‌روه‌ری شیعه‌كانه‌ ، شه‌ریعه‌تی ده‌ڵێت: "... أما أنا فتشهد جميع آثاري المطبوعة والمسموعة والتي هي الآن في متناول الجميع بأنها كانت تدور في الغالب على محور واحد هو الدفاع عن هذا المذهب. ويعزز ذلك أن أساس نظرتي الفلسفية والاجتماعية تبتني على رؤية شيعية واضحة، وكان أول كتاباتي صدر قبل ثمانية عشر عاما حول (أبي ذر) وآخرها كتاب (الشهادة رسالة الحسين) و(الدعوة رسالة زينب)، وإن ميولي الشيعية واضحة جدا، سواء في هذه الكتب أو في غيرها من القضايا الاجتماعية.." ئاساییه‌ به‌لامه‌وه‌ و به‌ڵكو به‌ پیویستی ده‌زانم بڵێم : وردبوونه‌وه‌ و توێژینه‌وه‌ی به‌رهه‌مه‌كانی عه‌لی شه‌ریعه‌تی ئاسان نییه‌ ، چونكه‌ بۆ نموونه‌ له‌ كتێبێكی گرنگی وه‌كو كتێبی (العودة إلی الذات) - كه‌ به‌ پێی بۆچوونی هه‌ندێ له‌ توێژه‌ره‌ سوننییه‌كان، له‌وانه‌یه‌ گرنگترین كتێبی شه‌ریعه‌تی بێت ، له‌ هه‌موو لاپه‌ڕه‌یه‌كیدا زیاتر له‌ بیرۆكه‌و بۆچوونێكی تایبه‌تی ئه‌و بیرمه‌نده‌ی تێدایه‌، به‌ڵام من له‌و بڕه‌ی توانیم بیخوێنمه‌وه‌‌ له‌به‌رهه‌مه‌كانی و، ئه‌و سه‌رچاوانه‌ی دیراسه‌یان كردووه‌ چی له‌ ئه‌هلی سوننه‌ت - كه‌ كه‌من ئه‌وانه‌ی ئاماژه‌یان پێ كردووه‌ - یان ئه‌وانه‌ی له‌ ناوخۆی مه‌زهه‌بی شیعه‌وه‌ باسیان كردووه‌ ، كه‌ دوو هه‌ڵسه‌نگاندنی دژ به‌ یه‌كیان بۆ كردووه‌ ، به‌م ده‌ره‌نجامه‌ سه‌ره‌تاییانه‌ گه‌یشتم: 1- شه‌ریعه‌تی بیرمه‌ندێكی خاوه‌ن توانای فیكری و فه‌لسه‌فی تایبه‌ت بووه‌، كتێبه‌كانی زۆر داهێنان و بیرۆكه‌ی ڕۆشنبیری ورد و ئاماژه‌ی فه‌لسه‌فی و پێناسه‌ی گرنگ له‌ خۆ ده‌گرن، به‌ڵام تێگه‌شتن له‌ به‌رهه‌مه‌كانی ئاسان نییه‌ و ته‌نها ئه‌وانه‌ی ئاستێكی باڵایان هه‌یه‌ ده‌توانن له‌ مه‌به‌سته‌كانی تێبگه‌ن ، چونكه‌ تێروانینه‌كانی زۆر جار فه‌لسه‌فه‌ ئامێزن. 22- شه‌ریعه‌تی كه‌سێكی شۆڕشگێر بووه‌ وبۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ش به‌ شێوه‌یه‌كی گشتی باوه‌ڕی به‌ ڕێبازی فیكری ڕۆژئاوایی بووه‌ ، به‌ شێوه‌یه‌كی تایبه‌تیش باوه‌ری ته‌واوی به‌ بیری سۆشیالیزم بووه‌ وماركسییه‌تی به‌ میكانیزمێكی گونجاو بینیوه‌ بۆ مامه‌له‌ كردن له‌ گه‌ل تاك و كۆمه‌ڵگا و هۆشیاركردنه‌وه‌یان و، له‌و باره‌وه‌ هه‌وڵ و كۆششی زۆری هه‌بووه‌ و په‌یوه‌ندی له‌ گه‌ڵ سه‌رانی وجودی و شیوعییه‌كانی سه‌رده‌می خۆی هه‌بووه‌، وه‌كو: جان پۆڵ سارته‌ر و، هه‌واری بومیدیه‌ن و، سه‌ركرده‌كانی موجاهیدین خه‌لقی ئێرانی . 