وەڵامەكەشی بە دوو شێوە دەدەێنەوە، بە كورتی و بە شیكراوەیی، وەڵامی ئەو پرسیارە بە كورتی ئەوەیە كە نەخێر ئەگەر مرۆڤ لە سەر عەقیدەی حەقی كیتاب و سوننەت بێت، ئەگەر لەسەر مەنهەجی پێشینانی چاكی ئەم ئوممەتە بێت، نەخێر بۆی نییە و نابێت لە ژێر هیچ پاساوێكدا سازش لەسەر وازهێنان لە بانگەواز كردن بۆ ئەو عەقیدەیە یان بەشێك لەو عەقیدەیە بكات، یان لەگەڵ سەرانی بیروباوەڕێكی تردا ناكۆك لە گەڵ ڕێبازی ئەهلی سوننەتدا ڕێك بكەوێت و بڵێت تۆ قسە بە عەقیدەكەی من مەڵێ منیش قسە بەعەقیدەكەی تۆ ناڵێم، ئەگەر تۆ بەردەوام بیت لە ڕەددانەوەی سەرانی كۆمەڵ و تاقمەكەی من، ئەوا منیش هەرچی لاپەڕەی سەرانی تۆ هەیە لە زانایان هەڵی دەدەمەوەو باسی دەكەم! بۆیە وازبهێنن با ئێمەش واز بهێنین، بێ دەنگ ببن با ئێمەش بێ دەنگ ببین! ( بئس الاتفاق) ڕێكەوتنی لەو جۆرە. 

لە وەڵامە شیكراوەكەشدا دەڵێم: 

لە ڕاستیدا ڕازی بوونی كەسێك بە ڕێكەوتنێكی لەو جۆرە، بەڵكو تەنها بیركرنەوە لەو جۆرە اتفاق و سازشە، بەڵگەیە لەسەر ئەوەی كە ئەو بانگخوازە -ئەملا بێت یان ئەولا- لە بنچینەوە لەگەڵ ئەو پرسەدا ڕاستی نەكردووە لە بانگەوازكردنی بۆ عەقیدەكەی خۆی، بەڵكو دیارە ئیش و مەبەست ومەرامی تری هەبووە، ئەگینا خۆ ئەم ئیسلامە ماڵی باوكی كەس نییە تەنازول لە هەندێكی بكات و دەستبەرداری بێت و دەست بە هەندێكی تری بگرێت وبەرگری لێ بكات! ئەی ئیتر كیتاب و سوننەت بۆ چییە بۆ یەكلاكردنەوەی لەسەر حەق بوون و نەبوونی دوو لایەنی ناكۆكی نەبێت، الله عزوجل فەرموویەتی: ( فإن تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِن كُنتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ۚ ذَٰلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلً) النساء:59. بەتایبەتی كاتێك لەسەر ڕوونترین و سەرەكیترین باسەكانی ئیسلام بێت كە باسی تەوحید و بیروباوەڕە و لە قورئانی پیرۆز و لە سوننەتی پێغەمبەری نازداردا صلی الله علیه و سلم دەقەكان دەربارەیان ڕوون و ئاشكران. 

لەم میانەدا یەك مەسەلەی زۆر گرنگ هەیە ئەویش لە قورئاندا وەكو ڕۆژی ڕووناك دیارە و بەرجەستەیە، ئەویش ئەوەیە زۆرینە لە هیچ حاڵەتێكدا پێوەری حەق نییە، بەڵكو بە پێچەاونەوە زۆرینە زۆر جار لەسەر ناحەقن و ئەهلی حەقیش بە درێژایی مێژوو كەمینەن و دژایەتی دەكرێن: 

- قورئانیپیرۆز فەرموویەتی زۆربەی خەڵكی حەقیان ون كردووە: ( بَلْ أَكْثَرُهُمْ لا يَعْلَمُونَ الْـحَقَّ فَهُم مُّعْرِضُونَ) لأنبياء: 24.  

- لە قورئاندا زۆربەی خەڵكی شوێنكەوتووی گومانن: (وَمَا يَتَّبِعُ أَكْثَرُهُمْ إلَّا ظَنًّا إنَّ الظَّنَّ لا يُغْنِي مِنَ الْـحَقِّ شَيْئًا إنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ بِمَا يَفْعَلُونَ) يونس: 36. 

- لە پێناسەی قورئاندا زۆربەی خەڵكی تێنەگەیشتوون و عەقڵیان بە شتدا ناشكێت: (وَلَكِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا يَفْتَرُونَ عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ وَأَكْثَرُهُمْ لا يَعْقِلُونَ) المائدة:103. 

- لە قورئاندا زۆربەی خەڵكی بێ دین وكافرن: (يَعْرِفُونَ نِعْمَتَ اللَّهِ ثُمَّ يُنكِرُونَهَا وَأَكْثَرُهُمُ الْكَافِرُونَ) الحل:83. 

- لە قورئاندا زۆربەی خەڵكی شوێنكەوتووی شەیتانن و كۆمەڵ و دارودەستەی ئەون: (وَلَوْلا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ لاتَّبَعْتُمُ الشَّيْطَانَ إلَّا قَلِيلًا) النساء: 83. 

- لە قورئاندا باسی ئەوە كراوە كە زۆرینەی خەڵك پشت لە قورئان هەڵدەكەن و ڕووی لێ وەردەگیڕن: (كِتَابٌ فُصِّلَتْ آيَاتُهُ قُرْآنًا عَرَبِيًّا لِّقَوْمٍ يَعْلَمُونَ * بَشِيرًا وَنَذِيرًا فَأَعْرَضَ أَكْثَرُهُمْ فَهُمْ لا يَسْمَعُونَ) فصلت: ٣- ٤ . 

- لە قورئاندا نهێنی زۆربەی خەڵكی ئاشكرا كراوە بەوەی كە ڕقیان لە حەق دەبێتەوە و دۆستی باتڵن: (بلْ جَاءَهُم بِالْـحَقِّ وَأَكْثَرُهُمْ لِلْـحَقِّ كَارِهُونَ ) المؤمنون: 70. 

لەوانەیە بەرەی حەق ژمارەیەكەیان زۆر كەم بێت، بەرەی باتڵیش ژمارەیەكیان یەكجار زۆر بێت، ئەوە نابێت هیچ لێڵیی وناڕوونییەك بۆ ڕوانگەی موسوڵمانان درووست بكات، بەڵگو بەپیچەوانە ئیرادەو ویستی الله لەسەر ئەوەیە زۆربەی جارەكان زۆرینە لەسەر حەق نین و ئەوەش ئایەتەكانی قورئانە لەو بارەوە گەلێك ڕوون و زۆرن. 

هەڵگرانی حەقیش نابێت هەست بە تەنهایی و بە دابەزینی ورە بكەن چونكە دەبێت بەوەی كە لەسەر مەنهجی كیتاب و سوننەتن دڵخۆش بن و بەهێز بن و دڵنیا بن بە شێوەیەك لە شێوەكان سەركەوتن هەر بۆ ئەوانە، ئەوە وەعدی الله یە بۆیان: ( وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنكُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ وَلَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضَىٰ لَهُمْ وَلَيُبَدِّلَنَّهُم مِّن بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا ۚ يَعْبُدُونَنِي لَا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئًا ۚ وَمَن كَفَرَ بَعْدَ ذَٰلِكَ فَأُولَٰئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ) النور: 55. 

بەڵكو لە شەڕی دەستەویەخە و لە ڕووبەڕووبوونەوەشدا موسوڵمانەكان ئەگەرچی بە ژمارە كەمن بەڵام لەسەركەوتنەوە نزیكترن: (قَالَ الَّذِينَ يَظُنُّونَ أَنَّهُم مُّلَاقُو اللَّهِ كَم مِّن فِئَةٍ قَلِيلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً كَثِيرَةً بِإِذْنِ اللَّهِ ۗ وَاللَّهُ مَعَ الصَّابِرِينَ) البقرة: 249. 

نابێت مەسەلەیەك، یان چەمكێك و دژەكەشی پێكەوە لە هەمان كاتدا هەر حەق وڕاست بن، دەبێت یەكێكیان هەڵە بن، هەروەكو چۆن مەحاڵە ئیسلام و نەسڕانیەت هەردوكیان هەر حەق بن و دەبێت یەكێكیان باتڵ بێت كە ئەویش دینی شێوێندراوی نەسڕانییەتە، بە هەمان شێوە مەنهەجی ئەهلی سونەت و مەنهەجی ئەهلی بیدەع لە تەرازووی حەق و ڕاستیدا هەردوكیان كۆنابنەوە، كەسی شوێنكەوتووی ئەهلی سوننەت و جەماعەت یەقینی هەیە خەواریج و مورجیئە و موعتەزیلە و جەهمییە و ئەشاعیرە و ماتوردیدیە هەمووی لە بیروباوەڕی كیتاب و سوننەت لایانداوە و تەنها أهل الحدیث و أهل السنة و الجماعة بریتین لە (الفرقة الناجیة) و كۆمەڵی ڕزگار بوون، بۆیە بەو حەقەی كە پێیانە ناچن لەگەڵ ئەهلی بیدەع سازش بكەن و لە گەڵیاندا ڕێكبكەون بۆ نموونە بڵێن ئێوە قسە بە ابن تیمیة و شێخ محمد بن عبدالوهاب و زانایانی ئەهلی سونەت مەڵێن ئێمەش قسە بە سەرانتان ناڵێن و لادانەكانیان لە مەنهەجی كیتاب و سوننەت لە مەسەلەی ناوو سیفەتەكانی الله و لە مەسەلەی قەدەر و لە پێناسەی كەلامی الله و لە بینینی الله لە ڕۆژی قیامەتدا و باسەكانی تری عەقیدەدا ناخەینە ڕوو، ئەگەر وا بكەن كەواتە ڕاستیان نەكردووەو لەسەر حەق نین، ئەو كارە ئەگەر بیكەن لەگەڵ شەرع و لەگەڵ عەقڵدا ناكۆكە. 

بۆ نموونە ئەهلی سوننەت و جەماعەت هەرچی ئایەتەكانی سیفات هەیە باوەڕیان پێیەتی ووەكو خۆی بەبێ تەئویل كردن و پەكخستن و لێكچواندن بە بێ تەشبیهو تەعتیل باوەڕیان پێیەتی و ئەوە بەحەقی موتڵەق دەزانن، چۆن دەبێت بوترێت ئەمە حەقە ئەوانەش كە پێچەوانەی ئەم عەقیدەن و نكۆڵی لە زاهیری هەموو ئەو ئایەتانەی سیفات یان زۆربەی زۆری دەكەن و چەندین جیاوازی جەوهەری تریشیان لە مەسەلەی قورئان و قەدەر و بەشەكانی تری عەقیدەدا هەیە بوترێت ئەوانیش هەر لەسەر حەقن وڕاستییان پێكاوە! چۆن حەق و پێچەوانەكەشی لە یەك كاتدا هەر ڕاستن؟ ، بەڵكو تەنها یەكێكیان دەبێت لەسەر حەق بن و ڕاستییان پێكابێت و ئەوی تریشیان بەلاڕێدا ڕۆیشتبێت و حەقی لێ ون بووبێت. 

ئەگەر بە ئەشعەرییەك بڵێیت تۆ و جەهمی وموعتەزیلییەك وەكو یەكن، بەتوندی ئەو بیرۆكە ڕەتدەكاتەوە وپێی ڕازی نابێت. لە كاتێكدا لە پرسەكانی عەقیدەدا -وەكو مەعلومە - خاڵی هاوبەشیشیان هەیە، چجای بەرەی دووەمی بەراوردەكە كەسێك بێت لەسەر عەقیدەی ئەهلی سوننەت و فەرموودەناسان و پێشینانی چاكی ئەم ئوممەتە بێت لە سێ سەدە چاكە شایەتی بۆ دراوەكاندا، دوو مەسەلەی جیاوازە، زاهیری ئایەتەكانی قورئان و سەدان فەرموودەی صحیح و ئیجماعی سەلەف یش بۆ ئەم قسە شایەتی دەدەن وئەو دوو تێگەیشتنە بۆ عەقیدەی ئیسلامی نابێت لەیەك كاتدا هەردوكیان هەر ڕاست بن. 

بۆیە بە كورتی دەڵێم: سازش كردن لەمەسەلەی عەقیدەدا بە هیچ شێوەیەك درووست نییە ونابێت هەبێت، ئەگەر ئەوە ڕوویدا ئەوە دەبێتە سەلمێنەر و بەڵگە لەسەر خراپی نیەتی كەسەكان و هەبوونی ئامانج و مەرامی تر لە هاوكێشەكەدا بۆیە لەسەر حەقەكەیان ئامادەی سازشكردنن.  

ئەم سەردەمەی خۆمان بە داخەوە سەردەمی گومان و جێگیر نەبوونە و نابێت بە ڕواڵەت و بە قسەی بریقەدار فریو بخۆیت، كاتێكی زۆری دەوێت تاكو بۆت بسەلمێت كەسێك خاوەن مەنهەجێكی ڕاستە و بەرژەوەندییەك لە پشت كارەكانییەوە ناوەستێت، لە كوردستاندا لە ئەنجامی بازرگانی كردن بە دینەوە دەیان كەسایەتیمان بینی چۆن لە پشت پەردەی بانگەواز و پیشنوێژی و وتاربێژی و حەقبێژی و سیفەتی ترەوە بە مەرامە شاراوەكانی خۆیان گەیشتن وزۆری نەبرد حەقیقەتیان بۆ خەڵكی دەركەوت، بۆیە لە ئەم سەردەمەی خۆماندا دەبێت كەسی موسوڵمان و موەحید بە پلەی یەكەم خەریكی چاككردنی ئیمانی خۆی و ماڵ و مناڵ و كەسە نزیكەكانی بێت و دوای ئەوە بیر لەوە بكاتەوە خەڵكانێكی تر بۆ بازنەی هیدایەت ڕابكێشێت وكاریان لەسەر بكات: (يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا عَلَيْكُمْ أَنفُسَكُمْ ۖ لَا يَضُرُّكُم مَّن ضَلَّ إِذَا اهْتَدَيْتُمْ ۚ) المائدة:105. هەروەها پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم فەرموویەتی نزیكە زەمانە و سەردەم بە جۆرێك تێكبچێت و خراپ ببێت چاكترین ماڵی موسوڵمان چەند سەرە مەڕێك بێت خاوەنەكەی بیلەوەڕێنیت و لە كۆمەڵانی خەڵكی دوور بكەوێتەوە و بەدینەكەیەوە هەڵبێت: (يُوشِكُ أنْ يَكونَ خَيْرَ مَالِ المُسْلِمِ غَنَمٌ يَتْبَعُ بهَا شَعَفَ الجِبَالِ ومَوَاقِعَ القَطْرِ، يَفِرُّ بدِينِهِ مِنَ الفِتَنِ) البخاري: ( 19). 

بەڵام ئەمە مەعنای ئەوە نییە هەرچی حەقێك كە دەیزانیت لە هەموو كات و شوێنێكدا بە بێ ڕەچاوكردنی هیچ بارودۆخێك ڕایبگەیەنیت، نەخێر، دەكرێت ڕاگەیاندنی حەق ئەگەر بەرژەوەندییەكی شەرعی هەبوو هەندێ دوا بخرێت وباس نەكرێت، دەكرێت شێوازەكەی ڕاستەوخۆ و ڕەق وزەق نەبێت، دەشێت لە میكانیزم و شێوازەكاندا بەرنامەی گونجاوی بۆ گەیاندنی دابڕێژرێت، بەڵام سەرەڕای هەموو ئەوانە ئەهلی حەق لەگەڵ باتڵدا - لەسەر ئەو حەقەی كە پێیانە - نە سازش دەكەن نەیەك دەگرن و نە چاوپۆشیش لەیەكتر دەكەن بەو مەعنایەی بڵێن با چاوپۆشی لە یەكتر بكەین و تەگەرە وگرفت بۆ یەكتر درووست نەكەین! ، یان تۆ بە من بڵێ لەسەر حەقی منیش لەبەرانبەردا بە تۆ دەڵێم لەسەر حەقی! ئەوە شێوازێكی نامۆیە لە كاری ئیسلامیدا و لەگەڵ بنەماكانی قورئان و سوننەتدا یەك ناگرنەوە. 

هەر لەم بارەوە و وەكو هەنگاوێك بۆ داخستنی دەرگای فیتنەو ناكۆكی لە سنووری شەرعدا -نەك بە میزاج و عەقڵی خۆمان - داواو ئامۆژگاریم بۆ خۆم و بۆ هەموو مامۆستایەكی بەرێز كە لەسەر عەقیدەی ڕاست و درووستی ئەهلی سوننەتە و دەیەوێت بەرگری لێ بكات لە بەرانبەر فیرقەو تاقمەكانی تر، با ڕاستەوخۆ ڕووبەڕووی سەرانی ئەو تاقمانە نەبێتەوە، چونكە: 

1- ناونەبردن و بەگشتی قسە كردن سوننەتێكی پێغەمبەرمانە صلی الله علیه و سلم، كاتێك هەواڵێكی دەربارەی كەسێك پێ دەگەیشت ، یان كەسێكی دیاری كراو هەڵەیەكی شەرعی دەكرد، یان شتێك لە كەسێكەوە ڕوویدەدا پێویستی بە ڕەددانەوە دەبوو، پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم ڕەخنەی دەگرت و ئامۆژگاری دەكرد بە شێوەیەك لە زۆربەی حاڵەتەكاندا ناوی ئەوانی نەدەبرد و بە گشتی قسەی دەكرد، بۆ نموونە دەیفەرموو: ئەوە چییە خەڵكانێك ئاوها و ئاوها دەڵێن، نەیدەفەرموو ئەوە بۆچی فڵانە كەس ئاوها و ئاوهای وتووە: (كان النَّبيُّ صلَّى اللهُ عليه وسلَّمَ إذا بلَغَه عنِ الرَّجلِ الشيءُ لم يَقُلْ: ما بالُ فُلانٍ يَقولُ: كذا وكذا، ولكن يَقولُ: ما بالُ أقوامٍ يَقولونَ: كذا، وكذا..).صحيح أبي داود(4788). 

2- ڕووبەڕووبوونەی ئەو كەسانە لەسەر ئاستی شەخسی، بۆی هەیە مەسەلەكە لە پرسێكی پیرۆزی عەقیدەو بیروباوەڕەوە بگوێزێتەوە بۆ ململانێیەكی شەخسی تەسك لەسەر ئاستی كەسەكان، واتە فڵان كە ڕەددی فڵانی دایەوە ئەویش دەبێت حەقی خۆی بكاتەوە و چەكێكی لەوەی ئەو بەهێزتر بەكار بهێنێت بۆ ڕەددانەوە و كەسایەتی بەرانبەر لەكەدار بكات، مەحاڵە مرۆڤ لەو حاڵەتانەدا خۆی پێ ڕابگیرێت بێ ئەوەی سنوورەكانی شەرع نەبەزێنیت. 

3- مرۆڤەكان هەرچەند زانیاری و زانستیان زۆر بێت، هەر هەندێك بوار دەمێنیتەوە تێیدا نەشارەزان، یان جاری وا هەیە لە كاتی خۆیدا بەڵگەی پێویست و حوججەی گونجاوی ناكەوێتە بیر و نایەتە سەر زاری، یان لەو كاتەدا ناتوانێت وەكو پێویست بەڵگەو حوججەكە بگەیەنێت، لەو كاتەشدا بە زیانی ئەو كێشەی كە تۆ دەتەوێت سەری بخەیت وبەرگری لێ بكەیت تەواو دەبێت. 

ئەمە جگە لەوەی لایەنی بەرانبەر لەو جۆرە ڕووبەڕوونەوانەدا هەوڵ دەدات زۆرترین گومانت بۆ كۆبكاتەوە و خەڵكانێك بەهۆی تۆوە بەو گومانانە ئاشنا دەبن كە پێشتر لەوانەیە هەر نەیان بیستبێت، بەڵكو هەندێ جار خەڵكانێك هەن گومانەكەیان لە ڕەددی گومانەكە زیاتر لەلا دەچەسپێت و پێی قایل دەبن، بەوەش تۆ لە جیاتی ئەوەی كارێكی باش بكەیت كارێكی خراپت كرد. 

3- ڕەدانەوەی ئەفكار لەوە باشترە ڕەددی خودی كەسەكان بدرێتەوە، گرنگ ئەوەیە تۆ بەرپەرچی بیرۆكە و قسە ناكۆكەكان لەگەڵ عەقیدەكەتدا بدەیتەوە و خەڵكی بەو بەرپەرچدانەوانە ئاشنا بن، چ پێویست دەكات خاوەنەكەشی داشۆریتەوە و ئەویش هەرچی نەشێت بەتۆی بكات و دوژمنایەتییەكی شەخسی لە نێوانتاندا درووست ببێت. لەوەش گرنگتر خەڵكی و خوێنەران ئەوەندە ژیرییان تێدایە خۆیان بزانن مەبەستت كێیە و بەوەش ئەركی ئەو شەڕە شەخسییەتە لە كۆڵ دەبیتەوە. 

4- لە ڕاستیدا ڕەددانەوەی سەرانی تاقم و فیرقە لادەرەكان زۆر جار دەبێتە جۆرێك لە چاكە كردن لەگەڵیان و سوودگەیاندن پێیان ئەگەر بەناو ڕەدیان بدەیتەوە یان بە شێوەیەكی شەخسی ڕووبەڕوویان ببیتەوە، ئەوان زۆریش سوپاست دەكەن لەسەر ئەو كارەت و خۆیان ئەوەیان دەوێت، چونكە تۆ بێ ئەوەی بەخۆت بزانیت ڕۆڵێكی باش دەگێڕێت لە تەسویق كردن و ڕەواج دان بە بیروباوەڕەكانی ئەوان،. بە كورتی تێكگیران لەگەڵ ئەو جۆرە كەسانەدا هیواو ئاواتێكی ئەوانە وتۆ بۆیان جێبەجێ مەكە. 

5- ئینجا زۆر جار ئەوەی لەسەر حەقی كیتاب و سوننەت بێت جگە لە الله پشت و پەنای تری نییە و لە ڕوانگەی دەسەڵاتی عەلمانییەوە كەسێكی زیانبەخشە بۆ كۆمەڵگا، بەپێچەوانەشەوە ئەوەی لەسەر عەقیدەی تاقم و گروپە گومڕاكان و نەیارەكانی ئەهلی سوننەت بێت لە هەر وڵاتێك بن پشتیان بەدەسەڵاتی ئەو وڵاتە و بە حیزب ولایەنی بەهێز قایمە و لە بنچینەوە بەدوای بەهانەیەك و قسەیەك و ناوبردنێكی تۆدا دەگەرێن بۆ ئەوەی ئاراستەی مەسەلەكە تەواو بگۆڕن و زیانت لێ بدەن، بەڵكو جاری وا هەیە خودی ئەو كەسە دەستڕۆیشتووە و پلەو پایەیەی فەرمی هەیە كە بەئاسانی دەتوانێت لەحاڵی ناوبردنیدا جۆرەها ڕێوشوێنت بەرانبەر بگرێتەبەر ، جا تۆ ئەو بەهانە بەدەستەوە بۆ دەدەیت، ڕاستیش نییە بڵێی بۆچی بترسم با ڕووبەڕووی ببمەوە، چونكە مەسەلەكە ترس نییە و داناییە و پوچەڵ كردنەوەی پلانی بەرانبەرە و ڕێخۆشكردنە بۆ بەردەوام بوون لە بانگەواز و ئەوەشی بەبێ تێكگیران وشەڕ بەدەست بێت، عاقڵی نییە بڵێیت من هەر پێم خۆشە بەشەڕ و تێكگیران بەدەستی بهینم!  

ئەوەی بە هەڵە و بەناحەقی دەزانیت توكل بە پەروەردگارت ڕەددی بدەرەوە وحەقی كیتاب و سوننەت بەدەنگێكی زوڵاڵ و بە پێنووسێكی پاك ڕابگەیەنە و ناوی هیچ كەس و لایەنێكیش مەهێنە و الله بەرەكەت دەخاتە كارتەوە، لەگەڵ ئەوەشدا كردار لەسەر تۆیە و دەرەنجام لەسەر رب العالمین ە. 

نكۆڵیش لەوە ناكەم ئەمەی كە لەسەرەوە وتم یاسایەكی هەمیشە نەگۆڕ نییە و بەردەوام بەو شێوە مامەڵە بكەیت، نەخۆیشم بەو واتا وەرمگرتووە، بەڵكو هەندێ جار بەرژەوەندی ئیسلام و بیروباوەڕەكەت وا دەخوازێت و وا پێویست دەكات بەناو ناوی گومڕاكە یان ناوی لایەنەكەی بهێنیت و (علی رؤوس الأشهاد) باتڵەكەی داماڵیت و ڕووی ڕاستەقینەی بۆ خەڵكی دەربخەیت و هەرچیشت بەسەردا بێت لەو پێناوەدا بەشێكە لە باجی بانگەواز بۆ حەق و تەوحید كە دەبێت بدریت. 

سەبارەت بەم بەشەی ئەم نووسینە، خۆم بەشداریم كردووە بە زنجیرە پۆستێك لە ژێر ناونیشانی (بیانناسە)كە دواتر وەكو كتێبێك چاپكراو بەردەستە وبەم زوانە چاپی تریشی دەكەمەوە إن شاء الله، كە تێیدا باسم لە زیاتر لە هەشتا كەسایەتی ولایەن و گروپ كردووە بەناو وبە وێنە، هەروەها لە زنجیرە نووسینێكی تردا ڕووی ڕاستی هەموو فیرقەو تاقمە گومڕاكان و پێناسە و عەقیدە و جیاوازییانم لەگەڵ عەقیدەی ئەهلی سوننەتدا خستووەتەڕوو و لە پاشكۆی دوو كتێبمدا كە لەم دواییەدا دەرچوون چاپ كراوە، كە قەناعەتم وایە ئەوانە لەسەر ئاستیكی باڵا وبەرفراوان خەڵكی گومڕا دەكەن و پێویستە بەو شێوە ڕەد بدرێنەوە واتا بەناو وبەدیاری كردن، چونكە ئەوان لەسەر ئاستی جیهاندا دەناسرێن و خەڵكانێكی زۆریش وابەستەی هەم ناوەكانیان و هەم بیرۆكە و فیكرەی ئەوان و ئەو گروپانەن. 

من وەكو خۆم ، سەرەڕای سنووردار بوونی زانست وڕەنگە بازنەی بانگەواز و دەنگ گەیشتنیشم بەخەڵكی، بەو پێیەی كە وەكو هەندێك لەسەر ئاستی كوردستان یان دەرەوەی كوردستان بە زۆری ناناسرێم وئەوەش مەتڵەب و داواكاری خۆمە وهیچ كات كار بۆ مەشهور بوون نادەم و حەزیشم لێی نییە، هەمیشە لە درێژایی زیاتر لە دە پانزە ساڵی ڕابردوودا، ئەوەی بەناحەق و دژوارم زانیبێت لەگەڵ ئیسلام بە گشتی و عەقیدەی ئەهلی سوننەت و جەماعەت بەتایبەتی، بەبێ ناوبردنی خاوەنەكەی - چی تاكە كەس بێت یان حیزب و لایەن - وەڵامم داوەتەوە، هەركێ لە دژی ئیسلام، یان لە دژی عەقیدەی ئەهلی سوننەت و جەماعەت قسەیەكی كردبێت بە گوێرەی توانا وەڵامم داوەتەوە، بەڵام وەڵامی قسەكە نەك خاوەن قسەكەم داوەتەوە و خەڵكیش تێگەیشتوون مەبەستم چییە و كێیە وخودی ئەو كەسەش تێگەیشتووە!  

لە كاتی هەڵبژاردنەكاندا بەبێ ئەوەی بەدیاری كراوی مەبەستم كەس بێت و ناوی كەس بهێنم ، حەقم بەیان كردووە وحوكمی ئەوكارەم لە ڕووی شەرعەوە خستووەتەڕوو، چەندیش دیموكراسی خوازەكان، یان سەرانی سەر بە تاقمە لادەرەكان و غەیری ئەوان داوای مونازەرەیان كردبێت نەمكردووە و ئەسڵەن هەر وەڵامی ئەوەشم نەداوەتەوە كە بڵێم مونازەرە ناكەم، بۆ ئەو هەموو پۆستەش كە لە دژم كراوە ودەكرێت هەمیشە وەڵامی من بێ دەنگی و وەڵام نەدانەوەیان بووە، ئەگەر پێویستی كردبێت بەبێ ناوهێنان وەڵامی ناوەڕۆكی پۆستەكانم بەناڕاستەوخۆ داوەتەوە وزۆربەشیم ئیهمال كردووە و وەكو ئەوەی وشەیەكم لە دژ نەوترابێت و نەنووسرابێت. 

پوختەی ئەم باسە ئەوەیە هەڵەیەكی مەنهەجی كوشندەیە وبەڵگەی ناڕاستی خاوەن پرسەكەیە ئەگەر هەر جۆرە سازشێك لە نێوان حەق وباتڵدا بكرێت، خۆ ئەگەر بكرێت و ئەنجام بدرێت بێگومان لە زیانی خاوەن حەقەكان تەواو دەبێت كە مەنهەجی ئەهلی سوننەتە و بەقازاجی ئەو تاقمە تەواو دەبێت،  

ڕەددانەوەش پێویستە لە بازنەی شەخسی و كەسێتی تەسك دوربخرێتەوە بۆ بازنەی ڕەدددانەوەی فیكر و بەڵگە بەبەڵگە بەبێ ناوهێنان و ناشیرین كردن وبریندار كردنی خودی كەسەكان، جگە لەوەش بە هەموو شێوەیەك بانگخوازانی حەق پێویستە خۆیان بەدوور بگرن لە ڕووبەڕووبوونەوەو مونازەرە و چەلەحانێ و یەكتر ناشیرین كردن، چونكە ئەوە جگە لە دەرەنجامی خراپ هیچ دەرەنجامێكی باشی بۆ كێشەكەیان لی ناكەوێتەوە. والله من وراء القصد، والله أعلم و أحكم. 

پیرۆزباییكردن لە گاورەكان بە بۆنەی سەری ساڵەوە، كارێكی نادرووستە و لە گەڵ بنەماكانی بیروباوەڕی موسوڵماندا تێكدەگیرێت، چونكە ئەوە مەسەلەیەكە پەیوەندی بە بیروباوەڕەوە هەیەو پێویستە موسوڵمان لە ڕۆشنایی دەقەكاندا لێی بڕوانێت و سنوورەكانی نەبەزێنێت، ئەوان لەو ڕۆژەدا ئاهەنگ دەگێڕن بە بۆنەی لەدایكبوونی خواكەیانەوە! (سُبْحَٰنَهُۥ وَتَعَٰلَىٰ عَمَّا يَقُولُونَ عُلُوًّا كَبِيرًا ) تۆیش بێ ئەوەی هیچ بایەخیك بەو هاوەڵدانانەیان بۆ الله بدەیت دەچیت پیرۆزباییان لێ دەكەیت! ڕیك وەكو ئەوەیە بڵێیت ئێوە لەسەر ڕێبازێكی حەق و ڕاستن و دەستخۆشییان لێ بكەیت وبلێیت لەدایكبوونی خواكەتان لێ پیرۆز بێت!  

لە ڕاستیدا كەسێكی زۆر سادە و ئاسایی كە تەنها فیترەتی سەلامەت بێت و تێكنەچووبێت، ئەم ڕاستییە دەزانێت كە ئەو پیرۆزباییە نادرووست و نابەجێیە، چونكە ناكرێت لە جەژن و بۆنەیەكی لەو شێوەدا پیرۆزبایی لە كەسانێك بكەیت و بە خۆیشت باوەڕت بەو جەژن و بۆنەیە نەبێت و بە پێی عەقیدە و دینەكەت هەڵە وشیرك و لادانی گەورەی بیروباوەڕ بێت، ئەوە پێچەوانەی شەرع و عەقڵیشە، ئەوان بۆ خۆیان ئازادن چی دەپەرستن و كێ بەخوا دەزانن و چەند خوایان هەیە! لە قیامەتدا لێپرسینەوەیان لەگەڵدا دەكرێت و سزای خۆیان وەردەگرن! بەڵام چۆن دەبێت ئێمە كە خۆمان بە موسوڵمان و شوێنكەوتووی قورئان وسونەت دەزانین كە هەموو دەقەكانی جەخت لەسەر تەوحید و دوركەوتنەوە لە شیرك دەكەنەوە، ئەوانە پشتگوێ بخەین و بچین شوێنیان بكەوین و پیرۆزبایی لادان و بێ باوەڕییان لێ بكەین، ئەو كەسەی كە لە دایكبووە و تۆ پیرۆزبایی لە دایكبوونەكەی دەكەیت بەلای ئەوانەوە خوای كوڕی خوایە! ئیتر نازانم چ جەهل و سەرلێشێوانێك لە پشت ڕێگەپێدانی ئەو پیرۆزباییەوە وەستابێت و موسوڵمانی داماویش بە قسەی فڵان و فیساری گومڕا دەكەوێتە ئەو داوەوە. (مَا لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ). 

بەڵكو ئەگەر ئەوانیش لەو جەژن و بۆنانەی خۆیاندا پیرۆزباییان لێ كردین، درووست نییە وەڵامیان بدەینەوە، ئاخر ئەوان باوەڕیان بەسێ خوا هەیە و لە دەریای شیركدا نگرۆن! ئێمەش باوەڕمان بەتەنها یەك پەروەردگار هەیە كە الله یە و تەوحیدی بۆ دەكەین و بەردەوام دەڵێین(قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ . اللَّهُ الصَّمَدُ . لَمْ يَلِدْ وَلَمْ يُولَدْ . وَلَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُواً أَحَدٌ). چۆن دەگونجێت بچین بە كردار ئەو شایەتییەی خۆمان بشێوێنین وهەڵیوەشێنینەوە، خاوەنی ئەم دوو بیروباوەڕە ناكۆكە چۆن یەك دەگرنەوە، بەڕاستی (إِنَّكُمْ لَتَقُولُونَ قَوْلًا عَظِيمًا). 

بۆیە ئەوانەی فەتوای لەو جۆرە دەدەن بە هەر پاڵنەرو خۆخەڵەتاندن و پاساوێكەوە بێت، بەڕۆژی ڕووناك لەو كارەیاندا لە (الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ ) لایانداوە و پێویستە بە خۆیاندا بچنەوە و چیتر موسوڵمانی بێ ئاگا و جاهیل بە عەقیدە گومڕا نەكەن و لە ڕێگای ڕاستی قورئان و سوننەت ئەوەندەی تر دووریان نەخەنەوە. 

با هەموو موسوڵمانانی لای خۆمان و کوردانی ئەوروپایش لەوە دڵنیابن كە درووست نییە و حەرامە لە نێوان خۆیشیاندا بە بۆنەی سەری ساڵەوە هیچ ئاهەنگ و خۆشی و حەفلەیەك بگێڕن، یان شیرینی و كێك و خواردنی تایبەت بە بۆنەی سەری ساڵ درووست بكەن و دابەشی بكەن، یان خەڵكی بۆ بانگهێشت بكەن، هەموو ئەوانە كێشە و كەلێنیكە لە عەقیدەو بیروباوەڕی خۆیاندا درووستی دەكەن ، با بشڵێن نیەتمان ئەوە نییە! چونكە نیەتی باش هیچ كاتێك كاری قەدەغەو حەرام حەڵاڵ ناكات، مادام لەو كات و تەوقیتەدا دەیكەن حوكمەكەی هەر دەیانگرێتەوە و تاوانی گەورەیە و سزای لەسەرە و داوا لە هەموو موسوڵمانێك دەكەم بەو كارە عەقیدەی خۆی لەكەدار نەكات و بە قسەو فەتوای بێ بنەمای شەرعی هیچ گومڕایەك لە خشتەنەچێت. 

1- الله تعالی فەرموویەتی: (وَالَّذِينَ لا يَشْهَدُونَ الزُّورَ وَإِذَا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا كِرَاماً) الفرقان:72. 

مجاهد بە ڕەحمەت بێت لە تەفسیری ئەم ئایەتەدا فەرموویەتی: (إنها أعياد المشركين، وكذلك قال مثله الربيع بن أنس، والقاضي أبو يعلى والضحاك. 

وقال ابن سيرين: الزور هو الشعانين ، والشعانين: عيد للنصارى يقيمونه يوم الأحد السابق لعيد الفصح ويحتفلون فيه بحمل السعف، ويزعمون أن ذلك ذكرى لدخول المسيح بيت المقدس) بڕوانە: اقتضاء الصراط المستقيم 1/537، والمعجم الوسيط1/488، 

2- لە سونەتیشدا فەرموودەی أنس بن مالك رضي الله عنه هاتووە كە فەرموویەتی: (قدم رسول الله صلى الله عليه وسلم المدينة ولهم يومان يلعبون فيهما، فقال: ما هذا اليومان؟ قالوا: كنا نلعب فيهما في الجاهلية، فقال رسول الله صلى الله عليه وسلم: إن الله قد أبدلكم بهما خيراً منهما: يوم الأضحى ويوم الفطر. رواه أبو داود، وأحمد، والنسائي على شرط مسلم. 

3- حەرامی پیرۆزباییكردنی ئەو بۆنانە لە موشریكان و لە ئەهلی كیتاب ئەوەیە كە یەهود و نەساڕا بەردەوام لەناو ولاتی موسوڵماناندا بوونین هەبووە و جەژناكانی خۆیشیان بەڕێوە بردووە وهیچ كاتێك كەسێك لە پێشینانی چاكی ئەم ئوممەتە پیرۆزباییان لەوان نەكردووە، هەروەها عومەریش الله لێی ڕازی بێت لە مەرجەكانیدا لەگەڵ أهل الذمةدا و بەڕازی بوونی هەموو هاوەڵان بە مەرج گرتی لەسەریان كە جەژنەكانیان لەناو وڵاتی موسوڵماناندا بە ئاشكرا ئەنجام نەدەن، جا ئەگەر بەو شێوە لەلایەن خەلیفەی موسوڵمانانەوە رێگرییان لێ كرابێت كە بۆنەو جەژنەكانیان ئەنجام بدەن ئیتر چۆن درووستە كە بەشداریان بكرێت و پیرۆزباییان لێ بكرێت لە كاتێكدا بۆنەكانیان هەمووی شیركە و لەگەڵ عەقیدەی موسوڵماناندا دژوارە و تێكدەگیرێت!؟ 

ابن القيم بەڕەحمەت بێت سەبارەت بە حەرام بوونی پیرۆزبایی كردن جەژن و بۆنەكانی بێباوەڕان فەرموویەتی ئەو كارە بە كۆدەنگی زانایان حەرامە و درووست نییە بە بۆنە و عیبادەتەكانیان پیرۆباییان لێ بكرێت و بوترێت جژنتان پیرۆز بێت، چونكە ئەو كەسەی ئەو كارە بكات ئەگەر لە كافر بوونیش ڕزگاری ببێت ئەوە حەڕام و قەدەغەیەكی گەورەی ئەنجام داوە، چونكە وەكو ئەوەیە ئەو سەجدە بۆ خاچ ببات و ئەو كەسەش پیرۆزبایی لەو كارەی بكات و فەرموویەتی: : (وأما التهنئة بشعائر الكفر المختصة به فحرام بالاتفاق، مثل أن يهنئهم بأعيادهم وصومهم، فيقول: عيد مبارك عليك، أو تهنأ بهذا العيد ونحوه، فهذا إن سلم قائله من الكفر فهو من المحرمات، وهو بمنزلة أن يهنئه بسجوده للصليب، بل ذلك أعظم إثماً عند الله، وأشد مقتاً من التهنئة بشرب الخمر وقتل النفس وارتكاب الفرج الحرام ونحوه. وكثير ممن لا قدر للدين عنده يقع في ذلك، ولا يدري قبح ما فعل، فمن هنأ عبداً بمعصية أو بدعة أو كفر فقد تعرض لمقت الله وسخطه... )بڕوانە:أحكام أهل الذمة 1/161. 

عمر رضي الله عنه دەیفەرموو: (إياكم ورطانة الأعاجم، وأن تدخلوا على المشركين يوم عيدهم في كنائسهم فإن السخطة تتنزل عليهم). رواه أبو الشيخ الأصبهاني والبيهقي بإسناد صحيح. واتە عومەر الله لێی ڕازی بێت نەهی لە موسوڵمانان كردووە بچنە نێو كڵێسای موشریكانەوە لە ڕۆژی جەژنەكانیاندا چونكە خەشم و قینی الله بەسەریاندا دادەبەزێت، بەڵام ئێستا كەسانێك پەیدا بوونە بەبەهانەی جۆراوجۆرەوە هەموو ئەو بەڵگە ڕوون و ئاشكرایانە بە دیواردا دەدەن و نەك هەر پیرۆزبایی لە موشریكان دەكەن بەڵكو بەبراو و بە دۆستی خۆیانیان دەزانن، دواجار ئەوەش بوو بە كەلێنێكی تری عەقیدە لەناو موسوڵماناندا كە ئەویش چووە سەر چەندین هەڵە و لادان و كەلێنی تر كە ئەمڕۆ موسوڵمانان پێوەی دەناڵێنن و بە خۆیشیان نازانن. 

موسوڵمان بۆ ئەوەی بزانێت تا چەند كردەوەكانی ڕاست و درووستن، عیبادەتەكانی وەرگیراون، كارە چاكەكانی كە چاوەڕوانی پاداشتە لەسەریان بەو شێوەن كە الله تعالی پێی ڕازییە و لەگەڵ شەریعەتدا ناكۆك نین، پێویستە لەگەڵ سەرچاوەكانی دینەكەیدا بەراوردیان بكات و، نمایشیان بكاتە سەر كیتاب و سوننەتدا، ئەگەر لەو دوو پێوەرە دەرچوون، واتە ڕاست و باش و وەرگیراون، ئەگەر دەرنەچوون، واتە ناپەسەند وخراپ و وەرنەگیراون، لەم پێشەكییە مەبەستێكم هەیە ودەمەوێت بڵێم : 

لەناو كوردی خۆماندا زۆر جار بەراوردكارییەكی نابەجێی و هەڵە هەیە، ئەویش بریتییە لەوەی لە جیاتی ئەوەی كردەوە وكردار لەگەڵ قورئان و سوننەتدا بەراورد بكرێت، لەگەڵ كردار وكردەوەی كەسانی خراپ و دوور لە دیندا بەراورد دەكرێت و دواجار حوكمی باش بوونی لەو بەراوردە هەڵەیە وەردەگیرێت. 

بۆ نموونە حیزب و كۆمەڵێك، یان ڕێخراوو كەسایەتییەكی ئیسلامی، دەچێت كارو كردەوەكانی خۆی لەگەڵ حیزب و كۆمەڵ و ڕێكخراوو كەسایەتییەكی نا ئیسلامی نەیاری ئیسلامدا بەراورد دەكات و دەڵێت: ئەها ئەوان خەریكی چین و ئێمە خەریكی چین؟ ئەم دوو كارە كامیان باشترە؟ ئینجا بەو دەرەنجامە دەگات كە كارەكەی خۆی باشترە، ئەوەش بەراوردێكی هەڵەیە، چونكە موسوڵمان دەبێت كردەوەكانی خۆی لەگەڵ بنەماكانی عەقیدەو شەریعەتدا بەراورد بكات نەك لەگەڵ پێچەوانەكانیدا. 

بە هەمان شێوە كەناڵێكی ڕاگەیاندن، یان ئیزگەو سایت و كەناڵێكی یوتیوب، یان ئەگەر نموونە بە تیڤییەكی تایبەت بە مناڵان بهێنینەوە، لەجیاتی ئەوەی بەرنامەكان و بڕگەكانی، ئاراستە كردن و فێركاری و سروود و قسەكانی، لەگەڵ قورئان و سونەتدا و لەڕۆشنایی ڕەوشت و دەستگرتنی سەلەف بەو دوو سەرچاوەوە هەڵبسەنگێنێت و بەراورد بكات، دەچێت لەگەڵ تیڤی و ڕاگەیاندنی عەلمانییەكاندا بەراوردی دەكات و دەڵێت ئەمەی ئێمە یان ئەوەی ئەوان كامیان باشترە؟ لە وەڵأمیشدا خۆی و خەڵكانێكی سادەو نەشارەزا لەدین وەڵامی دەدەنەوەو دەڵێن بێگومان ئەوەی ئێوە زۆر باشترە، ئەم بەراوركارییە هەڵەیەش دەرگای ئەنجامدانی زۆر هەڵەی شەرعی و بگرە تاوانیش لەسەر پشت بۆ ئەو كەسانە دەكاتەوە. 

ئەگەر كەسێكیش ڕەخنە بگرێت وبڵێت بۆ نموونە مۆسیقا حەرامە چۆن ئەبێت مناڵ لەسەر ئەو حەرامە ڕابهێنرێت بە بیانووی ئەوەی ئەو كەناڵە ئیسلامییە لە كەناڵێكی عەلمانی باشترە، یان لە هەندێ كەناڵی تری بەناو ئیسلامی باشترە؟، چۆن ولەسەر چ بنەمایەكی شەرعی ڕەوایە ئایەت و فەرموودە بە مۆسیقاوە بۆ مناڵ پیشكەش بكرێت؟! مۆسیقایش وەكو نموونە باسم كردووە ئەگینا بە بەهانەی ئەو بەراوردكارییە هەڵەیە چەندین چەمكی دژوار لەگەڵ عەقیدەو شەریعەتی ئیسلامدا لەو كەناڵانەوە دەگاتە موسوڵمانان و لە دینی حەق دوور دخرێنەوە. 

لە ڕاستیدا باش ئەوەیە كە لە قورئان و سوننەت و لە رۆشنایی عەقیدەی ئیسلامیدا باشە و خراپیش ئەوەیە كە لەڕۆشنایی ئەو دوو سەرچاوەدا خراپە، ئەو بەراوردكارییەی ئەمڕۆ لەم ڤێرژنە دیندارییەی كوردیدا هەیە، ڕەنگدانەوەیە بۆ بەشێك لەو لادان و بەزین و تێكشكانی ناخ و تیكچوونی فیترەتە كە تاكی كورد تووشی بووە و بێگومان ئیسلامییەكانیش بەهۆی دەست نەگرتنیان بە بنەماكانی كیتاب و سوننەتەوە ئەوانیش پشكی خۆیان لەو حاڵەتە خراپە بەركەوتووە. 

زۆر جار ئەم بەراوردكارییە ناشەرعییە وهەڵەیە كارەسات بەسەر موسوڵماندا دەهێنێت و بیروباوەڕی دەشێوێنێت، بۆ نموونە هەندێ كەس دەڵێن:  

چی بكەین ئەوە هەڵبژاردنە ودەبێت بەشداری بكەین؟! باشە دەنگ بە عەلمانی بدەین یان ئیسلامی كامیان باشترە؟! ئەڵبەتە ئەم بەراوردكردنە یان لە جەهلەوە سەرچاوە دەگرێت یان كڵاوێكە و كراوەتە سەریان و بەخۆیان نازانن، ئەگینا بۆ ئەبێت ئیلا هەر بەشداری بكەیت؟ وەكو ئەوەیە بەیەكێك بوترێت ئەوە ئاگر و ئەوە زێراب خۆت فڕێبدە ناو یەكێكیانەوە وەڵامی ڕاست ئەوەیە خۆت لە هەردوكیان ڕزگار بكەیت نەك زێرابەكە هەڵبژێرێت! چونكە ئەگەر لە نێوان دوو خراپەدا سەپشك كرایت كام خراپەیان ئەنجام بدەیت حەق و راست ئەوەیە كە هیچیان هەڵنەبژێرێت نەك سووكەكەیان هەلبژێرێت، بەشداری كردن لە هەڵبژاردن و لە هەر پرۆسەیەك پەیوەندی بە پەرلەمانەوە هەبێت ڕەتكردنەوەیە بۆ حاكمیەتی پەروەردگار و سەركێشی كردنە بە دینەكەتەوە، بەشداری كردن لەو پرۆسەیە یەكسانە بەوەی ئەو كەسە ماڵی خۆی وێران بكات و دینی خۆی لەكەدار بكات، ئیتر ئەو كەس و لایەنە عەلمانی بێت یان ئیسلامی بێت مەگەر خۆت بخەڵەتێنیت، ئەگینا هیچ جیاوازییەكی نییە. 

ئینجا ئیسلامی ئەگەر بەڕاستەقینە ئیسلامی بێت چۆن ئەبێتە ئەندام لە (دار الندوة)دا مەحاڵە ئەگەر لە ئەلف و بێی عەقیدە تێگەیشتبێت ئەو كارە بكات، خۆیان و ئەوانەش كە فەتوایان بۆ ئەدەن عاقیبەتی ئەو كارەیان بەچاوی سەریان دەبیننەوە: ( لِيَحْمِلُوا أَوْزَارَهُمْ كَامِلَةً يَوْمَ الْقِيَامَةِ ۙ وَمِنْ أَوْزَارِ الَّذِينَ يُضِلُّونَهُم بِغَيْرِ عِلْمٍ ۗ أَلَا سَاءَ مَا يَزِرُونَ )النحل:25.  

ئەی ئەگەر ئەوە بەراوردێكی سەقەت نییە و درووستە بۆ یەك هاوەڵ بەشداری (دار الندوة) ی موشریكەكانی قورەیشیان نەكرد، هیچ نەبێت نەهی لە مونكەر بكەن و دەستێك بەرز بكەنەوە و دەنگ لە دژی بڕیاری موشریكەكان بدەن؟ بێگومان لەبەر ئەوە بوو ئەوان كاتێك سوڕەتی الكافرون و الإخلاص و ئایەتەكانی عەقیدەیان لە قورئاندا دەخوێندنەوە هەر خوێندنەوەیەكی بێ گیان و بەرجەستەنەكراو نەبوو، كە ئایەتی (إِنِ الْحُكْمُ إِلَّا لِلَّهِ ۚ) یوسف:40 دەخوێندنەوە لەولاوە بە (إن الحكم إلا للشعب) هەڵیان نەدەوەشاندەوە! بەڵكو بەرجەستەیان دەكرد و عەمەلیان پێچەوانەی قسەكانیان نەبوو، ئەوان هەر لەیەكەم ڕۆژەوە وتیان لا إله إلا الله تەوحیدیان كرد بە درووشمی ژیانیان و لە هەموو بوارێكی ژیاندا بەرجەستەیان كرد. 

خۆ خەڵەتاندن بەو بەراوردكارییەی سەرەوە ل كارەساتێكی وەكو هەڵبژاردندا بەبەهانەی ئەوەی دەنگ بۆ ئیسلامییەكان دەدات، ئەوە ئەو پەڕی لە خشتەچوونی بیروباوەرەو هاوكات جۆرێكیشە لە خۆ خەڵەتاندن، وەكو ئەوەیە دوو كەس هەردوكیان عارەق بخۆنەوە یەكێكیان بڵێت ئەوە عارەقە و بەئاشكرا بیخواتەوە، ئەوی تریان خۆی بخەڵەتێنێت و ناوی تری لێ بنێت و بیخواتەوە و هەندی داماوو خراپ تێگەیشتوو و خاوەن بەرژەوەندی فەتوایان بۆ دابێت بڵێت من فەتوایشم بۆ دراوە! لە ڕاستیدا ئەو دوو كەسە هەردوكیان هەر كەوتوونەتە ناو تاوانەكەوە و گۆڕینی ناوی حەرامەكە هیچ لە حەرامیتییەكەی ناگۆرێت. 

بە كورتی ئەو كەسە داماوە وا دەزانێت و وا تێگەیەنراوە كە لە نێوان دوو لادان و هەڵەدا با هەڵەی بیروباوەڕیش بێت هەر دەبێت یەكێكیان هەڵبژێرێت! لە كاتێكدا وەڵامی ڕاست ئەوەیە نابێت هیچیان هەڵبژێرێت و دەبێت لە هەردوكیان بەری بیت. 

لە ڕاستیشدا ئەم دینە ماڵی باوكی كەس نییە بە ئارەزووی خۆی لێی كەم كاتەوەو بۆی زیاد بكات و لەگەڵ واقیعی ڕۆژگاردا و لەسەر حیسابی حوكمەكانی قورئان و سونەتدا بیگونجێنێت وبەم بەراوردكارییە بنەماكانی عەقیدە تێكبدات.! 

لەم بارەوەشەوە زۆر بە گرنگی دەزانم وریای هەندێ ڕاگەیاندنی ئاراستەكراو بن بۆ مناڵان ، كە بە بەهانەی ئەوەی لە ڕاگەیاندنی عەلمانی و خراپەوە دووری بخاتەوە، پەروەردەیەكی هەڵەی مناڵەكانمان دەكات و هەندێ حەرامی - بۆ نموونە وەكو مۆسیقا وچەسپاندنی هەندێ چمك و واتای دژوار لەگەڵ بیروباوەڕ و شەریعەتدا - لەلایان ئاسایی دەكەنەوە و لەپاڵ زۆر بابەتی باش و ئاكاری جواندا بەناڕاستەوخۆ فێری هەندێ شتی هەڵەی دەكەن و حەرامی لەلا ئاسایی دەكەنەوە و بەزاندنی سنورەكانی شەرعی هەر لەم تەمەنە ناسك و هەستیارەوە لەلا ئاسایی دەكەنەوە و بێ ئاگا لەوەی ئەم دینە بۆ هەڵبژاردن نییە كێ چی پێ گونجاو بێت ئەنجامی بدات و چی پێ نەگونجاو نەبوو وازی لێ بهێنێت! یان كە هەر حوكمێكی لەگەڵ ئەم قۆناغەی كوردستاندا بە نەگونجاو زانی هەمواری بكات و لێی بقرتێنیت و دواجاریش ئیسلامێكی جیاواز و هەڵە پێشكەش بە گرنگترین توێژی كۆمەڵگا و نەوەی پڕ بایەخی دواڕۆژ بكەن كە بریتین لە مناڵان.  

هەروەكو نموونەیەكی واقیعی كاتی خۆی كەناڵی (طیور الجنة) وهاوشێوەكانیشی لەسەر بنەمای ئەو بەراوردە هەڵەیە درووست بوون، كە لەلایەكەوە لە كەناڵە خراپەكانی عەلمانییەكان دووری دەخاتەوە كە بە شێوەیەكی خراپ مناڵ پەروەردە دەكات ، لەولاشەوە بۆ ئەوەی بینەری زۆر بێت و ستایشی خەڵكی بەدەست بهێنێت و تۆمەتی توندڕەوی و نامۆدێرنەیی نەدرێتە پاڵ، دەچێت تێكەڵەیەك لە ڕاست و لە هەڵە، لە حەق و ناحەق، لە حەڵاڵ و لە حەرام لەبەرنامەكانیدا پێشكەش دەكات، ئینجا ئەوان و هەندێ لە كەناڵە كوردییەكانیش دێن و دەڵێن ئێمە توانیمان مناڵ لەو كەناڵە عەلمانییانە دوور بخەینەوە، ڕاست ئەكەن، لەوانە دوورتان خستنەوە، بەڵام ئەوانتان خستە جۆریكی تر لە هەڵە و سەرپێچی شەرعی كە لەگەڵیاندا گەورە دەبێت و دەبێت بە بەشێك لە پێكهاتەی كەسایەتییان. 

ئەم حاڵەتەش بەداخەوە لەسەر كەناڵ و بەرنامەی مناڵان كورت هەڵنەهاتووە، بەڵكو هەموو ڕاگەیاندنە ئیسلامییەكانی گرتووەتەوە و دەچن خۆیان بە كەناڵی عەلمانی بەراورد ئەكەن، ئاخر ئەوان عەلمانین و شوێنكەوتووی هەواو ئارەزوو یاسا و ڕێنمایی مرۆڤەكانن ڕاستتر بڵێین مرۆڤە فیترەت شێواوەكان، كەی ڕاستە لەگەڵ كەسانێكدا بەراورد بكرێن كە بانگەشەی ئەوە دەكەن كە شوێنكەوتووی شەرعی رب العالمینن؟ لە ئەنجامی ئەو بەراوردەدا دەبنین بێژەری ئافرەت لە كەناڵی عەلمانیدا درێغی لە هیچ خۆ جوان كردنەوەو دەرخستنێكی جوانی خۆی ناكات ولە ڕووی جلیشەوە ئازادە چی بپۆشێت و نەپۆشێت، لەكەناڵی ئیسلامیشدا بە جیاوازییەكی كەم كە داپۆشینی قژو هەندێ لە ئەندامەكانی تێدایە، بەڵام بەهەمان میكانیزمی بەكارهێنانی ئافرەت مەرجی بێژەری ئافرەت ئەوەیە جوان بێت و ڕووی خۆش بێت و ئامادەش بێت بەرانبەر پیاو و بەڵكو بەرانبەر هەزاران و ملیۆنان كەسی جۆراوجۆر لەو كۆمەڵگایە بە ئەوپەڕی جوانی خۆی و بە زەردەخەنە و ڕووی گەشەوە دابنیشێت وبیرنامە پێشكەش بكات، بەڵكو وەكو هەر پیاوێك لەگەڵ پیاواندا تێكەڵ بێت و مامەڵە بكات و بەریەككەوتنیان هەبێت، لەگەڵ دەیان هاودیدی و هاوبۆچوونی تر لە نێوان ڕاگەیاندنی عەلمانی و ئیسلامیدا كە جاری وا هەیە مەگەر بەلۆگۆی كەناڵەكان لەیەكتریان جیا بكەیتەوە، واتە پێوەر فشاری واقیع و ڕازی كرنی خەڵكە نەك ڕەچاو كردنی شەریعەت وڕاوەستان لە سنوورەكانی و پارێزگاری كردن لەو عەقیدەی كە هەموو پێغەمبەران بۆ چەسپاندنی ڕەوانە كراون. 

بۆیە بە كورتی دینداری بەو شێوازە لە بەراوردكاری هەڵەیە و ، زەنگێكی مەترسیدارە كورد بەردەوام سنووری دینەكەی بەو بەهانەوە دەبەزێنێت، باوەڕیش ناكەم سنوور بەزاندنە شەرعییەكان لەو ئاستەدا ڕاوەستێت و ڕەوڕەوەی شلكردنەوەی دین و دەستكاری كردنی حوكمەكانی لە سنوورێكی دیاریكراودا سەقامگیر بێت، چونكە بنچینەی فەلسەفە و تێڕوانینەكە ناشەرعی و هەڵەیە و بەدەست هێنانی ڕەزامەندی پەروەردگار و خەڵك و شەقام و دەسەڵات و ئەمانە پێكەوە مەحاڵە و دواجاریش شتێكی خراپی لێ دەردەچێت! 

بۆیە پەیامم بەڵكو تكام لەو لایەنە ئیسلامی و ڕاگەیاندنكار و رێكخراوانە بەتایبەتی ڕێكخروای ئافرەتان ئەوەیە: 

ئەگەر دەتانەوێت بەراوردی كارەكانتان بكەن و ڕاست و هەڵەیی كارەكانی خۆتانتان بۆ دربكەوێت، لە ڕوانگەی عەقیدەو شەرعەوە ئەو بەراوردە بكەن بكەن، ئەو كات بەراورد و بڕیارەكەتان ڕاست دەردەچێت، لەگەڵ دوو سەرچاوەكەی دینەكەتاندا بەراوردی بكەن، نەك لەگەڵ واقیعی دوور لە بنەماكانی بیروباوەڕ و شەریعەت لەم ڕۆژگارەدا، نابێت كەسایەتی عەلمانی و كەناڵی خراپ و حیزب و كۆمەڵی دور لە ڕەوشت و دین بكەن بە لایەنێكی بەراوردەكە و دواجار لەسەر ئەو بنەما بڕیار بدەن! خۆ بەو شێوە بێت هەرچی بكەیت هەر هەڵەی لەوەی ئەوان كەمتر ئەبێت و شەڕو خراپەی لەوەی ئەوان ئەهوەنتر ئەبێت، بەڵام ئایا دینداری بەو شیوە دەبێت؟ بێگومان ئەوە دیندارییەكی هەڵەیە و ڕێگایەكی ناپەسەند و عاقیبەت خراپە، كە مەخابن زۆرێك لە كورد لەسەرین و پەیڕەوی دەكەن. 