33- سارته‌ر سه‌رسام و موعجیب بووه‌ به‌شه‌ریعه‌تی و، وتوویه‌تی : ئه‌گه‌ر بڕیار بووایه‌ دینێكم هه‌ڵبژاردایه‌ - كه‌ سارته‌ر باوه‌ری به‌ دین نه‌بووه‌ - ئه‌وا دینه‌كه‌ی عه‌لی شه‌ریعه‌تیم هه‌ڵده‌بژارد. 44- سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی به‌ ته‌واوی له‌ ژێر كاریگه‌ری فیكری ماركسیزم بووه‌، به‌ڵام به‌ پێی پێناسه‌یه‌كی تایبه‌تی خۆی و، بێ ده‌رچوون له‌ بنه‌ما سه‌ره‌كییه‌كانی ڕێڕه‌وی شیعه‌كان، ئه‌و هه‌میشه‌ شیعه‌ بووه‌و جه‌ختی له‌سه‌ر ئه‌وه‌ كردووه‌ته‌وه‌ كه‌ جگه‌رسۆز و به‌ئه‌مه‌ك بووه‌ بۆ ئه‌و مه‌زهه‌به‌. 55- ڕه‌خنه‌ی هه‌بووه‌ له‌ پیاوانی ئایینی شیعه‌و به‌ تایبه‌تی ره‌خنه‌ی له‌ده‌وڵه‌تی سه‌فه‌وییه‌كان هه‌بووه‌ كه‌ زیانیان به‌ مه‌زهه‌بی شیعه‌ گه‌یاندووه‌ و ناشیرینیان كردووه‌، له‌ ڕاستیدا ڕه‌خنه‌كانی شه‌ریعه‌تی له‌ مه‌زهه‌بی شیعه‌، ده‌چێته‌ی خانه‌ی ره‌خنه‌ی بونیاتنه‌رو، وا دیاره‌ ویستوویه‌تی به‌ میكانیزمێكی سۆشیالیزمی چاكسازی له‌ كۆمه‌ڵگای ئێرانی شیعه‌ مه‌زهه‌بدا بكات. 66- وه‌كو زانایه‌كی كومه‌ڵناس، كه‌ كاری له‌سه‌ر كۆمه‌ڵگا كردووه‌، خاوه‌نی كۆمه‌ڵێك ئامڕازو كه‌ره‌سته‌ی مه‌عریفی زه‌به‌لاح بووه‌ ، هۆشیارییه‌كی زۆری هه‌بووه‌و، هه‌وڵی داوه‌ ئه‌و هۆشیارییه‌ به‌ كۆمه‌ڵگا بگه‌یه‌نێت، به‌ڵام وه‌كو هه‌ندێ له‌ توێژه‌ره‌و‌ان ده‌ڵێن: شه‌ریعه‌تی هۆشیارییه‌كه‌ی وه‌كو جه‌سته‌یه‌كی زۆر گه‌وره‌ بووه‌ كه‌ قاچه‌كاتی بریتی بن له‌ ده‌نكه‌ شقارته‌! له‌و ڕووه‌ی كه‌ نه‌یتوانیوه‌ پێیان ڕێ بكات، هه‌ر بۆیه‌ زانیارییه‌كانی له‌ ئاستێكی نه‌زه‌ریدا ماونه‌ته‌وه‌. 