باوەڕم وابە ئەم چەند دێڕە دەبێتە بەڵگە و حوجە لەسەرتان و ئەگەر دەتانەوێت خزمەت بە دینەكەتان بكەن، بەو شێوە بیكەن كە الله تعالی و پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم پێی ڕازین، نەك خولیاتان لەگەڵ ڕازی كردنی دینەكەتاندا بەدەست هێنانی ڕەزامەندی ڕای گشتی و شەقام و دەسەڵات و خەڵكی عەوامیش بێت، ئێوە چاك دەزانن ئەگەر ئیسلام وەكو خۆی بخەنەڕوو لێتان قبوڵ ناكەن و ڕێگەتان نادەن، بۆیە ئێوەش ئەو سازشە ناشەرعییە دەكەن و جارێكی تر دەڵێم ئیسلام خاوەنی خۆی هەیە و خاوەنەكەی بەرنامەیەكی ڕوونی بۆ بەڕێوەچوونی داناوە، یان بەباشی پەیڕەوی بكەن و سەربەرزی دونیاو دواڕۆژی پێ بەدەست بهێن، یان ئەو تێكەڵ و پێكەڵ كردنەی ئەنجامی ئەدەن با چاك بزانن درێژەدانە بەو هەوڵە زۆرانەی كە لەناو كورددا هەمیشە دراوە لە پێناو ناشیرین كردنی ئیسلام و بەناوی ئیسلامیشەوە. 

پەروەردگار شایەتە كە جگە لە گەیاندنی دینەكەی و بانگەواز بۆ عەقیدەو شەریعەتەكەی وریاكردنەوەی قەومەكەم لەو هەڵانەی كە لەسەرین و لەوانەی كە خۆڵیان لەچاو دەكەن، هیچ مەبەست و ئامانجێكی ترم نییە. 

زیادەڕەوی لە بەرپەرچدانەوەی گومانی گومڕاكان و مولحیدەكاندا كارێكی باش نییە و پێچەوانەی بەرژەوەندی ئیسلام و موسوڵمانانە، ئیلحاد لە كۆمەڵگای خۆماندا هێشتا نامۆیە و بەو شێوە تەشەنەی نەكردووە و تەنانەت لە نێو گەنجانیشدا نەبووەتە دیاردەو وڕێژەكەی نزم ەو كەمە، خەڵكی ڕاستە زانستی شەرعییان نییە بەڵام فیترتیان یان ڕاستتر بڵێین بەشێكی باش لە فیترەتیان هێشتا سەلامەتە ونەشێواوە، بەڵام ئەگەر ڕێژەی ئیلحاد زۆریش بێت هەر پێویستی بە میكانیزمێكی سەلامەت و گونجاوە بۆ كاركردن ئەویش بچووكردنەوەی گومانەكان و بە خێرا بەسەریاندا تێپەڕبوون و شیكردنەوەی وەڵامدانەوەكە بە شێوەیەكی زانستی و لێزانانە و هەستكردن بە گیانی بەرپرسیارێتی. 

كارێكی باش نییە دیاردەیەكی دزێو ونامۆ و ناجۆر لەگەڵ فیترەتی مرۆڤەكاندا زەق بكرێتەوە و حاڵەتێك لە ڕۆچوون و زیادەڕەوی لەو بارەوە درووست بكرێت، چونكە بۆی هەیە دەرەنجامی پیچەوانەی لێ بكەوێتەوە. 

قسەكردنی زۆر لەسەر گومانەكان دەربارەی الله و ئیسلام و شەریعەت و تاقمە گومڕاكان و بیروباوەڕەكانیان وەكو بەكارهێنانی دەرمانە بۆ بیمارییەك، پێویستە بەوریایی و بەڕێژەی زانستی خۆی بەكار بهێنرێت، هەر هەڵەیەك لەو بارەوە دەگونجێت ببێتە فیتنەیەك ولەجیاتی ئەوەی ڕێگایەك بێت بۆ بەرپەرچدانەوەی خاوەن گومانەكان، لەوانەیە ببێتە هۆكارێك بۆ لە خشتەچوونی خەڵكانێكی تر كە لە بنچینەوە ئاگاداری ئەو گومانانە نین و تۆ بەو كارەت بۆیان شی دەكەیتەوە و تۆی گومانەكان لە دڵ ودەروون وهزریاندا دەچێنیت. 

هەڵەیەكی گەورەیە بەبەهانەی بەرپەرچدانەوە، خول لە دوای خول بكرێتەوەو كتێب وبڵاوكراوەی زۆر بنوسرێت لەسەر گومانی مولحیدەكان وتاقمە گومڕاكان وبازاڕی لێ پڕ بكرێت چونكە: 

1 - ئەو گومانانە هێشتا بەو شێوە تەشەنەیان نەكردووە لە كۆمەڵگای خۆماندا، بۆیە تەنها دەبێت لە ئاستێكی تایبەت و سنوورداردا بە پێی كاریگەری و بڵاوبوونەوەیان بەرپەرچ بدرێنەوە، نەك بەناو كۆمەڵگادا فووی پێدا بكرێت وڕۆژ لە ڕۆژ خەلكی بۆ بانگ بكرێت لەو بوارە ئیش بكەن وپسپۆڕی وەربگرن، كە دوور نییە سبەی هەندێك لەوانە خۆیان لە خشتە نەچن و نەبنە دیلی ئەو گومانانە، یانببن بە بانگخوازی ئیلحاد. 

2 - زۆر كەس هەن بەڵكو زۆرینەی ڕەها لە بنچینەوە ئەو گومانانەی تۆ وەڵام دەدەیتەوە ئەوان هەر نەیانبیستووە، تۆ دەچیت بۆیان شەرح دەكەیت وبە وردی مەبەست و گومانی مولحیدەكان شی دەكەیتەوە و كەسانێكی داماوو بێ ئاگای لێ حاڵی دەكەیت، بە دووری مەزانە لە گومانەكان جوان تێبگەن و لەلایان بچەسپێت، (كورد واتەنی شەیتان نەخەوتووە) بەڵام لە وەڵامەكەی تۆ تێنەگەن یان تێنەگەن، یان تێبگەن و قەناعەتی پێ نەكەن! 

3- وەڵامدانەوەی شوبهەو گومان ئەبێت لەسەر بنەمای كورتكردنەوەی گومانەكە و شیكردنەوەی وەڵامەكە بێت لە ڕوناكی كیتاب و سوننەت و زانستی هاوچەرخدا، بەڵام كەسی وا هەیە بێ ئەوەی بە خۆی بزانێت گومانەكە شیتەڵ دەكاتەوەو بە شەرح و ڕاڤەكردنیكی زۆر لە زەینی بەرانبەردا دەیچەسپێنیت، دواییش وەڵامێكی لاواز و كورتی گومانەكە دەداتەوە ، ئەوە تاوانە و كەسێكی نەزان دەیكات كە خۆی لێ بووەتە كەسێكی زۆر زانا و بەتوانا. 

4- ڕاستییەكی تاڵە كە كورد لە زۆربەی بوارە زانستی و مەعریفییەكاندا - بەداخەوە ئەیڵێم - لە دواوەیە، دوور نەڕۆین بە بەراوردی خۆمان بە عەرەبەكان ئەوان لە هەموو شتیكدا و لە هەموو بوراێكدا لە پێش ئێمەوەن، لە دینداری و تەنانەت لە بێ دینیشدا، كورد مەگەر لە حیزبایەتی و لە دەمارگیری وقەومچێتی و خۆ بەزلزانین و خۆ لە میللەتانی تر بەباشتر وێناكردن زیاتر زیرەك بن، تەنانەت لەم بوارەشدا بەهەمان شێوە كەسانی وایان تێدا نییە لە ئاستیكی زانستی بەرزدا بن. 

بۆ نموونە لە ڕەددانەوەی گومان و شارەزایی لە هزری بێ باوەڕی و بێ باوەڕاندا ، كەسێكیان تێدا نییە توانای نووسەرێكی وەكو د.سامي عامري یان هەبێت لەو بوارەدا، ئەسڵەن كورد عەرەبیزانی هەر زۆر كەمە و زیاتر بە زانینی زامانی ئینگلیزییەوە خۆیان هەڵدەكێشن كە ئەوەش یەك لەسەدی زمانی عەرەبی بۆ تێگەیشتن لە دین و بەرگری كردن لە دین سوودی نییە، بۆیە نابێت بە جوڵەیەكی عاتیفی و بە كۆبوونەوەی كۆمەڵێك گەنجی پاكی بێ ئەزموون كە هێشتا شارەزای عەقیدەكەی خۆیشیان نین دەست بە كاری لەو جۆرە بكرێت و خۆیانیان لێ بگۆڕێت و وابزانن زاڵ بوونەتە سەر وەڵامدانەوەی ئەو گومانانەدا ودوای ماوەیەك لە جیاتی بڵاوكردنەوەی دڵنیایی كۆمەڵێك گومانی زۆر هەڵڕێژنە ناو گۆڕەپانی فیكری و زیانیان لە سوودیان زۆرتر بیت و كورد واتەنی وەكو كابرایان لی نەیەت كە بۆ ڕیش چوو سمێڵیشی خستەسەڕی. 

5 - ڕەددانەوەی شوبهەو گومان تەنها لەو كەش و هەواو جێگەیەدا دەبێت ئەنجام بدرێت كە تێیدا بڵاوبووتەوە بە دیاری كراوی، نەك بەزۆرترین كەسی بگەیەنین و ڕاگەیاندن و تۆرە كۆمەڵأیەتییەكانی بۆ تەرخان بكەین، ڕەنگە تۆ نەبویتایە تاكو ماون گومانی وایان هەر نەدەبیست !، نابێت وەكو پەتاو نەخۆشی جەستەیی ڤاكسینی بۆ بەكاربهێنین وبڵێین پێش ئەوەی گومانەكەیان پێ بگات با كەسەكە بەهێز بكەین، ئەمە ئینفلەوەنزا نییە، گومانە و لە خاكی دڵدا كە چاندرا ڕەنگە ئیتر دەرنەچێت و بنەبڕ نەكرێت وتۆوەكەی هەر بمێنێتەوە. 

6 - ڕووی داوە و چاوەڕوان كراویشە، بیسەر و خوێنەری ئەو وەڵامانە لە گومانەكە تێبگەن و وەریبگرن، بەڵكو قەناعەتیشی پێ بكەن، بەڵام ڕەددانەوەكەی بەلایانەوە لاواز و نازانستی بێت، بەڵكو لەوانەیە هەل ومەرجێكیان بۆ درووست بێت تەنها بواری گویگرتنیان بۆ گومانەكە هەبێت و تا بگەنە وەڵامە مێشكیان بكاتە جێگای نیشتەجیبوونی گومانەكە. 

7 - مەنهەجی پێشینیانی ئوممەت ئەوە نەبووە بچن قسەی گومڕاو بێ باوەڕان بهینن ونمایشی بكەن و شیبكەنەوە بۆ خەڵكی و بەوردی وشە بە وشە بەرپەرچی بدەنەوە، بەڵكو تاكو بكرێت لەو جۆە كەسانە دابڕاون و تەشهیریان پێ كردوون و ئەوانیان بۆ خەڵكی وەكو كەسانیكی گومڕاو لادەر ناساندووە، بۆ ئەوەی كەس ئیتر گوێ لە قسەكانیان نەگرێت. 

8 - شوهرەت و ناودەركردن مەرج نیە بەواتای هەبوونی زانست بێت ومەرج نییە بەوە یەكسان بێت، بەڵام لە كوردستانە سەیرەكەی خۆماندا وایە، میزەرو جوببەو دەركەوتن لە تەلەفیزیۆن و بڕوانامەی بەرز و زۆری لایك و كۆمێنت و دروشمی بێ ناوەڕۆكیش هەمووی بەمەعنای زانست وبگرە بلیمەتی وپڕ بایەخی خاوەنەكەی ئەژمار دەكرێت، بەڵكو زانست و لێهاتوویی لە بوارێكی دیاری كراویشدا یەكسان نییە بەوەی لە بواری بەرپەرچدانەوەی گومانەكاندا ئەو كەسە لێهاتوو و زیرەك بێت، چونكە ئەوە بوارێكی هەستیارە چەند كێشەی لە لێهاتوویی و كارامەیی هەبێت ئەوەندە دەرەنجامەكانی ئیشەكەی بە پێچەوانەوە دەبێت، بەتایبەتی بۆ كەسایەتییە كوردەكانی خۆمان كە هۆكاری شوهرەتیان هەرچی بێت بە دەگمەن بریتییە لە زانست و شارەزابوونی ئەو كەسە لە كیتاب و سوننەتدا، بە داخەوە زۆر جار نە جێگیربوونیشە لەسەر مەنهەج و ڕێبازی پێشینان، بەڵكو شتێكی ترە پەیوەندی بەوانەوە نییە یان لەگەلیاندا پێچەوانەیە. 

بۆیە نابێت هەركێ لەبەر هۆكاری جیاواز ناسرا ومەشهور بوو ئیتر لە بواری بەرپەرچدانەوەی ئیلحاد و گومانیشدا حیسابی كەسێكی بەتوانا و بلیمەتی بۆ بكرێت و ئەو كەیسە ترسناكەی ڕادەست بكرێت، ئەوە وەكو ئەوە وایە پزیشكێكی پسپۆڕی پێست بچێت نەشتەرگی دڵ ومێشك بۆ نەخۆشێك ئەنجام بدات و بڵێ چی تیایە خۆ منیش دواجار پزیشكم با خۆم تاقی بكەمەوە بەڵكو سوودێكی باشم گەیاند! 

9- هەندێ لەوانەی بەرپەرچی گومانی مولحیدەكان دەدەنەوە خۆیان بەچەندین گومان و هەڵەی مەنهەجی و عەقیدەیی ترەوە تێوەگلاون و جارێ پێویستە خۆیان چاك بكەن دوایی بچن بە بیانووی بەرپەرچدانەوە گومانی مولحیدەكان لەناو كۆمەڵگای كوردیدا تەشەنە بەو گومانانە بكەن، گومڕایی و لەڕێگەلادان خۆ تەنها یەك جۆری نییە بەڵكو جۆری زۆرە و هەموویشی هەر لادانە لەحەق و یەك دەرنجام چاوەڕییان دەكاتخۆ كۆمەڵگای كوردی لە هەموو جۆرە خراپەیەكی تێدا پەیدا بووە لەمەشی كەم نییە دوای ماوەیەك بیكەین بە بارێكی تری مەینەتی بەسەرییەوە. 

10 - مولحیدەكانی كورد لە ئیلحادەكەیاندا بەتوانا نین و زۆریش ساكارو سەرەتان ومولحیدی شوێنانی تر بەزەییان بە حاڵیاندا دێتەوە، هەموو مولحیدەكانی كورد چاویان لە دەستی مولحید و مەسیحییەكانی میسر و شوێنانی ترە و خۆیان هیچ نازانن و هیچ ناخوێننەوە، تووشی ڕووداوێك یان نەخۆشییەك ببن ڕەنگە بگەرێینەوە بۆ ئیسلام ولەبیریان بچێت كە مولحیدن! لەبەر ئەوەی ئەوان تووتی ئاسا شتەكان دووبارە دەكەنەوە. 

بەهەمان شێوە موسوڵمانان لە بەرپەرچدانەوەی ئیلحاددا ئەو توانایانەیان نییە و زۆربوونی ژمارەی ئەو كەسانە دەرەنجامی پێچەوانەی لێ دەكەوێتەوە و بەدڵنییایەوە ئەگەر كەسانێك لە ئیلحاد پاشگەزبكەنەوە كەسانێكی تر كە ڕەنگە زۆرتر بن تووشی گومان دەكەن وناشتوانن قەناعەتیان پێ بكەن، چونكە تۆ ڕێگەی ڕۆچوونی لە ناسین و خوێندنەوەی گومانەكاندا بۆ خۆش دەكەیت و دواییش بەتەنها بەجێی دەهێڵیت و خۆی لەو ڕێگە بەردەوام دەبێت. 

11- ئەمڕۆ لە كوردستاندا ئەوانەی بە خۆیان دەڵێن قورئانی كە من پێم وایە بەلای كەمەوە لەسەدا پەنجا لەگەڵ مولحیدەكاندا تەبا وهاوبیرن وخاڵی هاوبەش كۆیان دەكاتەوە، چونكە مولحیدەكان دەڵێن هەرچی لە قورئان و سوننەتدا هاتوە هەمووی درۆیە، بەڵام دژە سونەتەكان ئەڵێن نەخێر ئەوەی لە قورئاندا هاتووە ڕاستە بەڵام ئەوەی لە سوننەتدا هاتووە هەمووی یان زۆربەی درۆیە! لە كاتێكدا زۆربەی وردەكاری دین لە سونەتدا هاتووە نەك لە قورئاندا، بۆیە لەناو قورئانییەكاندا زۆرترین ژمارە هەیە وەكو شانەی خەوتوو بە كەمترین هاندان و پەرەپێدان ئامادەن خەبات لە ناو دژە سوننەتەكانەوە بۆ ناو مولحیدەكان بگوێزنەوە، چونكە پەرژینی نێوانیان لاواز و هێماییە، چڕكردنەوەی هەوڵەكان بۆ درخستنی حەقیقەتی ئەوان زۆر بەسوودترە لە مولحیدەكان، چونكە بڵاوبوونەوەی گومانی دژە سوننەتەكان لەلای خەڵكی قێزەونیان دەكات و كەسێك خۆی دڵی نەخۆش نەبێت و دڵی بەو گومانانە ئاو نەدرابێت پێیان كاریگەر نابێت، بە پێچەوانەی گومانی مولحیدەكان كەسی وا هەیە تەنها پێی بڵێی كێ الله ی درووست كردووە دوای ئەوە هەزار قسەی بۆ بكە گومانەكەی هەر لەدڵدا دەمێنیتەوە. 

12 - داواكاریم لەو بەڕێزانە ئەوەیە جەخت لەسەر ئەو بابەتانە نەكەنەوەو دڵنیایان دەكەمەوە دەگونجێت هەر ئەو كەسانەش كە ئامادەی ئەو جۆرە خولانە دەبن لە گەنجان و بگرە لەوانەش كە گوایە بەرپەرچی ئیلحاد دەدەنەوە، خۆیان گومانیان بۆ درووست ببێت، دواجار نەخۆیان پەی بە وەڵامی گومانەكەیان ببەن و نە بە وەڵامدانەوەكەی ئیوەش قایل ببن. 

13- هەروەها داواكاریشم لە فێرخوازانی زانست ئەوەیە بەشداری لەو جۆرە خولانەدا نەكەن كە تایبەتە بە رەددانەوەی ئیلحاد و وروژاندنی گومانەكانیان، چونكە بێ سوودە و زیان بەخشیشە و پێچەوانەی مەنهەجی پێشینانە لە فێربوونی ئیسلام و بەرگریكردن لە عەقیدەكەی، لەجیاتی ئەوە با بچن بنەماكانی بیروباوەڕ و زانستە شەرعییەكان فێر ببن كە زۆرینەی كورد هێشتا ئەركانی ئیمان و ئیسلام لەیەكتر جیاناكەنەوە، ئەڵبەتە وردەكاری و بەشەكانی تەوحید و شیرك و بیدعە باسەكانی تری عەقیدەو بیروباوەڕیش هەر نازانن وبەدەگمەن كەسانێك ببینیت واتای شایەتمان و مەرجەكان وهەڵوەشێنرەوەكانی بزانن كە ئەوە بۆ خۆی گەورەترین كاریگەری خراپی لەسەر دنیا و دواڕۆژیان بە جێدەهێڵێت. 

ئەگەر بچنە خولێكەوە تەفسیرێكی پوخت و ڕاستی قورئان فێر ببن، یان صححیح البخاری و كتێبەكانی تری فەرموودە و عەقیدە وزانستە شەرعییەكان فێر ببن و لەبەرهەم و كتێبی زانایانی پێشین خۆیان شارەزا بكەن، زۆر بە سوودێكی لەوە گەورەتر دەردەچن، فێربوونی زانستە شەرعییەكان بە تایبەتی زانستی بیروباوەڕ و حدیث و فقه وسیرة بە شێوەیەكی گشتی دڵ و دەروونیان پاراو دەكاتەوە وبەرگرییان بەرانبەر گومانەكان بۆ درووست دەكات ودیوارێكی تۆكمە لەبەرگری بۆ مێشك و دڵ و دەروونیان بەرانبەر گومانەكان بۆ درووست دەكات، نەك دیراسەكردنی خودی گومانەكان وپیس كردنی میشكیان بەو گومانانە. 

ئەمە بۆچوون و تیگەیشتنی منە و الله أعلم. 

لەسەردەمانی دواییدا و بەتایبەتی لەسەرەتاو ناوەڕاستەكانی سەدەی بیستەم و تاكو ئێستا لە مەنهەجی هەموو خوێندنگا و زانكۆكاندا بە شێوەیەكی گشتی بیروباوەڕی پێچەوانەی بیروباوەڕی ئیسلامی تێدا دەوترێتەوە و ئیسلام نەوەكو بیروباوەڕ و نە وەكو شەریعەت بنەمایەكی نەك سەرەكی نییە، بەڵكو زۆر جار ڕێزلێگیراویش نییە و بەناڕاستەوخۆ دژایەتیش دەكرێت، ئەوەش لە ئەنجامی دەسەڵاتی عەلمانییەكانەوە درووست بوو لەتەواوی ئەو وڵاتانەی كە پێیان دەوترێت جیهانی ئیسلامی ودواجار لە نیوەی یەكەمی سەدەی بیستەم بەدواوە حوكم كردن بە قورئان و بەشەریعەت بە شێوەیەكی گشتی پەك خراو هەڵوەشێندرایەوە و یاساكانی ڕۆژئاواو ڕۆژهەڵات و یاسا ناكۆكەكانی تر لەگەڵ شەریعەتی ئیسلام لە كۆن و لە نوێدا بوون بە جێگرەوەی شەریعەتی ئیسلام و ئەمەش واقیعێكی نامۆ ونوێی هێنایە كایە و دەرەنجام زانست بوو زانستێكی مادی پەتی وهەموو واتایەكی ئایینی لێ لابرا و هەموو چەمكەكان پێناسەی مادی بەسەریاندا زاڵ بوو، تەنانەت وشەی الله و تواناو دەسەڵاتی لە گەردووندا بە هیچ شێوەیەك لە زانستەكاندا باس ناكرێت وئاماژەی بۆ ناكرێت و لە جیاتی ئەوە هێز و توانا دەدرێتە پاڵ سروشت و تەبیعەتت و هەندێ دەستەواژەی تر، دواتریش: 

زۆر بیردۆز و تیۆر لە بوارە زانستییە جیاوازەكانی گەردونناسی و زیندەوەر زانی و فیزیا و دەروونناسی و كۆمەڵایەتی و وێژە و بوارەكانی تردا كە وەكو مەنهەج دەوترێتەوە لەگەڵ عەقیدەی قورئان وسوننەتدا تەواو پێچەوانەیە، یان بەلایەنی كەم تەبا نییە و تێكدەگیرێت، بۆ نموونە : 

1- - بیروبۆچوونەكانی كارل ماركس وهاوبیرەكانی لە بواری ئابوری و ئایین و كۆمەڵایەتیدا كە لەسەر بنەمای (لا إله والحیاة مادة) دامەزراوە و بە دروشمی (الدین أفیون الشعوب) مامەڵە لەگەڵ ئایینەكان بە گشتی دەكەن و بەتایبەتیش لەگەڵ ئایینی ئیسلامدا، ئەو بیروبۆچوونانە هەمووی وەكو كۆمەڵێك زانست و ڕاستی لە زانكۆ و ناوەندە ئەكادیمییەكاندا دەخویندرێت. 

2- - كتێب و دەروونشیكاری و ڕاوبۆچوونەكانی فرۆید لە زانستی دەرونناسیدا كە دین بە جۆرێك لە خەیاڵ و ئەفسانە دەزانێت و بڵاوبوونەوەی ڕاوبۆچوونەكانی ئەم پزیشكە لەناو مەنهەجی زانكۆكان و گەورەكردنی و پەرەپێدانی بیردۆز و تیورە دژوارەكانی لەگەل ئیسلام و بنەماكانی ڕەوشتدا بە گشتی. 

3 - بیردۆزی پەرەسەندن لەلای چارڵس داروین، كە درووست كردنی الله بۆ مرۆڤ ڕەتدەكاتەوەو مرۆڤ بەوە پێناسە دەكات كە لە مەیمونەوە پەرەی سەندووە و گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە و ئەمەش لە مەنهەجەكانی خویندندا بیردۆزێكی ڕێز لێگیراوە وباسی ئەوە ناكرێت كە لەگەل بیروباوەری ئیسلامدا ناكۆكە. 

4 - لە بواری فەلەك و گەردونناسیدا بەهەمان شێوە بیردۆزی پێچەوانەی بیروباوەڕی قورئان هەیە وهیچ نەبێت ئەو مەزنی و شوێنەوارانەی دەسەڵاتی الله بەسەر گەردوونەوە نكۆڵی لێ دكرێت و هەرگیز بەڕاشكاوی لە زانستی هاوچەردا باسی ئەوە ناكرێت الله خالیقی ئەم گەردوونەیە بەڵكو زۆر جار هەست دەكەیت خالیقێك هەیە ناوی طبیعة یە. 

5 - لە بواری شیعر وئەدەیدا هەم لە ڕۆژئاواو هەم لە ڕۆژهەڵاتدا، جەنگێكی بەرفراوان لە دژی ئیسلام وەكو عەقیدەو وەكو شەریعەت ڕاگەیەنراوە و لە هۆنراوەو لە ڕۆمان و لە شانۆ و لە بواری رەخنەی ئەدەبیدا زۆر بابەتی ناكۆك لەگەڵ قورئان و سوننەت و دژیان لە مەنهەجەكاندا دەوترێتەوە، بەرهەمی هەموو ئەوانەی كە دژایەتی دینیان كردووە بە گشتی و دژایەتی ئیسلامیان كردووە بە تایبەتی لەسەر ئاستی ڕۆژئاوایی و عەرەبەكان و ڕۆژهەڵاتییەكان بە گشتی هەمووی جێگای بایەخ پێدان و ڕێزە لە زانكۆ و شوێنە ئەكادیمییەكاندا. 

6- لە بواری كۆمەڵناسیدا ڕاوبۆچوونەكانی ماكس فایبەر و خوێندنەوە هەڵەكانی بۆ ئیسلام لە زانكۆكاندا دەخوینرێت و وەكو ڕاستی و ڕاوبۆچوونی ڕێزلێگیراو مامەڵەی لەگەڵدا دەكرێت، ئەوە تەنها بۆ نموونە ئەگینا زۆرێك لە زانا و كەسە ناسراوەكان لەو بوارەدا هەمان خوێندنەوەی هەڵە و هەڵوێستی خراپیان بەرانبەر ئیسلام هەیە. 

7- لە فەلسەفەشدا بەهەمان شێوە ئەوەی دەخوێنرێت لە زانكۆكاندا كۆمەڵێك هەڵە و تێكگیرانی سەرەكی لە چەمكەكانیدا هەیە لەگەڵ عەقیدەو بیروباوەڕی ئیسلامیدا، چی فەلسەفەی یۆنانی و غنوصي وفەلسەفەی ڕۆژئاوایی مەسیحی و وەسەنییە دێرینەكان وچی ئەوانەی بەناو فەیلەسوفە ئیسلامییەكان كە شوێنكەوتووی ڤۆرێك لە ڕاوبۆچوون و تێگەیشتنی ئەوان بوون هەموویان لە ڕووی بیركردنەوەو بیروباوەڕەوە لە دۆڵێكدان و ئیسلام و موسوڵمانان لە دۆڵكدان. 

8 - لەمەسەلەی یاسا و تەشریعدا خوێندكار فێری یاسا و ڕێسا پێچەوانەو دژوارەكان دەكرێت لەگەڵ عەقیدەی ئیسلام و وشەریعەتدا و دواتریش لەپاش دەرچوونی خوێندكار كاری پێ دەكات و دەشبێت بە جێگرەوەی حوكمەكانی قورئان و سونەت، چونكە یاسا دەستكردەكان جگە لە هەندێ بابەتی باری كەسێتی نەبێت، لە زۆربەی مادەكانیدا لە بواری سزاكان و لە زۆر بواری تردا پێچەوانەی شەریعەتی ئیسلامە و دەرچووانی ئەو زانكۆیانە لە پارێزەر و دادوەر و فەرمانبەر ئەگەر خۆیشیان باوەڕیان بەشەریعەتی ئیسلام هەبێت بەپێی پسپۆڕییەكەیان ناچارن بە یاسا دەستكردەكانی پێچەوانەی ئیسلام كار بكەن. 

ئەمانەش كە ئاماژەم پێكرد تەنها بۆ نموونە بوو، ئەگینا جیاوازی مەنهەجەكانی دیراسەت لەگەڵ مەنهەجی ئیسلامدا گەلێك زۆرە و لە ئەژمار نایەت، هۆكاریی ئەوەیە ئەمڕۆ لە جیهاندا بە گشتی بە جیهانی بەناو ئیسلامیشەوە عەلمانیەت باڵا دەستە و لیبرالییەت و دیموكراسی سیستمی سەپێندراوە و ڕاگەیاندنیش شەو ڕۆژ ڕەواجی پێ دەدات و لەناو خەڵكیدا ڕەواجی پی ددات و هاوكات ڕەنگدانەوەی زۆریشی لەناو ناوەندی خویدن و زانكۆكاندا هەیە. 

پرسیارەكەش ئەمەیە: ئایا تا چەند درووستە خوێندكار ئەو تیۆر و بیردۆز و پسپۆڕی و زانستانە بخوینێت لەو قوتابخانە و زانكۆیانەدا لە كاتێكدا زۆر شتی پێچەوانەی بیروباوەڕی ئیسلامە؟ 

زانایانی ئەم سەردمە لەم مەسەلەدا قسەیان كردوە و هەندێ شیكردنەوەو جیاوازییان كردووە لە نێوان مەسەلەكاندا و سەرەتا وتوویانە خوێندنی زانستێك با پێچەوانەی ئیسلامیش بێت ئەگەر تەنها بۆ شارەزابوون لەو سەرپێچیانە بیت و بزانێت كە ئەوانە باتڵ و پووچن، یان بۆ ڕەددانەوەیان بێت یان بۆ شارەزابوون بێت لە لادانی سەرانی زانست و ڕەهەندەكانی ئەو لادانانە لەم سەردەمەدا بۆ ئەوەی مەزنیی ئیسلامت زیاتر بۆ دەركەوێت ، یان ئەگەر وەكو ناچاری بێت لەبەر وەرگرتنی بڕوانامە بە مەبەستی بەكارهێنانی لە ڕێگاكانی خێرو چاكەدا بەبێ ئەوەی ئەو باتڵەی كە لە مەنهەجی دیراسەتەكادا خوێندوویەتی لە واقیعی ژیاندا لە پاش دەرچوون جێبەجێی بكات، لەو حاڵەتانەدا درووستە و رێگرێكی شەرعییان لەو دیراسەت و خوێندنەدا نەبینیوە. 

هەروەها فەرموویانە خوێندن لەو شوێنانەی كە كوفری تێدا دەوترێتەوە نابێتە هۆكاری كافر بوونی ئەو خوێندكارە، بەو پێیەش ڕێگەیان داوە لە تاقیكردنەوەدا وەڵامی ئەو پرسیارانەی ناكۆكە لەگەڵ مەنهەجی ئیسلامدا بدرێتەوە، بەمەرجێك ئەو لادان و كوفرەی كە لە مەنهەجەكەدا هەیە خوێندكارەكە بەدڵی ڕەتیبكاتەوەو ڕقی لێی بێت، هەروەها لەوەندەی كە لەوتوانایدا هەیە بانگەواز بۆ ئیسلام بكات و حەقیقەتی ئەو لادانانە دەربخات. 

ئەمەی كە باسمان كرد سەبارەت بەو تیۆر و بیردۆزانەی كە لەگەڵ عەقیدەو شەریعەتی ئیسلامدا تێكدەگیرێن ودژایەتی ڕاشكاوانەی ئیسلامی تیدا نییە، بەڵام ئەگەر كۆڕو وانەكە تایبەت بوو بو كوفر و بە دژایەتی پەروەردگار و سووكایەتی و گاڵتە كردن بە دینەكەی و بە پێغەمبەرەكەی صلی الله علیه و سلم وسوننەتەكەی، كە بەم شێوە لەلای خۆمان دەگمەنە ڕووبدات، لەو حاڵەتەدا پاساویك بۆ مانەوە لەو جۆرە خوێندنە نامێنێت، بەڵام ئەگەر ڕوویدا خوێندكاری موسوڵمان نابێت بەردەوامی بدات بە دانیشتن لەو جۆرە وانە و كۆڕ كۆمەڵانەدا بەڵكو پێویستە شوێنەكە یان خوێندنەكە بەجێ بهێڵێت و خۆی لێیان بەری بكات، وەكو الله فەرموویەتی: (وَقَدْ نَزَّلَ عَلَيْكُمْ فِي الْكِتَابِ أَنْ إِذَا سَمِعْتُمْ آيَاتِ اللَّهِ يُكْفَرُ بِهَا وَيُسْتَهْزَأُ بِهَا فَلَا تَقْعُدُوا مَعَهُمْ حَتَّى يَخُوضُوا فِي حَدِيثٍ غَيْرِهِ إِنَّكُمْ إِذًا مِثْلُهُمْ) النساء: 140. 

ئەمەش كە باسمان كرد تایبەت نییە تەنها بە كاتی خوێندنەوە، بەڵكو لە هەر شوێنێكی تریش هەمان حوكمی هەیە، بۆ نموونە ئەگەر هەر كوفر و سووكایەتیكردنێك بە الله و بەدینەكەی و بە پێغەمبەرەكەی صلی الله علیه و سلم لە بەرنامە و لە دراما و لە هەر ڤیدیۆ و چاوپێكەوتنێكدا هەبێت بەردەوام بوون لە تەماشاكردن و گوێ لێ گرتنی حەرامە و پێویستە ئەو كەسە خۆی یان خاوەن ماڵ و سەرپەرشتیار ڕێگری بكات لە بیستن و بینینی ئەو ئەوەی ئاماژەمان پێكرد:، الله تعالی فەرموویەتی: (يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ نَارًا وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ) التحريم: 6 هەروەها پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم وەكو لە سەحیحی بوخاری و موسلیمدا هاتووە فەرموویەتی: ( كُلُّكُمْ رَاعٍ وَكُلُّكُمْ مَسْئُولٌ عَنْ رَعِيَّتِهِ وَالرَّجُلُ رَاعٍ عَلَى أَهْلِ بَيْتِهِ وَهُوَ مَسْئُولٌ عَنْهُمْ.). 

هەروەها تەماشاكردنی فیلمی كارتۆنی كە شیرك و كوفری تێدایە وەكو ئەوەی لە كارتۆنە یابانیی وهاوشێوەكانیدا هەیە وەكو (ناروتو )و(دراجون بول) درووست نییە و موسوڵمان نابێت نە بۆ خۆی و نە بۆ مناڵی ڕازی بێت تەماشای بابەتێك بكات كوفری تێدا بێت بە الله یان بە دینەكەی یان بە ئیسلام وكەمترین ئاستی فەرمان بەچاكە و نەهی لە خراپە ئەوەیە بەدڵ ڕقی لێی بێت و تەماشای نەكات. 

لێرەشدا گرنگە بزانرێت كە موسوڵمان بە ئینكار كردن و نكۆڵی كردن لە كوفر و ڕازی نەبوونی پێی بەلای كەمەوە بەدڵی ئەو كوفر و گومڕایی و سووكایەتی كردنە بە ئیسلام ڕەتبكاتەوە و بەجێی بهێڵێت ئەوە لێ بەری بووە و ئەركی خۆی لەسەر ئەو بابەتە بەجێ هێناوە، چونكە پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم فەرموویەتی: (من رأى منكم منكراً فليغيره بيده، فإن لم يستطع فبلسانه، فإن لم يستطع فبقلبه، وذلك أضعف الإيمان). رواه مسلم: (49). لەم فەرموودەشدا - وەكو شێخ عبد الله بن محمد القرني دەڵێت - ڕەتكردنەوەی مونكەر و خراپە بە پێی توانا واجب كراوە، نكۆڵی كردنی دڵیش ئەگەر نەمێنیت واتە نەمانی ئیمان. 

دەگەڕێمەوە سەر ئەسڵی باسەكە و دەڵێم زانایان لەم بارەوە فەرموویانە تەنها بە خوێندن لەو شوێنانەی كە مەنهەجەكانی كوفری تێدایە ئەوە نابێتە هۆكاری دابەزینی سیفەتی كوفر بەسەر ئەو كەسەدا مادام بەدڵی نكۆڵی لێ دەكات و ڕقی لێیەتی، خوێندنی خویندكارەكەش لە ڕووی ناچارییەوە لەو شوێنە مەعنای ڕازی بوونی نییە بەو مەنهەجانە، مەگەر ڕازی بێت پێیان و نكۆڵی لێ نەكات، نموونەی ئەوانەش ئەو مەنهەجانەیە كە دیموكراسی و عەلمانییەت وقەومییەت و زۆر بەرنامەی تری دژوار لەگەڵ ئیسلامدا بەباش و بەمەزن و بەڕێز دەردەخات و خوێندكاریش بەوە ڕازی نابێت و بەدڵی ڕەتی دكاتەوە، ئەوەش دەبێتە نكۆڵی دڵ كە لەفەرموودكاندا هاتووە. 

لەگەڵ ئەوەشدا ئەوەی كە باس كرا ئەوەندەی كە مەبەست پێی دەرنەچوونی كەسەكەیە لە بازنەی ئیسلام ئەگەر بەدڵی ئەو سەرپێچییانە ڕەت كردەوە، مەعنای ئەوە نییە خوێندن لەو شوێنانەی كە بەڕەهایی موخالەفەی ئیسلامی تێدایە درووستە و هیچ كێشەیەكی شەرعی تێدا نییە، چونكە ئەوەیان لەسەر ئەندازەی ئەو موخالەفەكردنە دەوەستێت بۆ عەقیدەو شەریعەتی ئیسلام و ئەندازەی درووست كردنی كاریگەری لەسەر مێشك و بیركردنەوەی ئەو خوێندكارە و هەروەها لەسەر ئەوە ڕادەوەستێت ئایا ڕێگەی تر و جێگەی تری خوێندن هەیە لەوە باشتر كە سەرپێچی ئیسلامی تێدایە پەنای بۆ بەرێت یان نا، لە هەموو حاڵەتێكیشدا باسەكە لێرەدا لەسەر ئەوەیە مەنهەجەكانی خوێندن بە شێوەیەكی گشتی مەنهەج زانستی و ئاسایی بن، بەڵام ئەگەر زۆربەی فێركردنی كوفری پەتی بێت یان بەشێوەیەكی گشتی پێچەوانەی شەرعی ئیسلام بێت و لە ڕووی ڕەوەشتییەوە خراپ بێت و كاریگەری خراپ لەسەر خوێندكار درووست بكات، یان پسپۆڕییەك بە خوێندكارەكە ببەخشێت كە دوای دەرچوونیشی هەر دەبێت خەریكی جێبەجێكردنی ئەو سەرپێچییانە بێت وەكو خوێندنی یاسا یان مۆسیقا و نواندن، یان خوێندن لە زانكۆیەك موسوڵمان فێری دینێكی تر بكات وەكو نەسڕانییەت و و ناچار بێت ڕێنمایی دینێكی تر بخوێنێتەوە جگە لە ئیسلام و شتی لەو جۆرە ئەو حوكمی حەرام بوونی دیارە و درووست نییە موسوڵمان سەركێشی بەدینەكەیەوە بكات و لەو شوێنانە بخوینێت. 

سەبارەت بە خوێندن لە كولێژی یاسا و ماف، زانایانی ئەم سەردەمە فەرموویانە ئەوە خۆی لە خۆیدا ئەگەر دوای دەرچوون لە بوارەكەدا دامەزران و كار كردنی بە یاسا دەستكردەكانی پێچەوانەی ئیسلام بەدوادا نەیەت ئەوە كێشەیەكی نییە، بەڵام ئەگەر دوای دەرچوونی خوێندكارەكە بۆ نموونە ببێت بە پارێزەر و بە یاسا ناكۆكەكان لەگەڵ شەریعەتی ئیسلامدا كار بكات، یان بەهەر ئەركێكی تر هەڵبسێت لەسەر بنەمای جیاواز لە بنەما وبنچینەی شەریعەتی ئیسلام، ئەوە لادانێكە لە عەقیدەدا ئەنجامی داوەو حوكمی بە غەیری حوكمی قورئان كردووە. بەڵام ئەگەر ببێتە پارێزەر و پارێزگاری لە حەق و لە ستەم لێكراوان و ماف خوراوان بكات و بە هیچ یاسایەكی دژوار لەگەڵ قورئان و سوننەتدا كار نەكات ئەوە هیچ نادرووستیەك لە كارەكەیدا نییە، بەڵام ئایا پارێزەر هەیە بتوانێت تەنها بە حوكمی قورئان و سوننەت كار بكات و بڵێت من قانونی وەزعی كار ناكەم لە كاتێكدا دەیان سالە و زیاتر لە سەدەیەكە شەریعەتی ئیسلام لابراوە و یاسا دەستكردەكانی مرۆڤەكان جێگای گرتووەتەوە؟ بیگومان حاڵەتی وا زۆر دەگمەنە چونكە دەبێت تەنها لەیەك بواردا كار بكات وەكو باری كەسێتی. 

بەڵام سەبارەت بە خوێندن لە هونەرە جوانەكان لەبەر ئەوەی بە شێوەیەكی گشتی زۆربەی بەشەكانی سەرپێچی شەریعەتی تێدایە وەكو وێنەكێشان و پەیكەرسازی و مۆسیقا و شانۆ و نواندن ودەرهێنان بۆیە زانایانی ئەم سەردەمە بەشێوەیەكی گشتی خوێندنیان لەو كۆلێژ و پەیمانگانە بە حەرام زانیوە و بۆ موسوڵمانی وابەستە بدین گونجاو نییە، چونكە هەم لە كاتی خوێندن و هەم دوای دەرچوونی خوێندكار دەبێت خەریكی سەرپیچی و كاری دوور لە ڕەزامەندی الله بێت و ئەوەش حەرامیی و نەشیاوی بۆ كەسی موسوڵمان پیویستی بەبەڵگە نییە. 

پێویەرێكیش لەم بوارەدا لە قسەی زانایانەوە وەردەگیردرێت ئەوەیە ئەگەر خویندنەكە بەشێكی زۆر یان بەشێكی بەرچاوی لەگەڵ شەرعدا ناكۆك بوو ئەوە درووست نییە تێیدا بخوێنێت، بەڵام ئەگەر بەگشتی خویندنەكە زانستی ئاسایی بوون و ناشەرعی و پێچەوانەی عەقیدەو شەریعەتی تێكەوت، خوێندكار دەتوانێت بەدڵ لێی بێ بەری بێت و لە دلەوە ڕقی لێبێت و خۆیشی بەشداری ئەو بەشانە نەكات و لەبەشەكانی تری خوێندنەكەدا بەردەام بێت.  

نموونەی ئەو دوو جۆرە خوێندنەش خوێندنی هونەرە جوانەكانە كە زۆربەی بەشەكانی ناكۆكە لەگەڵ شەریعەتی ئیسلامدا و چاكە و خێرێكی تێدا نییە موسوڵمان ئەو جۆرە خوێندنە تەواو بكات بەڵكو خراپەكەیدیارتر و ئاشكرایە ، لەگەل خوێندنی زمانی عەرەبی لە زانكۆكاندا، كە هیچ خراپەیەكی نییە و بەڵكو بۆ تێگەیشتن لە قورئان و سوننەت چاكەشی زۆرە. 

سەبارەت بە تێكەڵی نێوان كچان وكوڕان لە زانكۆكان و لە قۆناغەكانی پێش زانكۆشدا، بەبێ هیچ گومانێك ئەوە دیاردەیەكی ناشەرعی حەرام و قەدەغە كراوە لە ئیسلامدا، باوەڕیشم وایە وەكو هەندێ لە زانایان فەرموویانە تەنها لە ڕووی هەبوونی پێویستی و ناچاری ( اضطرار) نەبێت ئەو جۆرە خوێندنەی كە بەو شێوە تێكەڵاوی نێوان هەردوو ڕەگەزی تێدا بێت حەرامە ودرووست نییە، بەڵام ئەگەر كەسەكە پێویستییەكی هەبوو و جێگرەوەی شەرعی تری نەبوو بۆ ئەو خویندنە، واتە ناچار بوو ئیتر ئەو كەسە كوڕ بێت یان كچ، ئەو كات دەبێت پەیوەست بێت بە ڕێنماییەكانی ئیسلام وەكو سەیر نەكردن وپاراستنی چاو لە سەیركردنی ڕەگەزی بەرانبەر و نەبەستنی هیچ جۆرە پەیوەندییەك لەگەڵیاندا وەكو درووست بوونی هاوڕێتی و ئاڵوگۆڕكردنی بیروڕاو پێكەوە دانیشتن و قسە كردن، تاكو پێیشی بكرێت لە هەموو جۆرە خراپەیەكی ئەو جۆرە خوێندنە خۆی بەدوور بگرێت و هەوڵ بدات هاوڕێی باش و وابەستەبوو بە شەرع بۆ خۆی بدۆزێتەوە بۆ ئەوەی یارمەتیدەری یەكتر بن بۆ دەست گرتن بە شەرع و بۆ فەرمان بە چاكە و نەهی كردن لە خراپە. 

پوختەی باسەكەش ئەوەیە ئەگەر ئەو خوێندنە بە شێوەیەكی گشتی مەنهەجی پەیڕەوكراو تێێدا پێچەاونەی عەقیدەو شەریعەتی ئیسلام بێت یان زۆربەی وا بێت هاوشێوەی هەندێك لەو نموونانەی خستمانەڕوو، لەو حاڵەتەدا درووست نییە موسوڵمان تێیدا بخوێنیت چونكە ئەوە سەركێشی كردنە بە دینی خۆی، بەڵام ئەگەر مەنهەجەكان هەندێك لادان و بیردۆز و تیۆری ناشەرعی و ناكۆك لە گەڵ قورئان و سوننەتی تێدا بوو بەڵام باقی مەنهەجەكە بابەتی زانستی ئاسایی بوو، ئەوە الله اعلم لەو حاڵەتەدا درووستە و لە ڕووی شەرعەوە ئەركی ئەو خوێندكارەیە كە رێگەی خۆ پاراستن لە كەوتنە ژێر كاریگەری ئەو هەلە و لادانانە بگرێتەبەر. 

یەكێك لەو وتە بەناوبانگانەی لە عبدالله بن عباس الله لێی ڕازی بێت دەگێڕدرێتەوەو گەورەترین مشت و مڕی لەسەر درووست بووە و زۆرترین قسەی لەسەر كراوە و ناكۆكیشی لەسەر درووست بووە ئایا وتەیەكی ڕاست و درووستە و سەنەدەكەی صحیح ە، یان نەخێر زنجیرەی سەنەەكەی لاوازی تێدایە و ناشێت لەمەسەلەیەكی گەورەی وەكو (الحكم بما أنزل الله) بكرێتە بەڵگە، ئەو وتەیە كە ئەو هاوەڵە بەرێزە لە تەفسیری ئایەتی ( وَمَن لَّمْ يَحْكُم بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ فَأُولَٰئِكَ هُمُ الْكَافِرُونَ) لێی دگێڕدرێتەوە ، كە فەرموویەتی ئەو كوفرە نییە كە كەسەكە لە بازنەی ئیسلام دەربكات بەڵكو ئەوە كوفری بچووكە و بە (كفر دون كفر) دەربڕینی لێ كردووە، ئەمەش لە كاتێكدایە كە الله جل وعلا بە ڕاشكاوی و بە وشە و دەربڕینێكی عەرەبی ڕوون و ڕاشكاو سیفەتی كوفر و زوڵم و فیسقی داوەتە پاڵ ئەو كەسەی كە بە قورئان حوكم نەكات . 

پێش ئەوەی لە ڕۆشنایی قسەی فەرموودەناساندا باس لە سەنەدی ئەو وتەیەی ابن عباس بكەین، پێویستە بزانین ئەم هاوەڵە بەڕێزە تەمەنی سیانزە ساڵ بووە كاتێك پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم وەفاتی كردووە، حوكمڕانەكانی سەردەمی ئەویش بریتی بوونە لە خەلیفە أبو بكر الصدیق وعمر بن الخطاب و عثمان بن عفان و علي بن أبي طالب الله لە هەموویان ڕازی بێت و تاكو دەگاتە سەردەمی عبد الملك بن مروان كە ابن عباس لەو سەردەمەدا و لە ساڵی 68ی كۆچی وەفاتی كردووە، واتە ئەو سەردەمانەی ئەوی تێدا ژیاوە لە هەموویدا حوكم كردن و خەڵكی و وڵات بەڕێوە بردن هەمووی لەسەر بنەمای كیتاب و سوننەت بووە وشتێك نەبووە هاوشێوەی ئەم سەردەمە كە حوكمی الله بەجارێك لاببرێت و لە جیاتی ئەوەش حوكم بە یاسا و ڕێسای دەستكردی ڕۆژهەوڵات و ڕۆژئاوای پێچەاونەی كیتاب و سونەت بكرێت ونەكەسیش ئەوەی بە خەیاڵدا هاتووە. 

سەرەتا با لە ڕۆشنایی قسەی زانایاندا و بە كورتی ئاماژە بۆ سەنەد و ڕێگای جێگیربوونی وتەكەی ابن عباس (كفر دون كفر) بكەین و بڵێین: 

لە ڕاستیدا ئەم (أثر)ەی ابن عباس الله لێی ڕازی بێت زانایان لە دێر زەمانەوە ناكۆكی لە نێوانیاندا لەسەر سەنەدو جێگیر بوونی درووست بووە و زۆرێك لە زانایان و لەفەرموودەناسان ئەو قەولەیان ڕەت كردووەتەوە و و بە ضعیف یان زانیوە لەبەر ئەم هۆكارانە: 

- ئەم فەرموودەیە سەرەتا پێویستە بزانین مەوقوفە و مەرفوع نییە، لەلایەن ابن أبي حاتم والحاكم لە كتێبی المستدرك والبيهقي لە كتێبی السنن و هەروەها المروزي لە كتێبی تعظيم قدر الصلاة وابن عبدالبر لە التمهيد لە ڕێگەی هشام بن حجير بە گێڕانەوە لە طاووس ئەویش بە گێڕانەوە لە ابن عباس ڕیوایەت كراوە وەكو زانایان دەفەرموون. ئەمەش نموونەی ڕیوایەت و وتەی الصنعاني یە لەسەر مەسەلەكە: قال الأمام عبد الرزاق الصنعاني في (تفسيره) كما في تفسير ابن كثير(2/97): أخبرنا معمر عن ابن طاووس عن أبيه قال سئل ابن عباس عن قوله: (ومن لم يحكم... ) قال هي((به كفر) قلت: هذا إسناد صحيح ورواه ابن جرير الطبري في تفسيره(6/256) وابن نصر في (تعظيم قدر الصلاة) رقم(570)كلاهما من طريق عبد الرزاق به وزادا: قال ابن طاووس: (وليس كمن كفر بالله وملائكته وكتبه ورسله). 

ئەم وتەیەی ابن عباس لە تەفسیرەی ئایەتەكانی سوڕەتی المائدة دا باس دەكرێت كە الله عزوجل سیفەتی كوفر و زوڵم و فیسقی داوەتە پاڵ هەركەسێك حوكم بە قورئان وشەریعەتی رب العالمین نەكات، قەولەكەشی ئەوەیە كە فەرموویەتی (كفر دون كفر) واتە ئەو كوفرە نییە كە ئێوە بۆی دەچن بەڵكو كوفری بچووكە و كەسەكە لە بازنەی ئیسلام پێی دەرناچێت، بە دەستەواژەیەكی تر بۆ ئەم سەردەمەی خۆمان واتە ئەوانەی حوكم بە قورئان و بەشەریعەت ناكەن و لەبریدا حوكم بە قانونی فەرەنسی و ئەمریكی و هەر یاسا و ڕێسایەكی تری مرۆڤەكان دەكەن، ئەگەر لە ناخیاندا باوەڕیان وا نەبێت كە ئەو حوكم و یاسایە لە حوكمی قورئان و لەشەریعەتی ئیسلام باشترە با حوكمیشی پێ بكەن پێی كافر نابن و تەنها تاوانێكەو ئەنجامیان داوە. 

لە ڕاستیدا ابن عباس لەوە گەورەتر و تێگەیشتوترە لە عەقیدەی ئیسلام بەرگری لە موسوڵمان بوونی كەسێك بكات كە حوكم بە كتێبی الله نەكات وحوكم بە غەیری شەریعەتی ئیسلام بكات، بۆیە ئەگەر سەنەدی ئەو قەولە صحیح یش بێت وەكو هەندێ لە زانایان دەڵێن بێگومان مەبەستی ئەم واقیعە تاڵەی ئەم سەردەمەی خۆمان نییە كە شەریعەتی ئیسلام تێیدا لابراوەو گۆڕدراوە بە یاسا و ڕێسا دەستكردەكانی مرۆڤ، بەلكو ابن عباس لەسەردەمی خەواریج بوو و خەوارجیش موسوڵمانیان بە تاوان تەكفیر دەكرد، بۆیە لە حاڵی جێگیر بوونیدا مەبەستی ئەوانە بووە. ئەهلی سوننەت و جەماعەتیش ڕاستەو حەقە كە ئەنجامدەری تاوانی گەورە بە كافر نازانن مەگەر ئەو تاوانە بەحەڵاڵ بزانێت واتە اسحلال ی بكات. 

ئەم قەولەی ابن عباس هەموو ڕێگەكانی دەچنەوە سەر (هشام بن حجیر) وفەرموودەناسان قسەیان لەسەر ئەو هیشامە كردووە و پێشەوایان أحمد بن حنبل و یحیی بن معین بە ضعیف یان زانیوە وسفیان بن عیینةش دەیوت ئێمە هیچمان لە هیشام وەرنەدەگرت ئەگەر لەلای غەیری ئەو دەستنەكەوتایە و تەنها ئەو ڕێوایەتی بكردایە، لەبەرانبەردا بۆچوونی تریش دەربارەی ئەو هیشامە هەیە. 

ئینجا ئەوانەی كەلەم مەسەلەدا قسەیان كردووە وتوویانە ئەو قەولە و بەو شێوەیە (كفر دون كفر) جێگیر نەبووەو ڕاست نییە، بەڵكو ئەوەی جێگیر بووەو سەحیحە ئەوەیە كە المروزی لە تعظیم قدر الصلاة و عبدالرزاق لە المصنف دا ڕیوایەتیان كردووە لە فەرموودەی معمر لە طاوس لە باوكیەوە كە ابن عباس دەربارەی ئایەتی (وَمَن لَّمْ يَحْكُم بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ فَأُولَٰئِكَ هُمُ الْكَافِرُونَ) پرسیاری لێ كراوە فەرموویەتی: (هي به كفر) واتە كەسێك بە قورئان حوكم نەكات بەوە كافر دەبێت و وەكو لەو تەحقیقەی عبدالعزیز الطریفي كردوویەتی و بەوە گەیشتووە كە ئەوەیان صحیح ە نەك ئەوەی كە وتبێتی (كفر دون كفر) چونكە لە ڕاستیدا كەسێك بڵیت حوكم نەكردن بە قورئانی پیرۆز كوفر نییە و تەنها تاوانە لە كاتێكدا الله عزوجل لە سێ ئایەت بە دوای یەكدا بە ڕاشكای و بە صریح ی فەرموویەتی ئەوەی حوكم بە قورئان نەكات كافر ەو زاڵمە و فاسقە، ئەوە دژایەتییە بۆ پەیامی پێغەمبەران علیهم السلام وهەڵوەشانەوەیە بۆ حوكمەكانی قورئان كە الله تەشریعی كردووەو دایبەزاندووە، بەڵكو ڕاست ئەوەیە - وەكو الشنقیطي دەڵێت - ئەو كەسەی حوكم بە قورئان نەكات و حوكم بەبەرنامەی تر بكات ئەوە كوفر و زوڵم و فیسقێكی گەورەیە نەك بچووك، لە ڕاستیدا من لێرەدا مەبەستم نییە ئەو مەسەلە لەڕووی سەنەدەوە شیبكەمەوە چونكە ئەوە بۆ خۆی كتێبێكی دەوێت بەڵام مەبەستمە بە كورتی بڵێم زانایان فەرموویانە ئەو قەولە بەو شێوەی كە مەشهورە ڕاست نییە و (شاذ)ە، لەبەر ئەوەی هاوەڵی لە ابن عباس شارەزاتر و نزیكتر لە پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم وەكو ابن مسعود و عمر بن الخطاب پێچەوانەكەیان ڕیوایەت كردووە، بەڵكو خودی ابن عباس ڕیوایەتی تری لەمە سەحیحتری لێ جێگیر بووە كە بە پێچەوانەوە وتوویەتی كەسێك حوكم بە قورئان نەكات لە ئیسلام دەردچێت، ئینجا لە پیش هەموو ئەوانەشەوە ئایەتەكانی قورئان نەك تەنها ئەوەی كە لە سوڕەتی مائدة بەڵكو دەیان ئایەت و فەرمووەی صحیح ئەو حەقیقەتە بەیان دەكەن، هەروەها: 

- ئیجماعی هاوەڵان الله لێیان ڕازی بێت لەسەر ئەوەیە كە كەسێك حوكم بە قورئان و شەریعەت نەكات لە ئیسلام دەردەچێت بێ ئەوەی كەسێك لەوەدا ناكۆك بێت. 

- ئایەتەكانیش بەچەندەها شێوە جەختیان لەسەر بێ باوەڕی ئەو كەسە كردووەتەوە كە پشت لە قورئان هەڵ بكات و حوكمی پێ نەكات. 