77- مه‌گه‌ر به‌ شێوه‌یه‌كی ناڕاسته‌وخۆ، ئه‌گینا نه‌سه‌لمێندراوه‌ كه‌ شه‌ریعه‌تی عه‌قڵی هه‌ڵسوڕێنه‌ری شۆڕشی ئیسلامی ئێران بووبێت ،یان گوایه‌ سرووش به‌خشی سه‌رانی ئه‌و شۆڕشه‌ بووبێت، چونكه‌ سه‌رباری ئه‌وه‌ی كه‌ گومان نییه‌ له‌وه‌ی شیعه‌بووه‌، به‌ڵام میكانیزمی ئیشكردنی له‌ گه‌ڵ مه‌لاكاندا زۆر جیاواز بووه‌ ، ، ته‌نانه‌ت خومه‌ینی هیچ ئاماژه‌یه‌كی به‌ ڕاشكاوی نییه‌ ده‌رباره‌ی شه‌ریعه‌تی، ئه‌گه‌ر چی ڕه‌خنه‌ لێ نه‌گرتنی جێگای سه‌رنجه‌ و له‌وانه‌شه‌ بۆ ئه‌وه‌ بگه‌ڕێته‌وه‌ كه‌ شه‌ریعه‌تی له‌و هه‌ل و مه‌رجه‌ ڕۆڵی به‌رچاوی دژ به‌ ڕژێمی شاه هه‌بووه‌ و له‌ ئێراندا خاوه‌ن جه‌ماوه‌ری به‌رفراوان بووه‌ ، بۆیه‌ خومه‌ینی لێی بێ ده‌نگ بووه‌. 88- شه‌ریعه‌تی سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی ستایشی هه‌ندێ هاوه‌ڵانی وه‌كو عومه‌ری كوری خه‌تتاب ره‌زای خوای لێبێت كردووه‌، هه‌روه‌ها ستایشی هه‌ندێ له‌ زانایانی سوننه‌ی كردووه‌ كه‌ هه‌لوێستیان نه‌رم بووه‌ به‌رانبه‌ر به‌ شیعه‌، به‌ڵام ئه‌هلی سوننه‌تی وه‌كو لایه‌نی تیۆری و سیاسی پراكتیكی تێكرا به‌ هه‌ڵه‌ زانیوه‌و له‌ به‌رانبه‌ریشدا كێشه‌ی شیعه‌ی به‌ كێشه‌یه‌كی ڕاست و ڕه‌وا بینیوه‌، له‌ گه‌ل هه‌ندی جیاوازی میكانیزمیی و ڕواڵه‌تی كه‌ هه‌یبووه‌. 9- شه‌ریعه‌تی باوه‌ری به‌ ململانێی نێوان شیعه‌و سوننه‌ نه‌بووه‌ و پێویستییه‌كی نه‌بینیوه‌ بۆ پێكدادانییان. 100- شه‌ریعه‌تی له‌ هه‌ندێ له‌ كتیبه‌كانیدا وێڕای ڕه‌خنه‌ گرتنی توندی له‌ سه‌فه‌وییه‌كان و زانا گه‌وره‌كانی شیعه‌ وه‌كو مه‌جلیسی خاوه‌نی( بحار الأنوار) كه‌ تۆمه‌نباری كردووه‌ به‌وه‌ی وه‌كو سوننیه‌ ئومه‌وییه‌كانه‌ ئه‌ویش ، به‌ هه‌مان شێوه‌ ڕه‌خنه‌ی له‌ ڕۆژهه‌ڵاتناسه‌كان و ماركسییه‌كانیش گرتووه‌و هه‌ندێ له‌ بیروباوه‌ره‌كانیانی گه‌نگه‌شه‌ كردووه‌و به‌رپه‌رچی داونه‌ته‌وه‌، ئه‌مه‌ش ئاماژه‌یه‌كی ڕوونه‌ بۆ ئه‌وه‌ی به‌ شێوه‌یه‌كی گشتی عه‌لی شه‌ریعه‌تی هه‌وڵی داوه‌ به‌ ویژدانه‌وه‌ بنووسێت و بكۆڵێته‌وه‌، هیچ نه‌بێت به‌ پێی به‌رنامه‌و پلان و ڕێبازی خۆی كه‌ باوه‌ڕی پێی هه‌بووه‌. 