ابن عباس الله لێی ڕازی بێت لەم مەسەلەیەدا لەگەڵ كەسانێكدا گفتۆگۆی دەكرد وتیان أبو بكر و عومەر وایان فەرمووە ، ئەویش فەرمووی پێم وایە ئێوە تێابچن! من دەڵێم پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم وای فەرمووە ئێوە دەلێن أبو بكر و عمر؟! كەسێك بەو شێوە قسەی ئەو دوو هاوەڵە ڕەت بكاتەوە كە بە جیاوازی بینیوە لەگەڵ فەرموودەی پێغەمبەر دا صلی الله علیه و سلم، چۆن دەگونجێت قەولێكی لێ بگێڕدرێتەوە بۆ شەرعییەتدان بە حوكم نەكردن بە یاساو ڕێسای غەیری قورئان و بچووك كردنەوەی ئەو كارەساتە بە وەسفكردنی وەكو تاوانێكی ئاسایی: پیشەوا أحمد (3121) لە ابْنِ عَبَّاسٍ دەگێڕێتەوە، فەرموویەتی: " تَمَتَّعَ النَّبِيُّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ ، فَقَالَ عُرْوَةُ بْنُ الزُّبَيْرِ: نَهَى أَبُو بَكْرٍ وَعُمَرُ عَنِ الْمُتْعَةِ ، فَقَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: مَا يَقُولُ عُرَيَّةُ؟ قَالَ: يَقُولُ: نَهَى أَبُو بَكْرٍ وَعُمَرُ عَنِ الْمُتْعَةِ ، فَقَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: أُرَاهُمْ سَيَهْلِكُونَ أَقُولُ: قَالَ النَّبِيُّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ، وَيَقُولُ: نَهَى أَبُو بَكْرٍ وَعُمَرُ؟ " كورتەی ئەو پەیامەش كە ئەم ڕیوایەتە هەڵیدەگرێت ئەوەیە ابن عباس ئیمانی وا بووە دەبێت موسوڵمان ملكەچی تەواوی هەبێت بۆ قورئان و بۆ سوننەتی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم هەموو قەولێكی پێچەوانەی ئەو دوو سەرچاوە ڕەتبكرێتەوە و كاری پی نەكرێت ئەگەر قەولی أبو بكر و عمر یش بووە الله لێیان ڕازی بێت. 

- . 

ئینجا ئەگەر ڕیوایەتەكە بەو شێوەش كە باس كراوە و جیگیریش بوایە پرسیارێكی گرنگ دەمێنیت پێویستە لە خۆمانی بكەین: كەی قەولی هاوەڵ دەبێتە بەڵگە و واجبە كاری پێ بكرێت؟ زانایان دەفەرموون كاتێك قەولی صحابی دەبێتە حوججە و كاری پێ دەكرێت ئەم مەرجانەی تێدا بێت: 

- ئەگەر حوكمی ڕەفع وەربگرێت واتە ئەسڵی وتەكە بگەڕێتەوە بۆ حوكم و ڕێگەپێدانی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم بۆ نموونە هاوەڵەكە بفەرموێت: (أمرنا بكذا أو نهينا عن كذا أو من السنة كذا أو كنا نقول كذا...) واتە فەرمانمان پێدەكرا فڵانە شت بكەین یان نەیكەین یان سوننەت وایە وابكرێت یان وامان دەوت و دەكرد ...هتد چونكە سەرچاوەی ئەو فەرمان و قەدەغە كردن و ئەنجامدان و نەدانە پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم خۆی بووە بۆیە قەولی هاوەڵ لەو حاڵەتانەدا حوكمی فەرموودەی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم وەردەگرێت. 

- ئەگەر قەولی هاوەڵەكە پێچەوانەی زاهیری قورئان نەبێت، ئەم قەولەی ابن عباس یش لە ڕاستیدا زۆر بە ڕاشكاوی پێچەوانەی زاهیری قورئانە، چونكە الله فەرموویەتی: (وَمَن لَّمْ يَحْكُم بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ فَأُولَٰئِكَ هُمُ الْكَافِرُونَ) (وَمَن لَّمْ يَحْكُم بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ فَأُولَٰئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ) (وَمَن لَّمْ يَحْكُم بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ فَأُولَٰئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ )المائدة: 44-47. چۆن ابن عباس بەو مەزنی و زانایی و گەورەیی خۆیەوە دێت ئەو ئایەتانە ڕەت دەكاتەوە و دەڵێت نەخێر الله مەبەستی ئەوە نەبووە ئێوە خراپ لە ئایەتەكە تێگەیشتوون! حوكم نەكردن بە قورئان سەرەڕای ئەو هەموو ئایەتانەی كە بە ڕاشكاوی سیفەتی كوفر بەسەر ئەو كەسەدا دەدات و حوكم بە قورئان ناكات، پووچەڵ كردنەوەیە بۆ عەقیدەی ئیسلامی و پێچەوانەی پەیامی پێغەمبەرانە كە الله بۆ ئەو مەبەستە ڕەوانەی كردوون. 

- هەروەها مەرجێكی تر بۆ وەرگرتنی قەولی هاوەڵ ئەوەیە ئەگەر موعارەزەی نەبێت لە قەولی هاوڵی تر كە لە خۆی زیاتر هاوەڵێتی پێغەمبەری كردبێت صلی الله علیه و سلم، لە ڕاستیشدا ئەم قەولەی ابن عباس الله لێی ڕازی بێت موعارەزەی ڕوون و ئاشكرای هەیە لە چەند هاوەڵێك لە خۆی زیاتر هاوەڵێتی پێغەمبەریان كردووە صلی الله علیه و سلم وەكو عمر بن الخطاب و عبدالله بن مسعود الله لێیان ڕازی بێت، بەڵكو موعارەزەی لە قەولی ابن عباس خۆیشی هەیە لە جێگەی تردا، بەڵكو نەزانراوە ك هیچ هاوەڵێك قسەی لەو جۆرە كردبێت. 

لە ڕاستیدا: 

1- تحاكم كردن بۆ غەیری شەرعی الله هەموو موسوڵمانێكی سەرەتایی فیترەت پاك دەیزانێت و گومانی لێی نییە، ئیتر چۆن قسەیەكی وا گەورە و ناكۆك لە گەڵ زاهیری قورئان دەدرێتە پال زانای هەرەگەورەی ناو هاوەڵان و (حبر الأمة). 

2- گومانی تێدا نییە لە حاڵی جێگیر بوونی سەنەدی ئەم قەولەش، مەبەستی پێی هەندێ لە كاربەدەستانی بەنی ئومەییە بووە، یان مەبەستی خەواریجەكان بووە كە موسوڵمانیان بە ئەنجامدانی تاوانی گەورە تەكفیر دەكرد، چونكە ئەوان بە بەڵگەی ئایەتەكانی سوڕەتی المائدة ئەنجامدەری كەبیرەیان بە كافر دەزانی و ابن عباس یش ئەوەی بۆ ڕوون كردنەوە كە وا نییە موسوڵمان بە ئەنجامدانی تاوانی گەورە كافر نابێت مەگەر ئەنجامدانەكەی بە حەڵاڵ درووست بزانێت. 

3- ئەمەی كە ئەمڕۆ زانایانی سوڵتانەكان بەرگری لێ دەكەن و بەناحەق ئەو قەولەی ابن عباس ی بۆ دەهێننەوە كە گوایە گۆڕینی حوكمی قورئان بە یاساكانی ڕۆژئاواو ڕۆژهەڵاتی پێچەوانەی قورئان كوفر نییە و تاوانێكە، ئەو حاڵەتە هەرگیز لەسەردەمی ابن عباس لە دونیادا بوونی نەبووە، بەڵكو یەكەم جار لەسەردەمی ابن تیمیةدا درووست بوو دوای سەدان ساڵ لە سەردەمی هاوەڵان كاتێك جەنكیزخان ئاوێتەیەكی لە ئیسلام و لە یەهودییەت و نەسڕانیەت كۆكردەوەو حوكمی پێ دەكرد. 

4- ئەوانەی كە قەولەكەی ابن عباس دەكەن بە بەهانە و شەرعاندنی حوكم نەكردن بە قورئان لە ڕاستیدا ئەوان تۆمەتی تەبدیل كردنی شەرعی ئیسلام بە شەرع و یاسا و ڕێسای تر دەدەنە پاڵ ئەو هاوەڵە مەزنە، وەكو ئەوەی (حبر الأمة) نەیزانیبێت الله تعالی فەرموویەتی: ( وإن أطعتموهم إنكم لمشركون) و( فَإِن تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِن كُنتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ۚ) و(فَلَا وَرَبِّكَ لَا يُؤْمِنُونَ حَتَّىٰ يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لَا يَجِدُوا فِي أَنفُسِهِمْ حَرَجًا مِّمَّا قَضَيْتَ وَيُسَلِّمُوا تَسْلِيمًا ) و دەیان و سەدان ئایەتی تری نەزانیبێت، یان وەكو ئەوان مەعناكانی تێكدابێت و بە ئارەزووی خۆی و بۆ ڕازی كردنی زالمان خۆی لە مەعناكانیان كەڕ كردبێت حاشا لەئەو. 

5- ئەو قەولەی دەدرێتە پاڵ ابن عباس (كفر دون كفر) ئەوە ئەگەر بەو شێوە وەكو خۆی وەربگیرێت دەبێت بەهۆیەوە زاهیری ئایەتەكان ڕەتبكرێتەوە و بڵێین الله مەبەستی ئەوە نەبووە و بە قەولێكی زەعیف بەشێكی زۆر لە قورئان و سوننەت و عەقیدەی ئیسلامی لەبەر ئەو قەولە ڕەت بكرێتەوە. 

6- مەسەلەی عەقیدە لە ئیسلامدا منجە منج و سازش و ناڕوونی تێدا نییە، بەڵكو لە ئەوپەڕی ڕوونی و جیددیەت و حەددیەتدایە، ئەوانەی باوەڕیان بە قورئان و سوننەتە و حوكمی پێ دەكەن و هەموو بەرنامە و یاسا و ڕێسایەك جگە لە قورئان ڕەتدەكەنەوە موسوڵمانن و ئیماندارن و عەقیدەو تەوحیدیان تەواوە، ئەوانەش كە حوكم بە قورئان و بەشەریعەتی ئیسلام ناكەن و بە حوكم و ئایەتی قورئانی پیرۆز كافر و زاڵم و فاسقن. 

7- ئایەتەكانی قورئان لە هەموو باسێكدا لە بواری عەقیدە بێت یان شەریعەت، گەلێك ڕوونن و هەموو كەسێك بە ئاسانی لێی تێدەگات و دەتوانێت حوكمەكەی لێ وەربگرێت، تۆی خوێنەر وەرە بەدەر لەوەی فڵان زانا و فیسار شەرعزان چی وتووە، وەرە قەولەكەی ابن عباس و دەیان ئایەتی قورئان بخوینەوە وبەراوردیان بكە، بۆ نموونە: (أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ يَزْعُمُونَ أَنَّهُمْ آمَنُوا بِمَا أُنزِلَ إِلَيْكَ وَمَا أُنزِلَ مِن قَبْلِكَ يُرِيدُونَ أَن يَتَحَاكَمُوا إِلَى الطَّاغُوتِ وَقَدْ أُمِرُوا أَن يَكْفُرُوا بِهِ وَيُرِيدُ الشَّيْطَانُ أَن يُضِلَّهُمْ ضَلَالًا بَعِيدًا ) بزانە هەست بە جیاوازی و دژواری ناكەیت لە نێوانیاندا؟! 

8- حوكم كردن بە شەریعەتی الله عزوجل مەنهەج و ڕێبازی هەموو پێغەمبەرانە علیهم السلام ، الله بەوە فەرمانی پێ كردوون و فەرموویەتی: (وَأَنزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِّمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ الْكِتَابِ وَمُهَيْمِنًا عَلَيْهِ ۖ فَاحْكُم بَيْنَهُم بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ ۖ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ عَمَّا جَاءَكَ مِنَ الْحَقِّ) المائدة:48. حوكم نەكرنیش بە شەریعەتەكەی پوچەڵكردنەوەو هەڵوەشاندنەوەی كرۆك و جەوهەری تەوحید و یەك الله پەرستییە، الله لە ئایەتەكاندا فەرمانی بە پیغەمبەر صلی الله علیه و سلم كردووە حوكم بە قورئان بكات و پشت هەڵ بكات لە هەموو حوكم و ئارەزوو و یاسای مرۆڤەكان، چونكە ئەو حەقەی كە پێیەتی بێ نیازی كردووە لە هەموو بەرنامە و یاسا و ڕێسایەكی تری دەستكردی مرۆڤەكان. 

9- مورجیئەكان لە هەموو سەردەمێكدا پیاوی سوڵتانن و دەقەكانیان بۆ دەگونجێنن بەو شێوەی ئەوان حەزی پێ دەكەن و دەیانەوێت، بۆیە لەم سەردەمەشدا بەدەست و بەدان ئەو قەولە زەعیفەی ابن عباس یان گرتووە و دەستبەرداری نابن! دەیان ئایەتی صریح و ڕوون و ئاشكرایان لەبەر ئەو قەولە تەئویل كردووە و ڕوویان لێ وەرگێڕاوە كە پێچەوانەی ئەو قەولەی ابن عباس ە، هەمیشە پاساو بۆ ئەوانە دەهێننەوە كە حوكم بە قورئان ناكەن بەوەی كە ئەوە تاوانێكە و بەوە لە ئیسلام دەرناچن، هەركێیش حەقیقەتی ئەو مەسەلە دەربخات و یان حەقیقەتی ڕۆڵی ئەوان لەم بارەوە ئاشكرا بكات یەكسەر بەخەواریج تۆمەت باری دەكەن. 

10- بەڵكو ئەوانەی كە بەرگری لەو كەسانە دەكەن كە شەرعی الله یان گۆڕیوەو كار بەشەرع و بەرنامەی تر دەكەن و دەڵێن كوفرەكەیان بچووكە وئەوانە موسوڵمانن، لە ڕاستیدا ئەوان ئایەتەكانی قورئانیان ڕەتكردووەتەوەو تێبینیان لەسەر واتاكانی تۆمار كردووە و لە پێناو قەولێكی زەعیفدا كە ئەگەر سەحیحیش بوایە هەر وەرنەدەگیرا، دەیان و سەدان ئایەتیان تەئویل كردووە و خۆیانیان لێ نابینا كردووە، ئەوەش پێچەوانەی شەرع و عەقڵ و بنەما سەرەتایەكانی عەقیدەی ئیسلامە. 

11- هەندێ لەو زانا بەڕێزانەش كە ئەو قەولەی ابن عباس بە صحیح دەزانن وەكو مورجیئەكان نەیان كردووە بە بەهانەی تێكدانی عەقیدە و خزمەتی ستەمكاران و كارنەكردن بە شەریعەتی ئیسلام، پرسیار لە شێخ ابن باز كرا دەربارەی قەولەكەی ابن عباس فەرمووی ئەوە بۆ حاڵەتێكە بۆ نموونە حاكمەكە باوەڕی تەواوی بەشەریعەتی ئیسلام هەبێت بۆ نموونە بەرتیلێك وەربگرێت وبیشەرعێنێت بۆ خۆی و حوكم بە حەرامی بەرتیل نەكات و شتێكی لەو جۆرە ئەوە پێی دەوترێت كفر دون كفر نەك بچێت شەرعی ئیسلام لابدات و بە شەریعەتی بێ باوەڕان كار بكات. 

12- ابن كثير رحمه الله فەرموویەتی : " فمن ترك الشرع المحكم المنزل على محمد بن عبد الله خاتم الأنبياء ، وتحاكم إلى غيره من الشرائع المنسوخة كفر ، فكيف بمن تحاكم إلى الياسا وقدمها عليه ؟! من فعل ذلك كفر بإجماع المسلمين " "البداية والنهاية" (13/139). واتە هەركەسێك شەرعی الله بەجێ بهێڵێت و حوكم بە شەریعەتە مەنسوخەكان بكات كافر دەبێت ، چجای كەسێك حوكم بە یاسق بكات ولەسەر شەرع پێشی بخات و ئەوە بە ئیجماعی موسوڵمانان لە ئیسلام دەدرەچێت. 

13- أحمد شاكر بەڕەحمەت بێت لە عمدة التفسیر(4/ 156-158)دا دەڵێت گومڕاكان وهەندێ لەوانەی خۆیان بەزانستدا هەڵواسیوە جورئەت بەرانبەر دین دەكەن و ئەو قەولەی ابن عباس یان كردووەتە بەهانەی كاركردن بە یاسا و ڕێسا دژوارەكان لەگەڵ شەریعەتی ئیسلامدا. 

14- قەولەكەی ابن عباس تەنانەت ئەگەر صحیح یش بوایە هەر دەبێت لە چوار چێوەی ئەو سەردەمەی كە تێیدا وتراوە و لە ژێر بنەما گشتییەكانی بیروباوەڕی ئیسلامدا لێی تێبگەین، نەك بكرێتە بەهانە بۆ لابردنی بەشێكی مەزن لە عەقیدەی ئیسلامی، كە ئەویش (الحكم بما أنزا الله) یە. ابن عبا س یش یان مەبەستی بەو قەولە خەواریجەكان بووە یان هەندێ لە حوكمڕانەكانی بەنی ئومەییە بووە كە هەندێ سەرپێچی و لادانیان لەشەرع بووە و مەبەستی ئەوە بووە ئەوان بەو سەرپێچی و كارنەكردنەیان بەو ئایەت و فەرموودانە لە هەندێ مەسەلەدا كافر نابن. 

15- مەسەلەی حەڵاڵ كردن و حەرام كردن و تەشریع دانان لە تایبەتمەندییەكانی پەروەردگارە، هەركەسێكیش ئەو تایبەتمەندییە بۆ خۆی بەكاربهێنێت و تەشریع بكات ئەوە بە ئایەت و فەرموودەی و اتفاق ی زانایان موشریكە. (أَلَا لَهُ الْخَلْقُ وَالْأَمْرُ ۗ تَبَارَكَ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِينَ ) الأعراف:54. ئیتر چۆن پێی دەوترێت (كفر دون كفر)؟ 

16- ئینجا تۆ بڵێ ئەوە ابن عباس لەبەر ئەوەی دواجار مرۆڤێكە و معصوم نییە و هەڵەی لەسەر تێدەپەڕێت، بڵێ ئەو هەڵەیەی كرد و وتی ئەو كەسەی حوكم بە قورئان نەكات و حوكم بە شەریعەتێكی تر بكات لە ئیسلام دەرناچێت تەنها تاوانبار دەبێت، كە حاشا لە ئەو هەڵەی لەو شێوە بكات، بەڵام ئەگەر هەڵەیەكی وای كرد ئایا دەگونجێت نیوەی دینەكەمان لەبەر قسەی ابن عباس بڕوخێنین و ئەو هەموو ئایەت و فەرموودە و ئیجماعی هاوەڵان و قسەی زانایان و هەمووی بۆ قەولێكی ابن عباس وەلا بنەین و ئیشی پێ نەكەین؟ مالكم كیف تحكمون؟ 

ئەم باسە وەكو پێشتریش ئاماژەم بۆ كرد شیكردنەوەی زۆر زیاتر هەڵدەگرێت ، بەڵام من ئەمەنەم بە پێویست زانی باسی بكەم، بۆ خستنەڕووی ئەم بەشە بۆ چەندین سەرچاوەی متمانە پێكراو گەڕاومەتەوە و سوودم لە قسەی زانایان وەرگرتووە. 

چەمكی (الحكم بما أنزل الله) یەكێكە لە مەزنترین و گرنگترین چەمكەكانی عەقیدە لە ئیسلامدا و ئەوانەی پشت لە قورئان هەڵدەكەن و حوكم بە شەریعەتەكەی ناكەن الله عزوجل بە ڕاستەوخۆ لە سێ ئایەتدا بە فاسق و بە كافر و بە زاڵم وەسفی كردوون، هەروەها لە دەیان ئایەتی تردا لە قورئان و زۆر لە فەرموودەكانی پێغەمبەردا صلی الله علیه و سلم جەخت لەسەر گرنگی ئەو مەسەلە كراوەتەوە لە ئیسلامدا. 

(الحكم بما أنزل الله) واتە جێبەجێكرجنی شەرعی الله لە واقیعی ژیانی دونیادا، واتە موسوڵمان لە ژیانی كەسێتی خۆی و لە پەیوەندی بە غەیری خۆیەوە و لە كاتێكدا بەرپرسیارێتی كەسانێكی تر لە ئەستۆ دەگرێت و لە هەموو كاروبارەكانی ژیانیدا شەرعی الله عزوجل جێبەجێ بكات، واتە حوكم كردن بە شەرع گشتگیرە بۆ تاك و خێزان و بۆ كۆمەڵگا، هەموان دەبێت ملكەچی حوكمەكانی قورئان و سوننەت بن، مادام خۆیان بە موسوڵمان دەزان، ئەوە ماف و واتا و مەرجێكی سەرەكی موسوڵمان بوونیانە كە حوكم بە شەرعی الله بكەن و ڕایین بەرپا بکەن بەو شێوەی كە الله تعالی پێی ڕازییە. 

الله عزوجل هەموو پێغەمبەرانی بۆ ئەوە ناردووە خەڵكی حوكم بە بەشەریعەتەكەی بکەن و كاروباری ژیان و دواڕۆژیانی پێ بەرێوە ببەن: ( لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ) الحديد: 25. 

فەرمانی بە پێغەمبەریش كردوە صلی الله علیه و سلم كە حوكم بە قورئان بكات وفەرموویەتی: (وَأَنِ احْكُمْ بَيْنَهُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ وَاحْذَرْهُمْ أَنْ يَفْتِنُوكَ عَنْ بَعْضِ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَيْكَ) المائدة: 49. 

گەڕانەوەشی بۆ شەرعی الله و حوكمی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم بە مەرجی ئیمان داناوەو ڕازی بوونی دڵ و ناخی كەسەكەش بە قورئان و سوننەت بە مەرج گیراوە بۆ ئیمانی هەر كەسێك، وەكو فەرموویەتی: (فَلَا وَرَبِّكَ لَا يُؤْمِنُونَ حَتَّى يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لَا يَجِدُوا فِي أَنْفُسِهِمْ حَرَجًا مِمَّا قَضَيْتَ وَيُسَلِّمُوا تَسْلِيمًا) النساء: 65. 

هەروەها الله عزوجل ڕوونی كردووەتەوە كە باوەڕ هێنان بە الله و پێغەمبەرەكەی كۆنابنەوە لەگەڵ حوكم نەكردن بەشەرعەكەی و فەرموویەتی: (أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ يَزْعُمُونَ أَنَّهُمْ آمَنُوا بِمَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ وَمَا أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِكَ يُرِيدُونَ أَنْ يَتَحَاكَمُوا إِلَى الطَّاغُوتِ وَقَدْ أُمِرُوا أَنْ يَكْفُرُوا بِهِ وَيُرِيدُ الشَّيْطَانُ أَنْ يُضِلَّهُمْ ضَلَالًا بَعِيدًا) النساء: 60. 

بەڵكو ئیمانی هیچ كەسێك ئیمانێكی تەواو وەرگیراو نییە ئەگەر بە تەواوی خۆی بەدەست حوكمەكانی الله عزوجل نەدات: (وَمَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْرًا أَنْ يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَمَنْ يَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَالًا مُبِينًا) الأحزاب: 36. 

ناحەزانی ئیسلام لە هەموو سەردەمێكدا هەموو توانا و وزەی خۆیان دەخەنە گەڕ بۆ ئەوەی شەرعی الله كاری پێ نەكرێت و بەرپا نەكرێت، بەداخەوە لەم سەردەمەی خۆماندا لە هەموو سەردەمێكی تر زیاتر توانیویانە ئەو ئامانج و ئاواتەیان بەدی بهێنن و ئەمڕۆ شەرعی الله لە بازنەیەکی تەسك و ناگشتگیردا جێبەجێ دەكرێت و كارەساتیش ئەوەیە كە موسوڵمانان بە زۆری دەسەڵات و بە ڕێگای جۆراوجۆرەوە ناچار كراون و هەندێ جار هەر خۆیان قەناعەتیان بۆ درووست دەبێت كە حوكم بە قورئان و سوننەت نەكەن و لەبەرانبەردا حوكم بە یاسا دەسكردە پڕ لە كەموكورتییەكانی مرۆڤەکان بكەن. 

یەهود ونەساڕا بەردوام هەوڵ و كۆششیان بۆ ئەوەیە موسوڵمانان حوكم بە قورئان نەكەن وپشنی لێ هەڵبکەن، بەداخەوە موسوڵمانانیش بەهۆی لاوازی لایەن شەرعی و ناحێگیری عەقیدەیان، هەروەها لەبەر سەرسام بوونیان بە پێشكەوتنی تەكنەلۆجیای ڕۆژئاوا گوێڕایەڵییان دەكەن و متمانەی زۆریان پێیانە و بگرە بەدەر لە بنەمای ولاء و براء ئەوانیان خۆش دەوێت و پێان سەرسامن ولاساییان دەکەنەوە. 

الله عزوجل ئێمەی ئاگادار كردووە كە جولەكە و نەساڕا بە کەمتر لە شوێنكەوتنی دینەكەیان لە موسوڵمانان ڕازی نابن و فەررموویەتی: (وَلَنْ تَرْضَى عَنْكَ الْيَهُودُ وَلَا النَّصَارَى حَتَّى تَتَّبِعَ مِلَّتَهُمْ ) البقرة: 120. بەڵام زۆربەی موسوڵمانان بە هۆێ نەشارەزاییان لە مەنهەجی بیروباوەڕ و تەوحید لە قورئاندا بوونەتە نێچیرێکی ئاسان بۆ نەیارەکانی دینەکەیان و بە شێوازێکی سەرسوڕهێنەر پلانەکانی ئەوان چۆن بیانەوێت بەوشێوە بۆیان جێبەجێ دەکەن. 

لە ڕاستیدا موسوڵمان نە بەختەوەر دەبێت و نە ڕزق وڕۆزی فراوان دەبێت و نە سەركەوتن بەچاو دەبینێت و نە هەست بە ئاسوودەیی دڵ ودەروومی دەكات و نە دەتوانێت بەندایەتی بەو شێوەی الله داوای لێ دەکات جێبەجێی بکات، بەبێ ئەوەی لە هەموو بوارەكانی ژیانیدا وهەروەها لە هەموو كاروبارێكی عیبادەت و بانگەواز و پەروەردەیدا نەگەڕێتەوە بۆ شەرعی الله و كیتاب و سوننەت نەكات بە سەرچاوەی حوكم و بە مەشخەڵی ژیانی خۆی و تلکو هەموو یاسا وڕێسایەکی ناکوک لەگەڵ قورئان وسوننەتدا ڕەت نەکانەوە ئیمان وتەوحیدی تەواو نییە. 

حەقیقەتێکی حاشا هەڵنەگرە کە تەوحیدی موسوڵمان تەواو نییە و ئیمانی نوقسان و ناپەسەندە تاكو لە هەموو بوارەكانی ژیانیدا خۆی ڕادەستی شەرع و حوكمی قورئان و سوننەت نەكات وبە حوکمی شەرع ڕازی نەبێت، چونكە مەسەلەی (الحكم بما أنزل الله) بەشێكی جەوهەری و مەزنە لە تەوحیدی ( الربوبیة) پەروەردگارێتی ، الله فەرموویەتی: (اتَّخَذُوا أَحْبَارَهُمْ وَرُهْبَانَهُمْ أَرْبَابًا مِنْ دُونِ اللَّهِ وَالْمَسِيحَ ابْنَ مَرْيَمَ وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِيَعْبُدُوا إِلَهًا وَاحِدًا لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ سُبْحَانَهُ عَمَّا يُشْرِكُونَ) التوبة/31. 

الله عزوجل توڕەیی و قینی خۆی دابەزاندووەتە سەر ئەو كەسانەی كە حوكم بەشەریعەتەكەی ناكەن ، لەبەر ئەو هۆیەش بە كافر و زاڵم و فاسق وەسفی كردوون و فەرموویەتی: (وَمَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ فَأُوْلَئِكَ هُمْ الْكَافِرُونَ) المائدة/44 ، (وَمَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ فَأُوْلَئِكَ هُمْ الظَّالِمُونَ) المائدة/45 ، (وَمَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ فَأُوْلَئِكَ هُمْ الْفَاسِقُونَ) المائدة/47 . 

سەبارەت بەو وتەی عبدالله بن عباس الله لێی ڕازی بێت كە دەربارەی ئەم مەسەلە فەرموویەتی (كفر دون كفر) لە بەشەكانی داهاتووی ئەم زنجیرەیەدا باسێكی بۆ ترەخان دەكەین إن شاء الله چونکە ئەو مەسەلە پێویستی بە وەستانێک هەیە لەسەری.. 

ئەو وەسوەسە و خەیاڵات و قسەی خراپ و كوفرانەی دێن بە دڵ و دەروونی موسوڵماندا وهێرش دەكەنە سەری بەبێ ویست و حەزی خۆی، كاریگەریان نییە و لەسەری بەتاوان ناژمێردرێت مادام ئیمان لەناخی دڵیدا جێگیر بووە. ئەمەیان جیاوازە لە كەسێك كە دڵی گومانی تێدایە و ئیمانی لاوازە وهێشتا بەتەواوەتی و بەیەقین باوەڕی بە كۆڵەكەكانی ئیسلام و ئیمان نەهێناوە، ئەمەیان لەسەری حیسابە و بە ئیماندار ناژمێردرێت. 

ئەوەی كە بە ویست و هەڵبژاردنی بەندە نییە وهێرش دەكاتە سەر دڵ ودەروون و ناخی ئەوە وەسوەسەی شەیتانە، بەسە بۆ بەندە كە گوێی پێ نەدات و ئیهمالی بكات و گرنگیشە كە باسی نەكات و وەكو ئەوەی كە هەر هیچ نەبووبێت مامەڵە بكات، چونكە فەزڵ و چاكەی الله یە بەسەرمانەوە كە ئەو جۆرە وەسوەسانەمان لەسەر حیساب ناكات. 

پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم فەرموویەتی: (إن الله تجاوز لأمتي عما وسوست أو حدثت به أنفسها ما لم تعمل به أو تكلم) البخاري: ( 2528)، مسلم:(127). واتە: الله عزوجل لە وەسوەسە وقسەی ناودەروونیان خۆش بووە بەمەرجێك كاری پێ نەكەن و باسی نەكەن. هەروەها ئەم فەرموودە لەلایەكی ترەوە فەزڵ و چاكەی الله یە لەگەڵماندا بەوەی لێمان خۆشبووە لە هەر قسەو باس و نیەتێكی خراپە كە لەناو دڵماندا تاوتوێی دەكەین تاكو نەگاتە ئەوەی باسی بكەین یان نەیخەینە بواری جێبەجێكردنەوە الله لێمان ناگرێت و تاوانبار نابین لەسەری . 

زانایان یەكدەنگن و تێگەیشتنی هەموویان بەو جۆرەیە - وەكو النووي فەرموویەتی: كە ئەو خەیاڵ و قسەو باس و نیازی خراپە و شتی نابەجێ كە بەدڵ و دەروونی خەڵكیدا دێت گوناهبار نابن لەسەری چونكە بەدەستی خۆیان نییە و ناشتوانن ڕێگری لێ بكەن و خۆیانی لێ ڕزگار بكەن، ئیتر ئەو شتە غەیبەت بێت یان نیازی خراپە بێت و جێبەجێی نەكەن یان كوفر و جۆرە قسەیەك بێت كە خودی بەندەكە موچركە دێت بەلەشیدا بەو ختورە و خەیاڵە لەترسی گەورەیی و خراپی ئەو جۆرە قسە و كوفرانەی كە بەدڵیدا دێت، ئەمەش وەكو بەشێك لەشەرح و شیكردنەوەی ئەو فەرموودەی سەرەوەی بوخاری موسلیم باسیان كردووە. 

هاوەڵان لە پێغەمبەر صلى الله عليه وسلم پرسیاریان دەكرد و دەیانفەرموو: ( إنا نجد في أنفسنا ما يتعاظم أحدنا أن يتكلم به؟ قال: وقد وجدتموه؟ قالوا: نعم، قال: ذاك صريح الإيمان). مسلم (132)، وأبو داود (5111)، والنسائي في (السنن الكبرى) (10500)، وأحمد (9694) واللفظ له. واتە: ئێمە هەست بەقسەی وا دەكەین لە دڵ و دەروونماندا ئەوەندە سەخت و گەورەیە ناتوانین باسی بكەین. پێغەمبەر صلی الله پێ فەرموون جا هەستتان بەشتی وا كردووە؟ وتیان بەڵێ، فەرمووی ئەوە ئیمانی ڕاشكاوە. 

بەڵام دەبێت موسوڵمان وریا بێت لە ڕۆچوون و بایەخدان بەو جۆرە وەسوەسانە چونكە بۆی هەیە سەر لە شتی خراپەوە دەربكات، لە فەرموودەدا هاتووە: (يأتي الشيطان أحدكم فيقول: من خلق كذا؟ من خلق كذا؟ حتى يقول: من خلق ربك؟ فإذا بلغه فليستعذ بالله ولينته) البخاري (3276)، ومسلم (134). واتە: شەیتان دێت بۆ لای كەسێك لە ئێوە ودەڵێت: كێ فڵانە شتی درووست كردووە وكێ فیسارە شتی درووستكردوە؟ تاكو دەگاتە ئەوەی دەڵێت كێ پەروەردگاری تۆی درووست كردووە؟ جا ئەگەر شتێكی وا بەدەروونی كەسێكدا هات با پەنا بە الله بگرێت و بڵێت أعوذ بالله من الشیطان الرجیم وئیتر ڕۆنەچێت لەگەڵ ئەو مەسەلەدا، لە ڕیوایەتێك تری موسلیمیشدا هاتووە با بڵێت باوەڕم بە الله هەیە و گوێ بە وەسوەسەی شەیتان نەدات. 

ئەڵبەتە ئەمەی باسمان كرد ئەو كەسە ناگرێتەوە كە كوفر بەدڵیدا دێت و پێی ناخۆش نییە و پێی ڕازییە ولەدڵیشیدا جێگای خۆی دەكاتەوە و دواتریش دەبێتە گوفتار و كردار ئەوە كوفری تەواوە و ڕەگەكەی لەدڵدایە و شوێنەواری لە ئەندامەكانی بەندە دردەكەوێت. 

پوختەی باسەكە ئەوەیە ئەوەی بەدڵ و دەروونی بەندەدا دێت لە كوفر و ویستی تاوان و غەیبەت و جنێودان و قسەكردن بەخەڵكی مادام خۆی هاندەرو درووستكەری ئەو خەیاڵاتە نییە و باوەڕی پێی نییە و حەزی لێ ناكات و نایكاتە قسەكردن و باسی بكات یان كردەوەی پێ بكات، لەسەری گوناهبار نابێت و ئەوەندە بەسە پەنا بە الله بگرێت لەشەڕو خراپەی شەیتان و بڵێت آمنت بالله، یان بڵێت: أعوذ بالله من الشیطان الرجیم . 

دینێکی نوێ بە ناوی دینی ئیبراهیمی بەڕێوەیە، ئیمارات بەڕابەرایەتی كردن وپارە بۆ خەرج كردن و، بە پشتگیری وپیرۆزبایی ئەزهەر و زۆرێك لە بەناو زانای خۆفرۆش و دینفرۆش، كار بۆ بەرپاكردنی و بڵاوكردنەوەی دەكرێت. ئەم دینە هەوڵێكی زۆر دەدرێت بۆ ئەوەی پۆشاكێكی شەرعی لەبەر بكرێت وپاساوی لەشێوەی خۆڵ لەچاوكردن بۆ بهێنرێتەوە. 

لەبەر زۆر هۆكار لەوانە جەهلی خەڵكی بە عەقیدەو بیروباوەڕ و بە زانستی شەرعی بەگشتی وزۆریی خەڵكی گومڕا لەژێر ناوی جۆراوجۆردا، كوردستان مەترسی ئەوەی لەسەرە ببێتە گۆڕەپانێكی بەرین و ئاسان بۆ تاقیكردنەوەی ئەو دینە تازەیە، هاوشێوەی دەججال سەرانی ئەم دینە تازەیەش پاساوی عەقڵی و بەهانەی ڕوكەشی و بەڕواڵەت پەسەند و وەرگیراوی بۆ دەهێننەوە. 

بۆیە پێویستە و ئەركێكی پیرۆزە لەسەر ئەوانەی پەرۆشی تەوحید و بیروباوەڕەكەیانن، پەردە لەسەر ئەو گومڕایی و لادانە لە ڕاستە ڕێگای ئیسلام هەڵماڵن و حەقیقەتی ئەو پلانە بۆ خەڵكی ئاشكرا بكەن، نەوەك لە كاتی گەیشتنی ئەو بیرۆكە دژوارە لەگەڵ ئیسلامدا بە كوردستان و بەمیللەتی كورد، خەڵكی پێی هەڵخەڵەتێن و دینەكەیان لەدەست بدەن. 

بەداخەوە - لە ئێستادا - میللەتی كورد لەبەردەم ئەو جۆرە بانگەشە و بانگەوازانەدا پاروویەكی ئاسانە بۆ سەرانی ئەو دینە نوێیە وجێگای تەماعی ئەوانە، چونكە كورد بە عاتیفە ئیسلام دەناسێت و شارەزایی لە دینەكەیدا و بەتایبەتی لە بواری عەقیدەو تەوحید و بنەماكانی ئیسلامدا زۆر زۆر كەمە و ئەوانیش جۆرەها ڕێگەی كاریگەرو پلان بۆ داڕێژرا دەگرنەبەر بۆ لەخشتەبردنی خەڵكی. 

لەلایەكی تریشەوە میللەتی كورد لێوان لێوە لە خەڵكی هەژار و نەدار و چەوساوە بەدەستی نەبوونی كە وێڵە بەدوای هەرڕێگەیەكدا قوتی ماڵ و مندالەكانی پێ مسۆگەر بكات، ئەوانیش پارەی زۆریان بۆ هەڵڕێژراوە لە پێناو بڵاوكردنەوەی دینەكەیاندا و لەو پێناوەدا خەرجی دەكەن. 

جگە لەوەش زۆر بەناو بانگخواز و كەسایەتی ئیسلامی سیاسی خاوەن دیدی ناكۆك لەگەڵ بیروباوەڕی ئیسلامدا هەر خۆیان بیركردنەوەیان وەكو بیركردنەوەی سەرانی ئەو دینە تازەیە و كورد واتەنی لە خوایان ئەوێت ئەو دینە بێتە كوردستانەوە بۆ ئەوەی ببنە عەڕڕاب و چاوساغی گەیاندنی بە كوردی داماو. 

بێگومان عەلمانییەكانیش پێشوازییەكی گەرم لەو دینە دەكەن وهەموو كارئاسانییەك بۆ بڵاوبوونەوەی دەكەن، چونكە دەزانن مەبەست لێی تێكدان و شێواندنی دینی ئیسلامە هەر بەناو ئیسلامیشەوە موسوڵمانان لەڕێگای ڕاست دووردەخاتەوە. 

(الأديان الإبراهيمية ) یان ( وحدة الأديان) یان( الديانة العالمية) هەموو ئەمانە زاراوگەلێكن مەبەست لێیان تێكەڵ كردنی حەق و باتڵە بەبەهانەی پێكەوە ژیان و برایەتی مرۆڤایەتی ودرووست كردنی دینێكی یەكگرتوو لە نێوان هەرسێ ئایینەكەدا و هەوڵێكە بۆ یەكگرتنەوەی ئایینەكانی ئیسلام و نەسڕانی و جولەكە و دواجار كۆشش وبەرنامەیەكە بۆ كاڵكردنەوەو نەهێشتی سنوورەكانی عەقیدەو تەوحید و ولاء و براء لە ئیسلامدا كە بەو شێوە شیرازەی موسوڵمانان تێكدەچێت و دەشێوێت. 

ئەم بانگەشە و دینە نوێیەش، لە ڕاستیدا ڕەگ وڕیشەی كۆنە و هەر زوو جولەكەو نەساڕاكان داوایان لە پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم كرد سازشیان لەگەلدا بكات و هیچ نەبێت بلێت ئێوەش وەكو ئێمە لەسەر حەقن و بیروباوەڕەكەتان تەواوە، بەڵام قورئان قسەی یەكلاكەرەوەی لەو بارەوە كرد و الله تعالی فەرمووی: ( وَقَالُوا كُونُوا هُودًا أَوْ نَصَارَى تَهْتَدُوا قُلْ بَلْ مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ ) البقرة/135. 

لەم میانەشدا ئەزهەر و زانایانی دین فرۆش و سەر بە دەسەڵاتە عەلمانی ولیبرالییەكان لە وڵاتانی تر، پشتگیری خۆیان بۆ ئەو دینە تازە دەردەبڕن وكار بۆ سەرخستنی دەكەن، ئەو بەناو زانا دین فرۆشانە بەبێ هیچ شەرمێك نە لە الله و نە لە موسوڵمانان پشتگیری خۆیان بۆ ئەو دینە درووستكراوە دەردەبڕن و دەستخۆشی لە دەوڵەتی ئیمارات دەكەن. 

ئامانج لەم دینە ئەوەیە موسوڵمانان و نەساڕا و جولەكەكان بڵێن هەموومان لەسەر حەق و ڕێگای ڕاستیتن وهەموو ئەم دینانە بەو شێوەی كە ئێستە هەیە ڕاستەو و لەلای الله وە دابەزیون، وەكو ئەوەی الله تعالی لە قورئاندا نەیفەرمووبێت: ( وَمَنْ يَبْتَغِ غَيْرَ الْإِسْلَامِ دِينًا فَلَنْ يُقْبَلَ مِنْهُ وَهُوَ فِي الْآخِرَةِ مِنَ الْخَاسِرِينَ ) آل عمران/85. هەروەها سوڕەتی الكافرون یش بەڵگەیە لەسەر ئەوەی پێغەمبەری پێشەوا علیه الصلاة والسلام هیچ سازشێكی هەرگیز لەگەڵ كوفردا نەكردووە و لە عەقیدەی تەوحید بۆ چركە ساتێكیش دانەبەزیوە. 

سەرانی ئەم دینە تازە دەڵێن پەرستراو یەكێكە و ڕێگاكان جیاوازن و ئەوەش هیچ كێشەی تێدا نییە! واتە ئەوان دەڵێن ئەو شەریعەتە گۆڕاوو تێكدراوەی جولەكەو نەساڕاكانیش هەر وەكو شەریعەتی پاك و پاراوی ڕاستی ئیسلام كەسەكان دەگەیەنێتە الله، بەو پێیەش دەبێت موسوڵمان هەموو لادان و گومڕاییەكانی ئەوان بەباش و بێ كێشە بزانێت، كە ئەوەش كوفرێكی ڕاشكاوانە ودیارە موسوڵمان لە بازنەیەی دینەكەی دەردەكات. 

لە ڕاستیدا ئەم بانگەشەیە - وەكو شێخ بكر أبو زید دەڵێت - كۆمەڵە ئامانجێكی فەلسەفی و سیاسی و ئیلحادی لە پشتەوەیە، جۆرێكیشە لە تۆڵەكردنەوەی ئەوان لە ئیسلام و موسوڵمانان، چونكە كۆمەڵە ئامانجێكی زۆر ترسناكیان هەیە كاری بۆ دەكەن، لەوانە: 

1- درووستكردنی قۆناغێك لەسەر لێشێواندنی موسوڵمانان لە ڕێگەی بڵاوكردنەوەی گومان وحەزو ئارەزوو، كە دوااجر ئەوشە دەبێتە مایەی درووستبوونی موسوڵمانی ڕاڕا و بێ یەقین. 

2- سنوورداركردنی بەرفراوان بوونی كاری ئیسلامی و بچووك كردنەوەی ودرووست كردنی بەربەست لەبەردەم بانگەوازی ئیسلامدا. 

3- هەوڵێكە بۆ لاوازكردنی ئیمان و بیروباوەڕ لە لای موسوڵمانان و بنەبڕكردنی بانگەوازی تەوحید كە بنچینەی مانەوەی ئیسلام و موسوڵمانانە. 

4- ڕێگە گرتن لەوەی كەس بوێرێت جولەكە و نەساڕا تەكفیر بكات، بەڵكو وەكو برای ئایینی تەماشا بكرێن وبەوشێوەش موسوڵمانان بێ ئەوەی بەخۆیان بزانن بەشیكی زۆر لە ئایەتەكانی قورئان لەو بارەوە ڕەتدەكەنەوە ونكۆڵی لێ دەكەن. 

5- لە ڕێگەی بانگەشەی یەكگرتنی ئایینەكان، كۆشش دەكرێت گۆڕانكاری گەورە لە شێوازی بیركردنەوەی موسوڵماناندا بدرووست كرێت بە شێوازێك بێ ئەوەی بەخۆیان بزانن ببنە دەژمنی دینەكەی خۆیان، لەڕێگەی كارنەكردن بەشەریعەت و گوێنەدان و بە سنوورەكانی عەقیدە. 

6- هەوڵێكە بۆ لاوازكردن و بێ هەیبەت كردنی ئیسلام بە شێوەیەك كە ببێتە دینیك هاوشێوەی هەر دینێكی تری دەستكردی مرۆڤەكان و وەسەنی و جیاوازی نەبێت لەگەڵیاندا. 

7- ڕێخۆشكەری بۆ بڵاوبوونەوەی ئایینی نەساڕاو جولەكە دەكات لەناو موسوڵماناندا و كار دەكات بۆ كپ كردنەوەی هەر كاردانەوەو غیرەتێكی موسوڵمانان لەسەر عەقیدەو دینەكەیان. 

8- بەدیهێنانی ئامانجی هەرە گەورەش كە بریتییە لە زاڵبوونی یەهود و نەساڕا و ماركسییەكان بەسەر هەموو جیهاندا و جیهانی ئیسلامی بەتایبەتی و بەتایبەتتریش دەستگرتن بەسەر دوورگەی عەرەبدا كە كەعبەو شوێنە پیرۆزەكان و قەبری پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم لەخۆ دەگرێت وسەرەتاكانی ئەوەش بەداخەوە درووست بووە، ئەویش لە ڕێگەی داگیركارییەكی فیكری و رۆشنبیری و ئابووری و سیاسی و بەرپاكردنی بازاڕێكی هاوبەش كە شەریعەتی ئیسلام بەهیچ شێوەیەك دەسەڵاتی بەسەریدا نەبێت، بەو شێوەش هەموو خراپەكانی وەكو سوو و داوێن پیسی و بێ ڕەوشتی بە هەموو ڕەهەندەكانییەوە تەشەنە دەكات. 

بەبێ هیچ گومانێك شەریعەتی ئیسلام كۆتا ڕێبازو شەریعەتە بۆ مرۆڤایەتی و الله تعالی بەهیچ ڕێگاو ڕێبازێكی تر جگە لە ئیسلام ڕازی نابێت، بۆیە پێویستە هەموو ئەوانەش خۆیان بە یەهودی و بە نەسڕانی دەزانن ببنە موسوڵمان وبێنە سەر دینی حەق. 

هەروەها پێویستە و واجبە لەسەر هەموو موسوڵمانێك لە دڵەوەو بە زمانی و بەهەموو توانایەكی لەدژی ئەو دینە نوێیە بوەستێتەوە و ماڵ و مناڵ و كەس وكار و دەوروبەری لەو شەڕو خراپەیە بپارێزێت و نەلێت پەیوەندی بە منەوە نییە، چونكە نكۆڵی كردن و ڕووبەڕووبوونەوە بەبەڵگە و بەیان وبانگەواز وڕوونكردنەوە لەگەڵ ئەو ئایینە تازەیەدا، فەرزێكی عەینییە لەسەر هەموو موسوڵمانێك، لەبەر ئەوەی ئەو بانگەشەیە كە ئایینی ئیسلامی وەكو عەقیدەت و شەریعەت كردووەتە ئامانج.

هەڵەیەكی ترسناكە لە بیروباوەڕدا كەسێك پێی وابێت بەرنامەیەك هەبێت لە هیچ ڕوویەكەوە لە ئیسلام باشتر بێت یان بۆ ئەم سەردەمە گونجاوتر بێت، ئەوە ڕێك لادانە لە ڕاستە ڕێگای ئیسلام بۆ ڕێچكە و ڕێبازە دژوارەكان لەگەڵ ئیسلامدا، بۆیە دەبێت موسوڵمان عەقیدەو بیرو باوەڕی وابێت کە ئیسلام لە هەموو ڕوویەکەوە گونجاوترین شەریعەت وبەرنامەی هەیە بۆ بەڕێوەبردنی کاروباری مرۆڤەکان وچاکترینە بۆ دونیا و دواڕۆژیان. 

لەم سەردەمەدا چەندین بەرنامە وسیستم وەكو جێگرەوەی ئیسلام لەسەر گۆڕەپانی جیهاندا خۆیان نمایش كردووە و بەمەبەستی كێبڕكێ لەگەڵ ئیسلامدا دیدو بۆچوون وپێناسەی خۆیان بۆ گەردوون و بۆ مرۆڤ و بۆ ئایین وژیان دەخەنەڕوو لە ڕوانگەی ئایدۆلۆژیایەكی زۆر جیاوازیشە لەگەڵ ئیسلامدا شتەكان پێناسە دەكەن، نموونەی ئەوانە بیری ماركسی و نەتەوایەتی و عەلمانی ولیبرالی و هەروەها دیموكراسیش وەكو ئامرازێك بۆ جێبەجێ كردنی ئەو بەرنامە و ئایدیانە كە میكانیزمێكی تەواو دژوارە لەگەڵ ئیسلامدا و لەهیچ شتێكدا یەكتر ناگرنەوە. 

ئەمڕۆ عەولەمە وجیهانگیری لە ڕێگەی ڕاگەیاندنەكانی دونیاوە توانیوێتی دستی گۆڕانكاری و شێواندن بەسەر زۆرێك لە چەمكەكانی ئیسلام لە زەینی موسوڵماناندا بگەیەنێت و هێرشێكی بەرفراوانی بەر انبەر ئیسلام بە گشتی ودژ بە بیروباڕەكەی بە تایبەتی ڕاگەیاندووە وگەورەترین هۆكاری ئاسانکاری و یارمەتیدەریش بۆ ئەو كارەیان جەهلی موسوڵمانانە بە دینەكەیان وهەست نەكردنیانە بە بەرپرسیارێتی بەرانبەر دینەكەیان و دابەزینی ئاستی دڵسۆزی و غیرەتیان لەو بارەوە. 

لە ڕاستیدا ئیسلام باشترین ڕێباز و بەرنامەیە بۆ ژیانی مرۆڤەكان چونکە سەرچاوەكەی پەروەردگاری مرۆڤەكان و خالیقی زەوی ئاسمان و گەردوون خۆیەتی و هەر خۆی باشتر دەزانێت چی شەریعەت ویەرنامەیەک باشترە بۆیان و چ شتێکیش خراپە بۆیان، الله فەرموویەتی: (قُلْ أَأَنتُمْ أَعْلَمُ أَمِ اللَّه) البقرة:140. ئایا ئێوە زاناترن یان الله؟! 

بەڵام ڕێبازەكانی تر دەستكردی مرۆڤەكانە و زادەی مێشك و بیركردنەوەی تەسک وکورت مەودای كەسانێكە توانای بەرنامەدانانێكی تۆكمە و خاوێن و گشتگیریان بۆ دین و دنیا نییە، ئەوان خۆیان كۆمەڵێكن لە كەموكورتی و لاوازی وکورت بینی، سەریاری ئەوەش لە دەرەوەی بازنەی فیترەت و هیدایەتدان، بۆیە هەرچی ئەوەی بۆ مرۆڤەكانی دادەنێن لە بەرنامە و لە تەشریعات و یاسا و ڕێسا پڕن لە كەلێن و هەڵە وپەڵە وئامانجی یەکەمیشیان دوورخستنەوەی خەڵکییە لە ڕۆشنایی ئیسلام و گومڕاکردنیانە،  

ئینجا ئەو ڕێبازانەی ئاماژەمان پێکرد، ماركسی بێت یان لیبرالی و قەومی و عەلمانی بە شێوەیەكی گشتی، لەگەڵ فیترەتی مرۆڤەكاندا ناکۆکن و زۆر جار لە ڕوانگەیەكی بەرژەوەندی مادی پەتی تەماشای مرۆڤەكان دەكەن بەو پێیەش بەرنامەی ژیانیان بۆ دادەڕێژن کە ببنە کاڵایەک جەستەیەکی بێ گیان وبێ ڕێزو کەرامەت. 

بۆ نموونە لە سیستمي سەرمایەداریدا مرۆڤ كاڵایەكە وەكو هەر كاڵایەكی تر، وەكو مەكینەیەك یان دەزگایەك بۆ بەرهەمهێنان و كاركردن تەماشا دەكرێت و بەهایشی وەكو مرۆڤ بریتییە لە ئەندازەی موڵك وسامانەكەی، زۆری هەبێت بەرێزە و كەمیشی هەبێت پشتگوی دەخرێت و وەکو کاڵایەکی بێ بەها لێی دەڕوانرێت، لە سیستمی عەلمانیەتدا مرۆڤ وا ئاراستە دەكرێت كە خۆی لە هەموو وابەستەبوونێكی ئایینی و ڕەوشتیی دەرباز بكات وهەلی ئەو چەند ڕۆژەی ژیان بقۆزێتەوە و بە خۆشی و لە ڕوانگەی بەرژەوەندی مادی بۆ خۆی بژی، هەر بۆیە دەبینین ئافرەت لە عەلمانیەت وبەرنامەکانی تری ناکۆک لەگەڵ فیترەتدا بریتییە لە جەستەی، کە جوانی وگەنجیشی لە دەستدا، فڕێ دەدرێت وهیچ بایەخ ومافێکی نامێنێت . 

حەقیقەتێکە وهەموو خاوەن عەقڵێک دەرکی پێ دەکات، هیچ بەرنامەیەك نییە جگە لە ئیسلام مامەڵە لەگەڵ جەستە و لە گەڵ ڕوحیدا پێکەوە بكات، بەختەوەری ژیان و دواڕۆژی كەسەكان ڕەچاو بكات، بۆ ئەوەی خێر و چاكە و بەرژەوەندی دنیا و دواڕۆژێتی ئاراستەی بكات. 

بەڵام مەخابن ئەمڕۆ موسوڵمانان لەبەر ئەوەی زانستی شەرعییان لاوازە و بەتایبەتی لە بواری عەقیدەدا بێ ئاگان و ڕاستتر بڵێین بێ ئاگا كراون، هەست بە مەزنی دینەكەیان ناكەن و ئیسلام بووەتە مەسەلەیەكی ڕۆتینی و لاوەكی لە ژیانیاندا و بە كێشەو بە قەزییەی خۆیانی نازانن، بەلای زۆرەوە ئەوەی دەیانبەستێتەوە بەو دینە كۆمەڵێك عیبادەتی تەقلیدی بێ گیانە كە هیچ ڕەنگدانەوەیەكی لە واقیعی ژیانی ڕۆژانەیاندا نییە، چونكە لە پلانێكی كاربۆ كراو و بەرنامە بۆ داڕێژراودا عیبادەت و عەقیدە لەیەكتر جیاكراونەتەوە و بۆیە هیچ سەیر نییە كەسەكە نوێژ بكات و ڕۆژوو بگرێت حەجیش بكات، بەڵكو خێرو چاكە و هەندێ ئاكار ودیاردەی ئیسلامیشی هەبێت، بەلام لەولاشەوە مەرجەكانی شایەتمانی تێدا نەبێت، ولاء وبراء هەر نەزانێت مەعنای چییە چجای جێبەجێی بکات، بەڵكو سەیر نییە کەسێک لەگەڵ هەبوونی عیبادەت ودەرکەوتنی بەردەوامی لە ڕیزەکانی یەکەمی نوێژی جەماعەتدا، هەڵوەشێنەرەوەی شایەتمانیشی تێدا هەبێت، لەم سەروبەندەشدا دەبینی زۆرێك لە موسوڵمانانی ئەم سەردەمە هاوكات لەگەڵ بێ ئاگابوونیان لە عەقیدەو شەریعەتی ئیسلام، سەرسامیشن بە بەرنامە و سیستمی دانراوی مرۆڤەكان و بە ڕێگایەكی پەسەند و بەسوودیان دەزانن بۆ بەرێوەبردنی ژیانی مرۆڤەكان، ئەوەش لە ڕاستیدا تێكگیرانێكی ڕاستەوخۆیە لەگەڵ بیروباوەڕی ئیسلامیدا كە قورئان و سوننەت ئەو ئاڕاستەیە بە توندی ڕەتدەكەنەوە. 

پێویستە موسوڵمانی ڕاستەقینە باوەڕی وابێت شەریعەتی ئیسلام و عەقیدەكەی ڕاستترین و چاكترین و گونجاوترینە بۆ مرۆڤەكان لە هەموو ئەوەی لەم سەردەمەدا دەربڕینی لێ دەكرێت بە عەلمانییەت و دیموكراسییەت و سەرمایەداری و ناسیۆنالیزم و هەموو ئەوانە بە بەرنامەی گومڕایی و گومڕاكردن بزانێت، چونكە ڕازی بوون بە بەشێك لەو پەیڕەوو پرۆگرامانە هەرگیز درووست نابێت تاكو بەشێك لە ئیسلام ڕەتنەکاتەوەو ئەوانە نەکات بەجێگرەی . 

سەرسام بوونی موسوڵمان بە خراپییەكانی شارستانی ڕۆژئاوا و بە بەرنامە و یاسا دەسكردەكانیان و بێ ئاگابوونی لە مەزنی و گەورەیی دینەكەی خۆی و نەشارەزابوونی لە عەقیدەو لەشەریعەتەكەیدا، گەوەرترین كارەساتە تووشی بووە وباجەكەی لە دونیا و دواڕۆژی خۆیدا دەدات. 

ئیسلام دینی حەقە چونكە خاوەن شەریعەتێكی تێروتەسەل و بەكەڵكە، مامەڵە لەگەڵ مرۆڤدا دەكات بە پێی پێكهاتە وسروشت و حەقیقەتی خۆی، ڕێگەی بەزەواج داوەو زینا وداوێن پیسیشی قەدەغە كردووە، ڕێگە بە مامەڵە و بازرگانی دەدات وهاوكات ڕێبا وسووخواردن و قۆرخ كردنی بازاڕ حەڕام دەكات وزەكاتیش بۆ هەژاران فەرز دەكات، هەموو خواردنێكی پاك وپاراو حەڵاڵ دەكات و هەموو شتێكی زیان بەخش و پیس قەدەغە دەكات وەكو گۆشتی مردارەوە بوو و عارەق وهەموو پێویستییەكانی مرۆڤ لەبەرچاو دەگرێت. 

ئیسلام بە پێچەوانەی هەموو یاسا دەستكرد و بەرنامە مرۆییەكانەوە هاوسەنگی نێوان ڕوح و جەستە دەپارێزێت وهەرگیز بیروباوەڕ و شەریعەتەكانی لەگەڵ فیترەت و سروشتی مرۆڤەكاندا تێك ناگیرێت، هەموو خێرێك كە عەقڵ پەی پێ دەبات و بۆ مرۆڤەكان باش بێت ئیسلام پێی ڕازی دەبێت و پشتگیری دەكات، هەموو خراپەیەكیش كە زیانی بۆ ژیانی مرۆڤ هەبێت ئیسلام قەدەغەی دەكات و ڕێگری لێ دەكات. 

ئیسلام دینی حەقە لەبەر ئەوەی دەستورە هەرە گەورەكەی كە بریتییە لە قورئانی پیرۆز زیاتر لە شەش هەزار ئایەتە و سەرەڕای باسكردنی سەدان حوكم و شەریعەت و ڕێنمایی و فەرمان و قەدەغەكردن، هیچ دژواری و جیاوازی وناكۆكییەك لە نێوان ئەو هەموو ئایەتانەیدا نییە، هیچ مەعنایەكی لەگەڵ مەعنایەكی تریدا ناكۆك نییە و هیچ حوكمێكی حوكمێكی تری خۆی هەڵناوەشێنێتەوە، سوننەتیش لەبەر ئەوەی وەحیی دووەمە بەهەمان شێواز و تەریبی تەواوكەری قورئانە وجیاوازی لە نێوانیاندا نییە: (وَلَوْ كَانَ مِنْ عِندِ غَيْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِيهِ اخْتِلَافًا كَثِيرًا) النساء:82. 