111- شه‌ریعه‌تی باوه‌ری به‌ ده‌وله‌تی دینی نه‌بووه‌ به‌ هیچ شیوه‌یه‌ك، هه‌ر بۆیه‌ شه‌رعییه‌تی ده‌وله‌تی سه‌فه‌وییه‌كان ره‌ت ده‌كاته‌وه‌وله‌ كتێبه‌كانیدا به‌ توندی ڕه‌خنه‌ییان لێ ده‌گرێت. 122- شه‌ریعه‌تی خویندنه‌وه‌ی بۆ مێژوو، بۆ ڕووداوكان، بۆ كۆمه‌ڵگا،بۆ دیارده‌ گه‌وره‌كان، جۆرێك له‌ ناڕوونی پێوه‌ دیاره‌ و به‌ پێی پێوه‌ره‌كانی قورئانیش نه‌بووه‌، تێڕوانین و لێكدانه‌وه‌ی بۆ ئه‌و دیاردانه‌، له‌ دیدێكی ماركسی و حه‌تمییه‌تی مێژوویه‌وه‌ بووه‌، ته‌كفیر كردنی هه‌ندێ له‌سه‌رانی شیعه‌كانیش بۆ ئه‌و ڕه‌نگه‌ له‌م ڕوانگه‌وه‌ سه‌رچاوه‌ی گرتبێت. 133- شه‌ریعه‌تی به‌و تایبه‌تمه‌ندیانه‌ی كه‌ هه‌یبووه‌، به‌و دیدو تێڕوانینه‌ی كه‌ له‌سه‌ری بووه‌ و كاری پێ كردووه‌، كه‌سێكی تری هاوشێوه‌ی له‌ ناو شیعه‌كاندا نییه‌، ته‌نانه‌ت له‌ كه‌سێكی وه‌كو (موسی الموسوي )و (علي الوردي) ش جیاوازبووه‌، هه‌ندێ له‌ توێژه‌ره‌كان پێیان وایه‌ له‌ ڕووی توانای فیكری و فه‌لسه‌فی وبه‌ده‌ر له‌ ئینتیمای مه‌زهه‌بی وبیرو بۆچوونه‌كانی ، جۆرێك له‌ نزیكی له‌ نێوان كه‌سایه‌تیعه‌لی شه‌ریعه‌تی و محمد قطب دا هه‌یه‌. 144- شه‌ریعه‌تی له‌و به‌رنامه‌ی كه‌ هه‌یبووه‌ و، له‌ هه‌وڵه‌كانیدا بۆ چاكسازی له‌ ئێراندا سه‌ركه‌وتوو نه‌بووه‌ ، نه‌شیتوانیوه‌ بیرۆكه‌كانی له‌ ناو كتێبه‌كانی ده‌ربكات بۆ سه‌ر زه‌مینه‌ی واقیع له‌ووڵاته‌، له‌ كۆتاییشدا - له‌ ژیانیدا و له‌ پاش مردنیشی - به‌كارهێنراوه‌ له‌ لایه‌ن شیعه‌وه‌ بۆ هه‌ندێ مه‌به‌ست و مه‌رامی تایبه‌ت. 155- كه‌سانێكی زۆر به‌ عه‌لی شه‌ریعه‌تی سه‌رسامن و پێوه‌ی ئه‌نازن، مولحید و وجودییه‌كان له‌سه‌رووی هه‌مووشیانه‌وه‌ جان پۆڵ سارته‌ر، عه‌لمانییه‌كان به‌ گشتی، قورئانییه‌كان وه‌كو جمال البنا و عدنان إبراهیم كه‌ به‌ شێوه‌یه‌كی زۆر سه‌رنج راكێش له‌ یه‌كیك له‌ وتاره‌كانیدا ستایشی ده‌كات ، ئه‌هلی سوننه‌ش ژماره‌یه‌كی به‌رچاویان پێی سه‌رسامن - به‌ تایبه‌تی ئه‌وانه‌ی كه‌ له‌ ڕووی فیكرو بیروباوه‌ڕه‌وه‌ كێشه‌یه‌ك له‌ مه‌زهه‌بی شیعه‌دا نابینن، یان ئه‌وانه‌ی به‌ ناو سوننین و هه‌ستیاری زۆریان له‌ گه‌ل ئه‌و زاراوایه‌ هه‌یه‌، یان ئه‌وانه‌ی كه‌وتوونه‌ته‌ ژێركاریگه‌ری هزری شیعه‌و هه‌میشه‌ ڕه‌خنه‌یان له‌ مێژووی ئیسلامی و سیستمه‌ سیاسیه‌ حوكمڕانه‌كانی سوننه‌ له‌ درێژایی مێژوودا هه‌یه‌، ته‌نانه‌ كتێبه‌كانی وه‌رده‌گێڕدرێت و ده‌خوێنرێته‌وه‌ وه‌كو هه‌ر بیرمه‌ندێكی