لەبەڵگەكانی تری ئەوەی كە ئیسلام دینی حەقە و بەرنامەكانی تر جگە لە ئیسلام پوچەڵ و باتڵن ئەوەیە كە قورئان لەگەڵ هیچ زانستێكی هاوچەرخی ڕاستەقینە و بەڵگەداردا ناكۆك نییە بەڵكو هاوتەریبە و شایەتی بۆ دەدات، الله فەرموویەتی: (سَنُرِيهِمْ آيَاتِنَا فِي الْآفَاقِ وَفِي أَنفُسِهِمْ حَتَّىٰ يَتَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ ۗ أَوَلَمْ يَكْفِ بِرَبِّكَ أَنَّهُ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ) فصلت:53. 

بەڵگەی تریش لەسەر ئەوەی ئیسلام دینی حەقە ئەوەیە كە هەواڵی داهاتوی داوە و زانستی غەیب و نادیاری باس كردووە كە ئەوە جگە لە الله كەسی تر نایزانێت، الله فەرموویەتی: (ألم* غُلِبَتِ الرُّومُ*فِي أَدْنَى الْأَرْضِ وَهُم مِّن بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَيَغْلِبُونَ* فِي بِضْعِ سِنِينَ) الروم. هەروەها فەرموویەتی: (لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ إِن شَاء اللَّهُ آمِنِينَ) الفتح:27. ، هەروەها قورئانی پیرۆز باسی ئوممەتەكانی تری لە ڕابردوودا كردووە كە لەنێوچوون و نەماون، ئەوەش بەڵگەیە لەسەر ئەوەی قورئان لەلای الله تعالی دابەزیوە كە هیچی لێ شاراوە نییە نە لەڕابردوو و نە لەداهاتوودا: ( تِلْكَ مِنْ أَنبَاء الْغَيْبِ نُوحِيهَا إِلَيْكَ مَا كُنتَ تَعْلَمُهَا أَنتَ وَلاَ قَوْمُكَ مِن قَبْلِ هَذَا) هود:49}. ئەمە جگە لەو ڕەوانبێژی و شێوازە مەزنەی لە دەربڕین كە لە قورئاندا هاتووە و ئەو كاریگەرییە سەرسوڕهێنەرەی كە ئایەتەكانی هەیانە و دوژمنانی ئیسلام و قورئانیش شایەتیان بۆ داوە نموونەی ئەوەش وتەی ( الوليد بن المغيرة) كە یەكێك بوو لە سەرسەختترین دوژمنەكانی ئیسلام و دەربارەی قورئان دەیوت:( إن له لحلاوة، وإن عليه لطلاوة، وإن أسفله لمغدق وإن أعلاه لمثمر، ما يقول هذا بشر) وەكو دەردەكەوێت وەلید سەرەڕای ئەوەی دوژمنی ئیسلام بووە بەڵام باس لە شیرینی و جوانی ئایەتەكانی قورئان دەكات و دەڵێت ئەوە قسەی مرۆڤەكان نییە و دیارترین حەق و راستیش وەکو وتراوە ئەوەیە دوژمنان شایەتی بۆ بدەن. 

ئەوەش بزانە كە شەیتان پەیمانی داوە ولەسەر خۆی واجبی كردووە بەردوام بێت لە گومڕاكردنی مرۆڤەكان و دوورخستنەوەیان لە حەق و ڕازاندنەوەی باتڵ بۆیان: ( لأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِرَاطَكَ الْمُسْتَقِيمَ* ثُمَّ لآتِيَنَّهُم مِّن بَيْنِ أَيْدِيهِمْ وَمِنْ خَلْفِهِمْ وَعَنْ أَيْمَانِهِمْ وَعَن شَمَآئِلِهِمْ وَلاَ تَجِدُ أَكْثَرَهُمْ شَاكِرِينَ)الأعراف:16-17. لە خراپییەكانی ئەم ڕۆژگارەش ئەوەیە شەیتانەكانی جنۆكە و شەیتانی مرۆڤەكان یەكیان گرتووە لەسەر گومڕاكردن و سەر لێ شێواندنی موسوڵمانان و دوورخستنەوەیان لە ڕێگای حەق، ڕاگەیاندنەکانیش لەسەرتاسەری دونیادا ڕۆڵی شەیتان دەبینن وشەو ڕۆژ ماندوو نەناسانە خەڵکی لە ڕێگای ڕاست لادەدەن و لە ڕێگەی گومان وشوبهە، هەروەها سێکس وشەهوەتەوە، دین وئاکاریان تێک دەدەن، بۆیە ئەرك و لێپرسراوێتی موسوڵمان لەم سەردەمەدا لە هەموو سەردەمێكی تر قورسترە و ئەگەر لەسەر ڕێگای حەق كە ڕێگای حەقیش تەنها و تەنها ئیسلامە جێگیر ببێت پاداشت و پلەو پایەشی گەلێك گەورەو مەزنە. 

ڕێباز و ڕێچكەكانی تریش، بەرنامە و دینە دەستكردەكانی تریش، عەلمانییەت و دیموكراسی وماركسیەت و سەرمایەداری و ناسیونالیزم و بەرنامە بچووك و پوچەڵەكانی تری سەرزەوی هەمووی بانگەشەی ئەوە دەكەن كە حەق بەخۆیانە و بەختەوەری مرۆڤەكان لەلای ئەوانە، بەڵام هەركەسێك نوری عەقیدەی ئیسلام وشەریعەنەکەی دڵ و دەروونی ڕوناك كردبێتەوە دزانێت كە ئەوانە هەموو هەوڵی شەیتانە بۆ جێبەجێكردنی پەیمانەكەی لەسەر گومڕاكردنی مرۆڤەكان و بەلاڕێبردنیاندا، دڵنیاش دەبێت لەوەی دینی ئیسلام و بەرنامە و بیروباوەڕ و شەریعەتەكەی چاكترین و پەسەندترینە و دەستەبەری سەربەرزی دونیا و بەختەوەری دواڕۆژە، الله تعالی فەرموویەتی: (الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الإِسْلاَمَ دِينًا)المائدة:3. ، هەروەها فەرموویەتی: (وَمَن يَبْتَغِ غَيْرَ الإِسْلاَمِ دِينًا فَلَن يُقْبَلَ مِنْهُ وَهُوَ فِي الآخِرَةِ مِنَ الْخَاسِرِينَ) آل عمران:85. 

ئەگەر كەسێك ڕوو لە ئیسلام وەربگێرێت و بە مەسەلە وكێشەی خۆی نەزانێت، نە فێری زانستەكانی ببێت، نە مەبەستی بێت بە ئەرك و فەرز و واجبەكانی هەڵبسێت، لە هەمان كاتیشدا بڵێت من دژایەتیشی ناكەم و حەقم بەسەرییەوە نییە ، ئامادەش نییە گوێ بۆ ڕێنماییەكانی بگرێت، ئەگەر بانگ بكرێت بۆ جێبەجێكردنی بەشێك لە بیروباوەڕ و شەرعی ئیسلام ئەڵێت ئەوە پەیوەندی بە منەوە نییە، من نە ئەبم بە شوێنكەوتووی و نە دژایەتیشی دەكەم، زانایان دەفەرموون هەر كەسێك بەو شێوە بێت لە بازنەی ئیسلام دەردەچێت، چونكە ئەوەی پێی دەوترێت ڕوو وەرگێڕان و إعراض كردن لە ئیسلام، وەكو الله تعالی فەرموویەتی: (وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّن ذُكِّرَ بِآيَاتِ رَبِّهِ ثُمَّ أَعْرَضَ عَنْهَا ۚ إِنَّا مِنَ الْمُجْرِمِينَ مُنتَقِمُونَ) السجدة: 22.  

ئەم حاڵەتەش تایبەت نییە بەكەسێك كە باوەڕی بە ئیسلام نەبێت و بێ باوەڕ و مولحید بێت، بەڵكو ئەوانەش دەگرێتەوە كە شایەتمان دەهێنن و لە تەسكەرەو پێناسەكەیاندا بە موسوڵمان نووسراون و خۆیشیان ناڕازی نین بەو ناوە، بەڵام ئامادەش نین كار بە عەقیدە و شەریعەتەكەی بكەن و دەڵێن ئەوە پەیوەندی بە ئێمەوە نییە و سنوورەكانی حەڵاڵ و حەرام ناپارێزێن و بەهیچ فەرزو ئەركێكی ئیسلام هەڵناسن و نوێژ ناكەن ڕۆژوو ناگرن و حەج ناكەن وسەدەقە و خێر ناكەن و قورئان ناخوێنن وخراپەشیان بۆ هەڵكەوێت لێی ناگەڕێنەوە، كە تاوان و خراپەكانیش واز لێ بهێنن لە ترسی الله نییە بەڵكو بۆیان ڕێك ناكەوێت یان لەبەر هۆكاری تر ئەنجامی نادەن، زانایان دەفەرموون ئەم ڕوو وەرگێڕانە كە كەسەكە بەجارێ پشت لە ئیسلام بكات و بە هیچی كار نەكات ئەوە پێی دەوترێت كوفری ڕوو وەرگێڕان و إعراض كە الله لە ئایەتەكاندا باسی كردووە. 

بەڵام ئەمەی كە باسكرا ئەوە نییە كە زانایان باسیان كردووە ئەگەر بەندەیەك كردەوە و عیبادەتێك واز لێ بهێنێت، یان هەندێ گوناه و تاوان ئەنجام بدات چونكە ئەوەیان مەسەلەیەكی ترە و ئەهلی سوننەت وجەماعەت جیاواز لە خەواریج و موعتەزیلە ئەنجامدەری تاوانە گەورەكان نە بە كافر و نە بەوەی لە نێوان كوفر و ئیماندایە وەسفی ناكەن مەسەلەی نوێژنەكردنیش ئەو خیلافەی لەسەرە لە نێوان ئەهلی عیلمدا ئەگەرچی ڕای پەسەند ئەوەیە ئەو كەسەی نوێژ نەكات بەبەڵگەی بەهێزی ئایەت و فەرموودكان لە ئیسلام دەردەچێت با هۆكاری نوێژنەكردنەش تەمەڵی بێت وباوەڕی بە فەرزبوونی نوێژیش هەبێت. 

ابن قیم الجوزیة بە ڕەحمەت بێت دەربارەی ئەمەی كە باسمان كرد فەرموویەتی: (أمَّا كُفرُ الإعراضِ: فأن يُعرِضَ بسَمْعِه وقَلْبِه عن الرَّسولِ، لا يُصَدِّقُه ولا يُكَذِّبُه، ولا يواليه ولا يعاديه، ولا يُصغي إلى ما جاء به البتَّةَ) بڕوانە: كتێبی مدارج السالكين (1/ 347)، هەروەها: مفتاح دار السعادة، (1/261). واتە: كوفری ڕوو وەرگێڕان بریتییە لەوەی دڵ و گوێی لە پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم وەرگێرێت، نە باوەڕی پێ بكات و نە بەدرۆیشی بخاتەوە، نە بەرگری لێ بكات و نە دژایەتیشی بكات و نە مەبەستە بەلایەوە گوێ بۆ هیچ فەرمان و ڕێنماییەكی بگرێت. 

یەكێكی تریش لە شێوازەكانی پشت هەڵكردن لە ئیسلام و گوێ پێنەدانی ئەوەیە حوكم بە شەریعەتەكەی نەكرێت، الله عزوجل فەرموویەتی: ( وَيَقُولُونَ آمَنَّا بِاللَّهِ وَبِالرَّسُولِ وَأَطَعْنَا ثُمَّ يَتَوَلَّى فَرِيقٌ مِنْهُمْ مِن بَعْدِ ذَلِكَ وَمَا أُوْلَئِكَ بِالْمُؤْمِنِينَ وَإِذَا دُعُوا إِلَى اللَّهِ وَرَسُولِهِ لِيَحْكُمَ بَيْنَهُمْ إِذَا فَرِيقٌ مِنْهُم مُّعْرِضُونَ وَإِن يَكُن لَّهُمُ الْحَقُّ يَأْتُوا إِلَيْهِ مُذْعِنِينَ أَفِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ أَمِ ارْتَابُوا أَمْ يَخَافُونَ أَن يَحِيفَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ وَرَسُولُهُ بَلْ أُوْلَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ إِنَّمَا كَانَ قَوْلَ الْمُؤْمِنِينَ إِذَا دُعُوا إِلَى اللَّهِ وَرَسُولِهِ لِيَحْكُمَ بَيْنَهُمْ أَن يَقُولُوا سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا وَأُوْلَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ ) النور: 47-51. 

لەم ئایەتەی سەرەوەدا دەردەكەوێت - وەكو ابن تیمیة فەرموویەتی - هەركەسێك گوێڕایەڵی پێغەمبەر نەكات صلی الله علیه و سلم و بە حوكمەكانی ڕازی نەبێت ئەو كەسە مونافیقە و ئیماندار نییە، بەڵكو ئیماندار ئەو كەسەیە بلێت: بیستمان و گوێڕایەڵ بووین. بڕوانە: بڕوانە كتێبی (الصارم المسلول) 2/ 81. 

الله عزوجل فەرموویەتی: (وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ تَعَالَوْا إِلَى مَا أَنزَلَ اللَّهُ وَإِلَى الرَّسُولِ رَأَيْتَ الْمُنَافِقِينَ يَصُدُّونَ عَنكَ صُدُودًا) النساء: 61 . ابن القیم بەڕەحمەت بێت دەربارەی ئەم ئایەتە فەرموویەتی: الله عزوجل ڕوو وەرگێڕانی لە شەریعەتی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم و بایەخدان بە غەیری ئەو شەریعەتەی بە حەقیقەتی نیفاق ناساندووە و حەقیقەتی ئیمانیشی بەوە ناساندووە حوكم بە شەریعەتەكەی بكرێت بەبێ هەست كردن بە سەخڵەتی و ناڕەحەتی وبەڵكو بە خۆبەدەستەوەدان و ڕازی بوون بە حوكمی الله و پێغەمبەرەكەی صلی الله علیه و سلم. لەم بارەوە بڕوانە: (تحكیم القوانین)ی شێخ محمد بن إبراهیم بەڕەحمەت بێت. 

ئیسلام واتە خۆبەدەستەوەدانی موسوڵمان بۆ دینەكەی و ڕازی بوونی بە هەموو حوكمەكانی كیتاب و سوننەت، بەبێ ئەوەی مافی تێبینی و رەخنەگرتن ومشت و مڕی لەسەر هیچ حوكمێك هەبێت، چونكە هەموو ئەوەی لە قورئانی پیرۆزدا هاتووە و ئەوەشی لە سونەتی صحیح و ڕاست و درووستدا وارد بووە، وەحیە و لەلای الله عزوجل هاتووە وموسوڵمانان دەبێت بە ڕازیبوونی ڕواڵەتی و لەناخیشەوە موسوڵمانێتی خۆیان بسەلمێنن. 

ئیسلام ئەو دینەیە كە الله پێی ڕازی بووە و پێغەمبەرەكانی بۆ ڕاگەیاندنی تەوحید و بەتاك و تەنها الله پەرستن ڕەوانە كردووە و بەوەش لە بەندەكانی ڕازی دەبێت ئەو دینە جێبەجێ بكەن وملكەچی و گوێڕایەڵی ڕەها بۆ شەریعەتەكەی نیشان بدەن: (إِنَّ الدِّينَ عِندَ اللَّهِ الْإِسْلَامُ) آل عمرا:19. واتە جگە لە ئیسلام الله هیچ دین و بەرنامە و دەستور و یاسا و ڕێسایەكی قبوڵ نییە ببێتە بەرنامەی ژیان بۆ موسوڵمانان، شەریعەتی رب العالمین بە تێكڕا هەر هەمووی بۆ ئەوە دابەزیوە كاری پی بكرێت و لە واقیعی ژیاندا ڕەنگ بداتەوە. 

ئەم سەردەمەش لە ڕووی بیروباوەڕ و مەنهەجییەوە سەردەمی سەرگەردانی و ئاوەژووبوونەوەی چەمك و بنەماكانی بیروباوەڕە و بەشێوازێك كۆدەنگی لەسەر كارنەكردن بە بنەماكانی ئیسلام لە عەقیدەدا درووست بووە، تەنانەت حاڵ بەوە گەیشتووە كە پەراوێزخستن و كارنەكردن بە حوكمەكانی شەریعەت لە واقیعی ژیانی خەڵكیدا بوەتە حاڵەتێكی زۆر ئاسایی و هەموو حوكم و شەرع و سزاكانی الله بۆ تاوانەكان هەیە لابراون و حوكم و یاسا و ڕێسا و سزای جیاوازی ڕۆژ ئاوا و ڕۆژهەڵات و پاشماوە و زادەی مێشكی مرۆڤەكان كراوەتە ڕكابەری شەریعەتەكەی وجێگرەوەی . 

ئەمڕۆ نەوەیەك پەیدا بوونە خۆیان بە موسوڵمان دەزانن بێ ئەوەی پێناسەی ئیسلام و ئیمان بزانن چییە، بێ ئەوەی جیاوازی لە نێوان ڕوكنەكانی ئیمان و ئیسلامدا بكەن، لەگەڵ ئەوەشدا سزای دەست بڕین بۆ دز بە هەمەجییەت ودڵڕەقی ئەزانێت، سزای بەردباران كردن بۆ زیناكاری خاوەن هاوسەر بە زوڵم دەزانێت، كوشتنەوەی بكوژ بە دیمەنێكی بێ ڕەحمانە ئەزانێت و لەبەرانبەریشدا زۆرێك لە ڕەوشتە ناشیرینەكانی ئەم سەردەمەی بەلاوە ئاساییە و بە ئازادی كەسێتی دەزانێت، ئەوەش بە ڕەخنە گرتن لە كاری الله و وپێغەمبەرەكەی دێتە ئەژمار.. 

لە ڕاستیدا موسوڵمان دەبێت هەموو حوكم و سزا و شەریعەتێكی ئیسلام بە چڵەپۆپەی ڕەوایی و حەق و دادگەری وشیاو بزانێت، دەست بڕینی دز تەنانەت لە ناخیشیەوە ڕەخنەی لێ هەبێت و بەدواكەوتن و بە زوڵمی بزانێت واتە ڕەخنەی لە كار و لە حوكمی رب العالمین گرتووە، هەر سونەتێكی پێغەمبەریش صلی الله علیه و سلم بۆ نموونە سوننەتی ڕیش دانان بە شتێكی پێویست نەزانێت یان بە حاڵەتێكی نەشیاو و بەپیسی بزانێت، یان گاڵتە بە سوننەتی كورت كردنەوەی جل و بەرگ بكات، یان حیجاب و نیقاب بە دیاردەیەكی كۆنەپەرستی و نەگونجاو بزانێت لەگەڵ پێشكەوتنی شارستانی و تەكنەلۆجیای ئەم سەردەمە، یان هەر حوكمێك لە حوكمەكانی شەریعەت لە قورئان و لە سوننەتدا ڕەفز بكات و گاڵتەی پێ بكات وئەوەی لە یاسا دەستكردەكاندا هەیە لەوە بەباشتر وپەسەندتری بزانێت، هەموو ئەوانە پەیوەندی موسوڵمان لەگەل پەروەردگاری و لە گەل دینەكەیدا دەبڕێتەوە. 

ئەگەر لە بنچینەوە ئەو گومانە بۆ كەسێك درووست بێت كە ئایا شەریعەتی ئیسلام بۆ ئەم سەردەمە بەكەڵكە یان كاتی بەسەر چووە و بۆ ئەم سەردەمە ناشێت، ئەگەر كەسێك خۆی بە موسوڵمان بزانێت و ئەم پرسیارەی لەلا درووست بێت، ئەوە هەموو پەیوەندییەكی خۆی لەگەڵ ئیسلامدا بچڕیوە چونكە لە دینەكەی و لە پەروەردگاری و لە پێغەمبەرەكەی صلی الله علیه و سلم بەگومانە، الله تعالی فەرمویەتی: (مَا فَرَّطْنَا فِي الْكِتَابِ مِنْ شَيْءٍ) الأنعام:38. واتە ئەوەی بۆ مرۆڤ و بۆ مرۆڤایەت تاكو ڕۆژی قیامەت پێویست بێت لە قورئانی پیرۆزدا باس كراوە. هەروەها فەرمویەتی: (وَنَزَّلْنا عَلَيْكَ الْكِتابَ تِبْياناً لِكُلِّ شَيْءٍ). ئەم قورئانە ڕوناكی ژیانە و ڕوونكردنەوەی بۆ هەموو پرسێك تێدایە. 

هەر ڕەخنە و بە گومان تەماشاكردنێكی سوننەتیش ئەگەر صحیح بێت هەروەكو ئەوەیە گومانەكە لە قورئان بێت و جیاوازی نییە، چونكە سوننەتیش هەر وەحیە والله دەربارەی فەرموویەتی: (وَمَا يَنْطِقُ عَنِ الْهَوَى إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحَى) النجم:3-4. بۆ نموونە كەسێك لە دڵیشیەوە ڕەخنە بگرێت لە هەر حوكمێكی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم، یان هەر تەشریع و ڕێنماییەكی، ئەو كەسە بەدەقی ئایەتی قورئان ئیمانی نییە، الله فەرموویەتی: (فَلَا وَرَبِّكَ لَا يُؤْمِنُونَ حَتَّىٰ يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لَا يَجِدُوا فِي أَنفُسِهِمْ حَرَجًا مِّمَّا قَضَيْتَ وَيُسَلِّمُوا تَسْلِيمًا) النساء:65. 

بە كورتی ئیسلام هەرچی بەباش زانیوە دەبێت موسوڵمانیش بەباشی بزانێت، هەرچی بەخراپ داناوە دەبێت موسوڵمانیش بە خراپی دابنێت، هەركێی بە كافر پێناسە كردووە دەبێت موسوڵمانیش هەمان پێناسەی بكات، هەر سزایەكیشی بۆ هەر تاوانێك داناوە وەكو دەست بڕین بۆ دز و جەڵد یان ڕەجم بۆ زیناكار وسزاكانی تر دەبێت بە ئەوپەڕی دادگەری بزانێت، هەرچیش لە سوننەتی ڕاست و درووستی پێغەمبەردا صلی الله علیه و سلم هاتووە هەمووی حەقە و دەبێت موسوڵمان بە زاهیر و لە ناخیشەوە پێی ڕازی بێت ئەگەر سوننەتی ڕیش هێشتنەوە بێت بۆ پیاوان، یان نیقاب و باڵاپۆشی و تێكەڵ نەبوون بێت بە پیاوان بێت بۆ ئافرەت، یان هەر سوننەتێكی تر بێت ئەگەر توانای جێبەجێكردنیشی نەبێت بەڵام دەبێت بەڕاست و بەحەقی بزانێت. 

موسوڵمان كە فەرمان و حوكمی الله و پێغەمبەرەكەی صلی الله علیه و سلم پێ گەیشت، هیچ ڕیگەچارەیەكی تری نییە جگە لە ڕازی بوون و خۆ بەدەستەوەدان بۆ ئەو حوكم و فەرمانە ، الله عزوجل دەفەرموێت: (وَمَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْرًا أَن يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ ۗ وَمَن يَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَالًا مُّبِينًا) الأحزاب: 36. 

هەركێ الله عزوجل لە قورئانی پیرۆزدا و پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم لە سوننەتەكەیدا بە بێ بەری لە ئیسلام و و بێ ئیمان وەسفیان كرد، ئیتر موسوڵمان لە جێگیر كردنی ئەو حوكمەدا بۆی نییە منجە منج بكات و دوودڵ بێت تێیدا، یان پاساو بۆ جێبەجێنەكردن ودانپێدانی ئەو حوكمە بهێنێتەوە، ئەگەر نا كارەكەی بەواتای ڕەتكردنەوەی حوكمی الله و پێغەمبەرەكەی صلی الله علیه و سلم دێتەوە. 

یەكێك لە سەیروسەمەرەترین سەردەمەكانی ئیسلام ئەم سەردەمەیە كە خۆمانی تێدا دژین، چونكە نەك تەنها خەڵكی بەڵكو زۆرێك لە بەناو زانا و بانگخوازانیش گۆڕانكارییان لە چەمك و واتای بنەماكانی ئیسلامدا كردووە و پێناسەی نوێیان بۆ زۆرێك لە واتاكانی قورئان و سونەت داهێناوە، وەكو خوێندنەوە قورئانەكە دەخوێنێتەوە و بەسەر مەعناكەیدا دەڕوات لەسەری ناوەستێت! وەكو ئەوەی خویندنەوەی قورئان ئامانجی كۆتایی موسوڵمان بێت، نموونەیەك لەوانە بە ناڕاستەوخۆ ڕەتكردنەوەی حوكمی جولەكە و نەساڕا و شوێنكەوتوانی ئایینە دەستكردەكانەة بە ڕاشكاوی پێچەوانەی قورئان قسە دەكەن و دەڵێن جولەكەو نەساڕا كافر نین و بەڵكو ئەوانە برامانن، الله ئەفەرموێت ئەوانە دوژمنتانن ئەوان ئەڵێن نەخێر ئەوانە برا و هاووڵاتی دۆستی ئێمەن. 

الله جل جلاله فەرموویەتی: {إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلَامُ} آل عمران: 19. واتە: دینی وەرگیراو وپەسەند لەلای الله تەنها دینی ئیسلامە و جگە لە ئیسلام هەموو دینێكی تر و شوێنكەوتوانی لە قورئاندا بە بێ ئیمان و دەرچوو لە بازنەی ئیسلام و ئیمان دەژمێردرێت. 

هەروەها فەرموویەتی: {وَمَنْ يَبْتَغِ غَيْرَ الْإِسْلَامِ دِينًا فَلَنْ يُقْبَلَ مِنْهُ وَهُوَ فِي الْآخِرَةِ مِنَ الْخَاسِرِينَ} آل عمران: 85. واتە: هەركەسێك لەسەر دینێك بێت جگە لە ئیسلام لێی وەرناگیرێت و لە دوا ڕۆژدا خەسارۆمەند و ڕەنج بە خەسارە. 

زانایانی ئیسلامیش لە هەموو سەدەكاندا یەك دەنگن لەسەر ئەوەی الله عزوجل و پێغەمبەرەكەی صلی الله علیه و سلم هەر حوكمێكیان لەسەر كەسێك دا موسوڵمانان دەبێت ئەو حوكمە قبوڵ بكەن و وەریبگرن، ئەگەر وا نەكەن واتە حوكمی قورئان و سوننەتیان ڕەت كردووەتەوە. 

بۆ نموونە الله تعالی فەرموویەتی: (لَقَدْ كَفَرَ الَّذِينَ قَالُوا إِنَّ اللَّهَ ثَالِثُ ثَلَاثَةٍ وَمَا مِنْ إِلَهٍ إِلَّا إِلَهٌ وَاحِدٌ وَإِنْ لَمْ يَنْتَهُوا عَمَّا يَقُولُونَ لَيَمَسَّنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ ) [المائدة: 73. ئەم ئایەتە باس لە نەساڕاكانی ئەم سەردەمە و سەردەمانی تر دەكات كە باوەڕیان بەسێ پەروەردگار هەیە وموشریكن و وەسفی كوفری بەسەریاندا داوە، ا هەركێ ئەو سیفەت و حوكمە جێگیر نەكات و نكۆڵی لە كافر بوونی جولەكە و نەساڕا بكات و مشت ومڕیان لەسەر بكات و بەبرایشیان بزانێت بێگومان ئەوە حوكمی قورئان و سوننەتی ڕەتكردووەتەوە و فەرموودەی الله و پێغەمبەرەكەی صلی الله علیه و سلم ی تكذیب كردووە. 

تەنانەت گومان كردن لەو حوكمانەی الله تعالی بۆ نموونە كە داوێتی بەسەر یهود و نەساڕاكاندا، كەسێك بلێت لێم ڕوون نییە و نازانم ئەمانە كافرن یان ئیماندارن، ئەچنە بەهەشتەوە یان ناچن؟ یان بڵێت ئەوە تەنها الله خۆی ئەزانێت حوكمیان چییە لەوانەیە دینەكەیان ڕەتبكرێتەوە یان قبوڵ بكرێت، لە كاتێكدا الله عزوجل حوكمی خۆی لەسەریان ئاشكرا كردووە لە قورئاندا، یان ڕێڕەو دینەكەیان بەڕاست بزانێت وبڵێت ئێمە ڕاستین ئەوانیش هەر ڕاستن!یان بلێت مافی خۆیانە ئەوانیش دینی خۆیان هەیە و ئێمەش دینی خۆمان هەیە و وڕازی نەبێت وەكو چۆن لە قورئاندا بە موشریك و كافر وەسفكران بەو شیوە وەسفیان بكات، هەموو ئەوانە حوكمی كیتاب و سوننەتیان ڕەت كردووەتەوەو بەدرۆیان زانیوە. 

سەبارەت بە بانگەشەی یەكبوونی دینەكان كە لەم سەردەمەی خۆماندا سەری هەڵداوە بەناوی (وحدة الأدیان) كە مەبەستیان پێی یەكگرتنی دینەكانی ئیسلام و جولەكە و نەساڕایە و دەڵێن ئەو دینانە هەمووی لە ئاسمانەوە دابەزیون و هەموویان ڕاست و حەقن و مرۆڤ بۆی هەیە سەر بەهەر كامیان بێت، هەركێ ئەو باوەڕەی هەبێت لە بازنەی ئیسلام دەردەچێت وەكو زانایان دەفەرموون و وەكو ئەوەیە قورئان و سونەتی ڕەتكردبێتەوەو بە درۆی دانابێت چونكە پێچەوانەی ئەو باوەڕەی ئەوی تێدایە 

بەڵگەی ڕوون و ئاشكرای قورئان و سونەتی لەسەرە.  