تری سوننی مه‌زهه‌ب. 155- شه‌ریعه‌تی ئه‌گه‌ر وه‌كو بیرمه‌ندێك و زانایه‌كی كۆمه‌ڵناس و نووسه‌رێكی به‌ توانا ته‌ماشا بكرێت وته‌نها له‌و ڕوانگه‌وه‌ هه‌ڵبسه‌نگێنرێت ، بێگومان سه‌نگینی خۆی هه‌یه‌ و ژماره‌یه‌كی گرنگه‌ له‌ گۆڕه‌پانی فیكر و دونیای نووسیندا، به‌ڵام ئه‌گه‌ر به‌ پیوه‌ری قورئان وسوننه‌ت و پێوه‌ره‌كانی بیروباوه‌ری ئیسلامی وبنه‌ما و بنچینه‌ جێگیره‌كانی ئیسلام ته‌ماشا بكرێت ، له‌و حاڵه‌ته‌دا كه‌سێكه‌ خاوه‌ن بیرێكی نامۆیه‌ به‌ قورئان و به‌ سوننه‌ت و بناغه‌ نه‌گۆڕه‌كانی ئیسلام، به‌و پێیه‌ش به‌ هیچ شێوه‌یه‌ك ناكرێت وه‌كو پێشه‌نگ و كه‌سی متمانه‌ پێكراو مامه‌ڵه‌ی له‌ گه‌ل بكرێت، به‌لكو كتێبه‌كانی سه‌ره‌ڕای گرنگییان جۆره‌ها بیروبۆچوونی جیاوازی ئیسلامی و شیعی و سوننی و فه‌لسه‌فی و ماركسی و سۆشیالیزمی و ڕۆشنبیری گشتی تێدایه‌ ، هه‌رگیز ئامۆژگاری كه‌سی سه‌ره‌تایی ناكرێت بیانخوێنیته‌وه‌ ، مه‌گه‌ر به‌ سه‌رپه‌رشتی مامۆستایه‌كی شاره‌زا كه‌ به‌ جوانی حه‌ق و ناحه‌ق له‌ ڕوانگه‌ی شه‌رعی خوا له‌ یه‌كتر جیا بكاته‌وه‌ ، بۆیه‌ ئه‌و نووسه‌ر و بیرمه‌ندێكه‌ گرنگییه‌كه‌ی له‌ ده‌ره‌وه‌ی بازنه‌ی ڕێنوێنی ئیسلامی سه‌رچاوه‌ ده‌گرێت. شه‌ریعه‌تی پاش ئه‌وه‌ی له‌ ساڵی 19755 به‌ به‌ فشارێكی نێو ده‌وڵه‌تی و به‌ ڕوولێنانێكی جه‌زائیری له‌ زیندان ئازادكرا، له‌ ساڵی 1977ڕێگه‌ی پێدرا بچێت بۆ به‌ریتانیا و پاش سێ هه‌فته‌ له‌شاری له‌نده‌ن به‌ كوژراوی له‌ شوققه‌كه‌ی خۆیدا دۆزرایه‌وه‌، تۆمه‌تباری سه‌ره‌كیش له‌ كوشتنیدا ده‌زگاری هه‌واڵگری ڕژێمی شای ئێران بوو، به‌ڵام به‌ریتانیا به‌ فه‌رمی له‌ ڕاپۆرتی نه‌خۆشخانه‌ی ( ساوث هامبتون) ڕایانگه‌یاند كه‌ هۆكای مرنه‌كه‌ی جه‌ڵته‌یه‌كی كوشنده‌ی دڵ بووه‌. ئێران ڕازی نه‌بوو پێشوازی له‌ ته‌رمه‌كه‌ی بكات ، بۆیه‌ ته‌رمه‌كه‌یان بۆ دیمه‌شق گواسته‌وه‌و له‌ گۆڕستانی (السیدة زینب) له‌ دیمه‌شق به‌ خاك سپێردرا، له‌به‌ر ئه‌وه‌ش كه‌ موسی الصدر - براده‌ری گیان به‌ گیانی شه‌ریعه‌تی - نوێژی له‌سه‌ر جه‌نازه‌كه‌ی كرد، ڕژێمی شاه ڕه‌گه‌زنامه‌ی ئێرانی له‌ ناوبراو وه‌رگرته‌وه. ‌ ‌زنجیره‌ی بیانناسه‌: (65)