ئینجا ئەم بانگەشەیە واتای ئەوە دەگەیەنێت كە دینی محمد صلی الله علیه و سلم دینێكی گشتگیر نەبووە بۆ هەموو مرۆڤایەتی، بەڵكو وەكو نەساڕاكان دەڵێن دینێكە تایبەت بۆ عەرەبەكان هاتووە، ئەوەش قسەیكی پوچ و ناحەقە ودژوارە لەگەڵ عەقیدەی ئیسلامدا، چونكە ئیسلام بۆ هەموو عالەم هاتووە و تاكو ڕۆژی قیامەت ئەو حەقیقەتە هەر بەردەوام دەبێت. 

یان بۆ نموونە هەندێ جەماعەت و كۆمەڵ هەن لەم سەردەمەدا وەكو قادیانی و بابی و بەهائیەكان و كۆمەڵی تریش بە هەموو پێوەرەكانی عەقیدە و قورئان و سونەت لە ئیسلام دەرچوونە وبێ باوەڕن، ئەگەر كەسێك بەرگری لە موسوڵمان بوونیان بكات یان ڕیبازەكەیان بەڕاست بزانێت وەكو ئەوەیە قسەی قورئان و سوننەتی بەدرۆ و ناراست دانابێت بەوەش حوكمی خۆیشی وەكو حوكمی ئەوانی لێ دێت. 

ئەمڕۆ لە زۆر لە وڵاتانی جیهانی ئیسلامیدا، لە جیاتی بەری بوون و حاشا كردن ، پەیوەندی تۆكمە و برایەتی لە نێوان موسوڵمانان و جولەكە و نەساڕاكاندا درووست بووە و زۆر چالاكی جۆراو جۆرو ساڵانە لەسەر ئاستی ئیقلیمی و جیهانی كۆیان دەكاتەوە، بەبێ هیچ هەستكردنێك بە تاوان و شەرم كردنێك لە الله عزوجل دەڵێن برا یەهودەكانمان و برا نەسڕانییەكانمان كە بە مەسسیحی ناویان دەبەن و لەهەموو بۆنەیەكیاندا بەشداری دەكەن و پیرۆزباییان لی دەكەن تەنانەت خودی شوێنكەوتوانی ئەو دینە باتڵانەیان تووشی شۆك كردووە كە بەو شێوە پیچەوانەی دین و عەقیدەكەیان ڕەفتار دەكەن! 

ئەڵبەتە ئەمە مەعنای ئەوە نییە ڕەوشتی جوان و ئاكاری پەسەند لەگەڵ شوێنكەوتوانی ئەو دینە ناحەقانەدا نیشان نەدرێت چونكە كەسی موسوڵمان لەگەڵ هەموو كەسێكدا دەبێت ڕەوشت بەرز و ئاكار جوان بێت، بەڵكو مەبەست ئەوەیە موسوڵمان خاوەن عەقیدەی تەوحیدە و ئەو عەقیدەش بەهیچ شێوەیەك لەگەل ئەو دینە وەسەنی و شەخس پەرستانەدا ناگونجێت بۆیە واجبە لەسەری لە بیروباوەڕ و دینەكەیان بەری بێت نەك بەبرایان بزانێت و بەشداری ئاهەنگەكانیان بكات. 

بەداخەوە قورئان كە لەم سەردەمەی خۆماندا زۆرترین خوێنەری هەیە و زۆرترین خەڵك سەرقاڵن بەلەبەر كردن و جوانخوێندنەوەی، بەلام مەخابن لە هەموو سەدەكانی تر لە ڕابرودا دوورترن لە ناوەڕۆك و لە جەوهەر و عەقیدەكەی، بێ ئاگان لەو تەوحیدەی كە لە هەموو ئایەتێك لە ئایەتەكانیدا ڕەنگی داوەتەوە وتەنها خەریكی خویندنەوەی بێ تدبر ن و بەو حاڵەشەوە بەتەمان لە خویندنەوەی هەر لاپەڕەیەكدا سەدان و هەزاران ئەجریان دەست بكەوێت، وەكو ئەوەی مەسەلەكە تەنها خویندنەوە بێت و تدبر هیچ مەسەلەیەكی داواكراو نەبێت لیمان. 

ئاشكرایە لەم سەردەمەی خۆماندا سەرەڕای زۆربوونی كتێبی شەرعی و زۆربوونی بانگخواز و سایت و بەرنامە و ئاسانكاری تەكنەلۆجیا بە شێوەیەكی گشتی بۆ بڵاوبوونەوەی زانستە شەرعیەكان، سەرەڕای هەموو ئەو هۆكارانە، جەهل و نەفامییەكی بەرفراوان بە ئیسلام بە شێوەیەکی گشتی و بە لایەنی عەقیدە بەتایبەت لەناو موسوڵماناندا تەشەنەی كردووە، هاوكات غیرەتیش لەسەر ئیسلام لە هەموو سەردەمانی تر لاوازترە و زۆربەی موسوڵمانان ئەگەر ئیسلام لەناوبچێت باكیان نییە و خۆیان بەخاوەنی نازانن، ئەمەش وای كردووە كە بوترێت ئەم سەردەمەی خۆمان جیاواز لەو ڕواڵەتەی كە گومان دەبرێت باش بێت، یەكێكە لە خراپترین ئەو سەردەمانەی موسوڵمانان کە پێیدا تێدەپەڕن. 

یەكێك لەو دیاردانەی كە بەڵگەیە لەسەر ئەوەی باسی دەكەین، مەسەلەی كزبوونی عەقیدەی الولاء و البراء لەناو موسوڵماناندا تاكو ئاستێکی خراپ، موسوڵمانی ئەم سەردەمە زۆر ئاساییە بەلایانەوە پەیوەندی هاوڕێیەتی و پێكەوە دانیشتن و تەنانەت دۆستایەتی و برایەتی لە نێوانیاندا هەبێت وهیچ جیگای سەرسوڕمان نییە موسوڵمانێك ببینیت لە گەڵ دوژمنێكی دینەكەیدا جۆرەها پەیوەندی كۆی بكاتەوە و هەست بەهیچ كێشەیەك ناكات كە ئەو دوژمنی دینەكەیەتی و دەڵێت ئەوە ئازادی ڕادەربڕینە؟ ئەوەش لە كاتێكدایە ئەگەر دوژمنی باوكی بوایە هەر قسەی لەگەڵدا نەدەكرد و بەدوژمنی خۆی دەزانی بەڵام لەبەر ئەوەی دین لەلای زۆربەی خەڵكی بووەتە پرسێكی لاوەكی وماڵ و مناڵ و هاوسەر و كەس و كار و بازرگانی و دوكانەكەی لە دینەكەی زیاتر خۆش ئەوێت. 

هەروەها یەكێكی تر لە دیاردەكانی لادانی عەقیدەو بیروباوەڕ لەم سەردەمەدا ئەوەیە موسوڵمانان بە جۆرەها بیانووەوە جولەكە و نەساڕا و شوێنكەوتوانی دینە دەستكردەكانیان خۆش ئەوێت و هەندێ جار دەمارگیریشیان یۆیان هەیە و خۆیان بە قوربانیان دەكەن، سەیریش ئەوەیە لە هەمان كاتدا حەزیان بە هیچ موسوڵمانێك نییە كە دەستی بە سوننەتەوە گرتبێت و بیەوێت ئیسلام وەكو خۆی لە كیتاب و سوننەتەوە وەربگرێت. بەڵكو زۆر جار بە هێمای دواكەوتنی دەزانن وجۆرەها ناوووناتۆرەی لێ دەنێن... 

یەكێكیش لە دیاردەكانی خۆشویستنی موسوڵمانان بۆ بێباوەڕان كە زیان بەعەقیدەكەیان دەگەیەنێت ئەوەیە لەهەموو شتوێكی خراپدا لاساییان دەكەنەوە و شوێن پێیان هەڵدەگرن، لەجل وبەرگی فەزاحەت و لە بۆنەی شیركی وەكو سەری ساڵ و چەندین بۆنەی تر و لەسەرسام بون پێیان و هاوكات بەكەمی تەماشا كردنی موسوڵمانان، تەنانەت  

یەکێکیش لە نموونەی باوەکانیس لەم بارەوە خۆشەویستی موسوڵمانانە بۆ یاریزان و بۆ ئەكتەر و بۆ سیاسەتمەدار و گۆرانیبێژ وسوکەکانی ناوەکۆمەڵگا. 

الله جل جلاله فەرمانی پێ کردووین لە بێ باوەڕان بەری بین و داوای لێكردووین كە إبراهیم علیه السلام بكەینە پێشەنگ و پێشەوای خۆمان كە ئەو بەری بوو لە قەومەكەی و حاشای لێكردن لەبەر ئەو كوفرەی كە لەسەری بووین و وفەرموویەتی: ( قَدْ كَانَتْ لَكُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فِي إِبْرَاهِيمَ وَالَّذِينَ مَعَهُ إِذْ قَالُوا لِقَوْمِهِمْ إِنَّا بُرَآءُ مِنْكُمْ وَمِمَّا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ كَفَرْنَا بِكُمْ وَبَدَا بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمُ الْعَدَاوَةُ وَالْبَغْضَاءُ أَبَدًا حَتَّى تُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَحْدَهُ ) الممتحنة:4. 

هەروەها فەرموویەتی: ( لَا تَجِدُ قَوْمًا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ يُوَادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَلَوْ كَانُوا آبَاءَهُمْ أَوْ أَبْنَاءَهُمْ أَوْ إِخْوَانَهُمْ أَوْ عَشِيرَتَهُمْ أُولَئِكَ كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمُ الْإِيمَانَ وَأَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ وَيُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ أُولَئِكَ حِزْبُ اللَّهِ أَلَا إِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ ) المجادلة (22).  

هەروەها فەرموویەتی: ( يَاأَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا الْيَهُودَ وَالنَّصَارَى أَوْلِيَاءَ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ وَمَنْ يَتَوَلَّهُمْ مِنْكُمْ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ ) المائدة (51) 

ئینجا چۆن فەرمانی کردووە بە بەریبوون وحاشاکردن لە بێ باوەڕان و نەیارانی ئبسلام فەرمانیشی کردووە بە پشت گرتن وخۆشویستنی ئیماندار وفەرموویەتی: ( وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعاً وَلا تَفَرَّقُوا وَاذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ كُنْتُمْ أَعْدَاءً فَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْوَاناً وَكُنْتُمْ عَلَى شَفَا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ فَأَنْقَذَكُمْ مِنْهَا كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ ) آل عمران:103. 

بەڵام خۆشەویستی فیتری وئەوەی کە مرۆڤ لە ناخیدا هەستی پێ دەکات بەرانبەر کەس وکار وباوک ودایک وكەسە نزیكەكانی ئەگەر بێ باوەڕ بن وبەدەستی خۆی نەبێت، ئەوە خۆشەویستییەکی فیترییە و لەسەری گوناهبار نابێت چونكە بەدەستی خۆی نییە و بەمەرجێك لە كوفر و بێباوەڕیی و ڕێبازەكەیان بێ بەری بێت و رەتیبكاتەوە وحەزی لێنەكات، واتە لە هەمان كاتدا خۆشەویستی ئەوەی كە كەسی خۆیەتەتی و وەكو فیترەت هەست بە خۆشەویستی دەكات بەرانبەری لەگەڵ بێ بەری بوون و ڕق لێبوونی وڕازی نەبوون بە كوفرو لادانەكانی پێكەوە كۆ دەبنەوە. وەكو الله فەرموویەتی: (إِنَّكَ لَا تَهْدِي مَنْ أَحْبَبْتَ)ا لقصص:56. پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم مامی خۆش ئەویست وەكو فیترەت و خۆشەویستییەكەشی لەوەدا خۆی دەبینییەوە كە هەوڵی هیدایەتی دەدا بۆ ئەوەی لە دۆزەخ ڕزگاری بكات، (أيْ عَمِّ، قُلْ: لا إلَهَ إلَّا اللَّهُ، كَلِمَةً أُحَاجُّ لكَ بهَا عِنْدَ اللَّهِ) البخاري: ( 3884 )بۆیە ئێمەش لەو سنوورەدا ڕێگەپێدراوین ئەو جۆرە كەسانەمان خۆش بوێت و كاتێك بەری بین لە مەنهەج و لادان و كوفرەكەیان و ڕقمان لێی بێت و هاوكات ببینە هۆكاری هیدایەتیان و لە لادان و بێ باوەڕییەكشیان حاشا بكەین و پێی ڕازی نەبین. 

لە راستیدا بابەتی خۆشەویستی لە عەقیدەی ئیسلامیدا بابەتێكی هەستیار و پڕ بایەخە و پەیوەندی بەكرۆكی تەوحیدەوە هەیە، بۆیە موسوڵمان پێویستە بزانێت كێی خۆش ئەوێت و كێی خۆش ناوێت، چونكە هەندێ جار خۆشەویستی ئەگەر بۆ موسوڵمان و بۆ دایك و باوكیش بێت ئەگەر لە دەرەوەی ڕزامەندی و شەرعی الله بێت وسنوور ببەزێنێت، بۆی هەیە بچێتە چوارچێوەی شیركی خۆشەویستی(شرك المحبة) كاتێك ئەوپەڕی خۆشەویستی لەگەڵ ئەوپەڕی گوێڕایەڵی بێ سنوور بۆ كەسێك نیشان بدات. 

هەر بۆیە مەسەلەی (الولاء والبراء) بەشێكی سەرەكییە لە عەقیدەی موسڵمان و چڵەپۆپەی تەوحید و بەڵگەی بەرزی وسەقامگیر بونی ئیمانە، هەركەسێك هەموو خۆشویستنێكی لەبەر الله بێت و هەموو ڕق لێبوونێكی لەبەر الله بێت ئەوە ئیمانی خۆی بەهێز و تۆكمە كردووە، هەركێیش سنوورەكانی عەقیدەو ئیمان بشكێنێت و جولەكە و نەساڕا و شوێنكەوتووی دینە دەستكردەكانی خۆش بوێت، ئیتر بەبەهانەی ئەوە بێت یاریزانە یان ئەكتەر و زانا و فەیلەسوف بێت و بەهەر سیفەتێكی تر بێت ئەوە نیشانەی بێ غیرەتی ئە كەسەیە لەسەر دینەكەی و گوێنەدانێتی بە سنوورەكانی بیروباوەڕ، بە پێی جۆری خۆشەویستییەكەیشی لە نێوان مەعسییەتێكی گەورە تاكو شیرك و دەرچوون لە بازنەی ئیسلام دەڕوات ئەوەش لە كاتێكدا دەبێت كە خۆشویستنی بۆ ئەو بێ باوەڕە لەبەر بێ باوەڕییەكەی بێت و لەبەر موسوڵمان نەبوونەكەی ئەو بەڕاست بزانێت. 

لە شەریعەتی ئیسلامدا چارەسەر وەرگرتنی نەخۆش هیچ ڕێگرییەكی لێ نەكراوە و درووستە ، پێغەمبەری ئازیزمان صلی الله علیه و سلم فەرموویەتی: ( إن الله أنزل الداء والدواء ، وجعل لكل داء دواء ، فتداووا ، ولا تتداووا بالحرام .) ، رواه أبو داود 3376. واتە: الله دەردو دەرمانیشی دابەزاندووە و بۆ هەموو دەردێكیش دەرمانێكی داناوە، بۆیە چارەسەر وەربگرن و بە شتی قەدەغەو حەرام كراو خۆتان چارەسەر مەكەن. 

زانایانیش بەشێوەیەكی گشتی چارەسەر وەرگرتنی نەخۆشیان بە كارێكی موباح و ڕێگە پێدراو زانیوە، وەكو لە بەدواداچوونێكی شێخ محمد صالح المنجددا هاتووە - الله ڕزگاری بكات و پلەی بەرز بكاتەوە - لەو بارەوە بڕوانە: حاشية ابن عابدين 5/215 ، 249 . والهداية تكملة فتح القدير 8/134 ، والفواكه الدواني 2/440 ، وروضة الطالبين 2/96 ، وكشاف القناع 2/76 ، والإنصاف 2/463 ، والآداب الشرعية 2/359 وما بعدها ، وحاشية الجمل 2/134 . 

بەڵام لە مەسەلەی تداوی و چارەسەر وەرگتندا پێویستە موسوڵمان وریابێت و بە هیچ شێوەیەك لەوە بێ ئاگا نەبێت و ئەو پرسە فەرامۆش نەكات كە نەخۆش دەبێت سەرەڕای دەوا وەرگرتن وپێش ئەوە لە الله بپاڕێتەوە ئەو پزیشكە یان ئەو دەرمانە بكاتە هۆكاری شیفا بۆی، چونكە شیفا تەنها لەلای الله تعالی خۆیەتی و دەرمان خۆی بۆ خۆی لە دەرەوەی ئیرادەی پەروەردگار چارەسەری نەخۆش ناكات، هەركێیش باوەڕی وابێت دەرمان بەبێ ویستی الله جل جلاله نەخۆشی چارەسەر ئەكات ئەوە شیركی ئەنجامداوە. 

زۆر كەس كاتێك نەخۆش دەكەون وسەردانی نۆرینگەی پزیشك و نەخۆشخانەكان دەكەن لەوانەیە ئەم حەقیقەتەیان لە بیر بچێت وتەنها بیریان لەلای دوكتۆری زیرەك و دەرمانی باش و تیشك و سۆنار و شیكاری بێت و لەو سەروبەنددا دەسەڵاتی الله تعالی و ویستی ئەو لەسەر شیفا لەبیر بكەن، بەو شێوەش دەبێتە شیركی بچووك، بەڵام ئەگەر نەخۆشەكە وایزانی پزیشك و دەرمان وەكو هۆكارێكی سەربەخۆ توانای شیفادانیان هەیە ئەوە دەبێتە شیركی گەورە چونكە ئەو هۆكارانەی كردووەتە هاوبەش لەگەڵ الله تعالی. 

الله تعالی فەرموویەتی: ( وَإِذَا مَرِضْتُ فَهُوَ يَشْفِيْنِ) الشعراء:80، الله عزوجل  

خۆی شیفابەخشی ڕاستەقینەیە و سەرچاوەی چاكبوونەوەو شیفایە، وەكو فەرموویەتی: ( وَإِنْ يَمْسَسْكَ اللَّهُ بِضُرٍّ فَلَا كَاشِفَ لَهُ إِلَّا هُوَ وَإِنْ يُرِدْكَ بِخَيْرٍ فَلَا رَادَّ لِفَضْلِهِ يُصِيبُ بِهِ مَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَهُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ) یونس:107. واتە ئەو نەخۆشی و ناخۆشییەی كە تووشی كەسێك دەبێت جگە لە الله عزوجل كەسی تر ناتوانێت لەسەری لایبدات، پزیشك و دەرمان و ئامێر و هەموو ئەو شتانە تەنها هۆكارن. 

ناوی (الشافي) لە فەرمودەی صحیح دا جێگیر بووە كە ناوی الله یە و لە فەرموودەی تریشدا لە بوخاری و مسلم دا هاتووە كە پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم فەرموویەتی: (اللَّهُمَّ رَبَّ النَّاس، مُذهِبَ الباسِ، اشْفِ أنت الشافي، لا شافي إلا أنت، اشفِه شفاءً لا يغادِرُ سَقَمًا) أخرجه البخاري (5742)، وأبو داود (3890)، والترمذي (973)، وأحمد (12554) واللفظ له، والنسائي في ((السنن الكبرى)) (10861). 

شيخ الإسلام ابن تيمية رحمه الله فەرموویەتی: (فالالتفات إلى الأسباب - كاستعمال الدواء دون توكل على الله -شرك في التوحيد- أي لعدم اعتماد القلب على الله ) واتە: بایەخدان و ئاوردانەوە لە دەرمان بەبێ پشت بەستن بە الله عزوجل، ئەوە ئەنجامدانی شیركە لە تەوحیددا، چونكە دڵی متمانەی بە الله نەبووە. 

مەسەلەیەكی تری نزیكیش هەیە لەم باسەوە ئەویش ئەوەیە هەندێ كەس لە كاتی كارو كاسبی و بازرگانی كردندا هەموو بایەخدان و بیرێكیان لەلای زیرەكی خۆیان وگرتنەبەری ڕێوشوێنی پێویست و هۆكار مادی و ئابووری و ئەوە لەبیر ئەكەن كە ڕزق و ڕۆزی و دەوڵەمەندی و هەژاری، هەمووی لەلای الله یە و بڕیاری لەسەر داوە، كاتێك بێ ئاگا ئەبێت لەوەی ڕزق وڕۆزی و دابەشكردنی لە نێوان بەندەكاندا هەمووی بەدەستی پەروەردگارە پشت بەستنیشی بە الله عزوجل لاواز دەبێت دەكەوێتە لادان و هەڵەی بیروباوەڕەوە كە لەگەڵ باوەڕ بوون بەقەدەر و بەوەی الله خاوەنی هەموو شتێكە دژوار دەبێت. 

هەندێ بیروباوەڕی پێچەوانە لەگەڵ عەقیدەی تەوحید هەیە لەسەردەمی جاهلی هەبووەو تاكو ئێستاش لەناو خەڵكیدا هەر ماوەتەوە، لەوانە: بینینی هەر باڵندەی وەكو كوندەپەپوو (بوم) وقەلەڕەشكە، ئەوەش مەسەلەیەكی هەستیارە و موسوڵمان دەبێت وریای بێت چونكە ترس لەو جۆرە گیان لەبەرانە لەگەڵ باوەربوون بە قەدەری الله تعالی تێكدەگیرێت. 

خەڵكانێك وا دەزانن ئەگەر كوندە پەپوو لەسەر ماڵەكەیان بنیشێتەوە وەكو ئەوەیە هەواڵی مردنی خاوەن ماڵەكە یان مردنی یەكێكیانی هێنابێت و ئەوەش بیروباوەڕێكە لەسەردەمی جاهیلییەوە ماوەتەوە وبێگومان ڕاست نییە. 

هەروەها قەلەڕەشیش بەهۆی ڕەنگە ڕەشەكەیەوە هەندێك لە خەڵكی لێی دەترسن و بەبینینی تووشی تشاؤم و ڕەشبینی دەبن ودەترسن ڕووداوێكی نەخوازراو ڕوو بدات و هەموو ئەو بیروباوەڕانەش پێچەوانەی عەقیدەی ڕاستە بە الله عزوجل و بەقەدەر. 

پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم فەرموویەتی: (لا عَدْوَى ولا طِيَرَة ولا هَامَةَ ولا صَفَرَ) البخاري: (5757) ومسلم: (2223). لەم فەرموودەشدا و لە زۆر فەرموودەی تردا وەكو دەبینین پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم نەهی كردووە لە ڕەشبینی و (الهامة)ش لە فەرموودكەدا وەكو زانایان دەڵێن مەعنای باڵندنەیەكە وەكو كوندەپەپوو كە عەرەب دەیانبینی و ڕەشبین دەبوون بە بینینی. 

لە فەرموودەیەكی تردا هاتووە: (الطِّيرةُ شركٌ ، وما مِنَّا إلَّا ولكنَّ اللهَ يذهبُهُ بالتوكلِ)أخرجه أبو داود (3910)، والترمذي (1614) باختلاف يسير، وابن ماجه (3538)، وأحمد (3687) واللفظ لهما. واتە ڕەشبینی شیركە و هەموو كەسێك بۆ ساتێكیش بێت ترس و ڕەشبینی هەیە، بەڵام چارەسەی ئەو هەستە بە توكل و پشت بەستن بە الله دەبێت. 

لە فەرمودەیەكی تریشدا هەڕەشەی توند لەوانە كراوە كە ڕەشبینن: (ليس منا من تطيَّرَ أو تُطيِّر له أو تَكَهَّن أو تُكهِّن له أو سَحَر أو سُحِر له ومَن عقد عقدةً أو قال عقدَ عقدةً ومَن أتَى كاهنًا فصدَّقه بما قال فقد كفر بما أُنزِلَ على محمدٍ صلَّى اللهُ عليه وسلَّم) أخرجه البزار (3578) واللفظ له، والدولابي في ((الكنى والأسماء)) (2083) مختصراً، والطبراني (18/162) (355) باختلاف يسير.  

تشاؤم وڕەشبینی لە بینین و بیستنی دەنگی هەر باڵندە و ئاژەڵ و شتێكی تر، یان دڵخۆشی بە بینینان ووا بزانە بە هۆیانەوە خێر دێتەڕێت، پێچەوانەی پشت بەستنە بە الله وهەمووی پاشماوەی جاهیلییەتی كۆنە، چونكە گە لە الله تعالی خۆی نەبێت هیچ كەسێك غەیب و زانستی داهاتوو نازانێت و موسوڵمانیش دەبێت ئەوە بەشێكی تۆكمە بێت لە عەقیدەو بیروباوەڕی. 

بەهەمان شێوە ڕەشبینی لە ڕۆژێكی دیاری كراو لە ڕۆژەكانی هەفتە و دڵەڕاوكێ لە ئەنجامدانی سەفەر و هەر ئیش و كارێك تێیدا كارێكی نادرووستە و لەگەڵ باوەڕبوون بەقەدەر یەك ناگرێتەوە، بۆ نموونە سەرنەتاشین لە ڕۆژێكی دیاریكراودا، یان ترس وڕەشبینی بەرانبەر ڕۆژ ومانگێكی دیاریكراو و وابزانرێت لەو كاتانەدا ڕوداوی ناخۆش ڕوو دەدەن، یان تشاۆم و ڕەشبینی لە ڕنگێك لە ڕەنگەكان، هەموو ئەوانە مەترسی هەیە سەر لە شیركەوە دەربكات، چونكە پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم فەرموویەتی: ( مَنْ رَدَّتْهُ الطِّيَرَةُ مِنْ حَاجَةٍ ، فَقَدْ أَشْرَكَ ).صححه الشيخ الألباني في "السلسلة الصحيحة" (1065). واتە هەركەسێك ڕەشبینی لە كارێك بیگێڕێتەوە ئەوە شیركی ئەنجام داوە. 

هەرچی ڕوداوێك لە گەردووندا ڕوو دەدات بەقەزا و قەدەری الله عزوجل ڕوو دەدات وەكو فەریەتی : (إِنَّا كُلَّ شَيْءٍ خَلَقْنَاهُ بِقَدَرٍ) القمر:49. هەروەها فەرموویەتی: (مَا أَصَابَ مِن مُّصِيبَةٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ) التغابن:11، لە فەرمودەشدا هاتووە: (وتؤمن بالقدر خيره وشره). رواه مسلم، لە فەرموودەی تریشدا هاتووە: (كل شيء بقدر حتى العجز والكيس). رواه مسلم. واتە هەموو شتێك بە قەدەرە تەنانەت بێ دەسەڵاتی و زیرەكیش. 

چەمینەوە و كڕنوش بردن وەكو سڵاو رێز بۆ مامۆستا بێت یان بۆ بەرپرس و ڕاهینەر و زانا وسەرۆک بێت، هەمووی ناجائیز و نادرووستە، چونكە سەجدە و كڕنوش عیبادەتە و عیبادەتیش بۆ غەیری الله نابێت ئاراستە بكرێت. لە أنس بن مالك هاتووە کە فەرموویەتی: ( قال رجلٌ يا رسولَ اللَّهِ الرَّجلُ منَّا يلقى أخاهُ أو صديقَه أينحني لَه قالَ لا قالَ أفيلتزِمُه ويقبِّلُه قالَ لا قالَ أفيأخذُ بيدِه ويصافحُه قالَ نعَمْ) أخرجه الترمذي (2728)، وابن ماجه (3702)، وأحمد (13044). واتە پیاوێك لە ئازیزمانی پرسی صلی الله علیه و سلم كاتێك كەسێك بە برایەكی یان بە هاوڕێیەكی دەگات، ئایا بچەمێتەوە بۆی وسەری بۆ دانەوێنێت؟ فەرمووی نەخێر. وتی ئایا باوەشی پیا بكات و ماچی بكات؟ فەرمووی نەخێر، وتی ئەی دەستی بگرێت و پێكەوە تەوقە بكەن؟ فەرمووی بەلێ. 

ابن القیم بەڕەحمەت بێت سەر دانەواندن و چەمینەوەی بۆ هەر كەسێك بە جۆرێك لە جۆرەكانی شیرکی بچووک زانیوە و فەرموویەتی: (ومن أنواعه: ركوع المتعممين بعضهم لبعض عِنْدَ الملاقاة. وهذا سجود في اللغة. وبه فسر قوله تعالى: {ادْخُلُوا الْبَابَ سُجَّدًا} النساء:١٥٤ سپی أي: منحنين، وإلا فلا يمكن الدخول بالجبهة على الأرض. ومنه قول العرب: سجدت الأشجار، إذا أمالتها الريح)مدارج السالكين ١/ ٣٧٤.) واتە سەردانەواندنی هەندێ لەوانەی سەردەمی ابن القیم كە بە عەمامە لەسەرەكان ناویان دەبات بۆ یەكتری جۆرێكە لە شیركی بچووك و ئەفەرموێت وشەی (سجدا ) لە ئایەتەكەدا ئەو سەردانەواندن وچەمینەوە دەگرێتەوە.... 

ئینجا ئەگەر كڕنوش بردنەكە مەبەست پێی عیبادەت نەبێت و تەنها ئەوە بێت ئەو كەسە بەمەزن بزانێت ومەبەستی ڕێز لێ گرتنێكی ئاسایی بێت، زانایان فەرموویانە ئەو كەسە حەرامێكی گەورەی ئەنجام داوە با لەو سەجدە و كڕنوش بردنەشی مەبەستی الله بێت وعیبادەت بۆ کردنی ئەو كەسە نەبێت. 

هەر بۆیە زانایان فەرموویانە سەجدە بردن بۆ الله لەبەردەم كەسێكدا قەدەغەیە و حەرامە، ئیتر با سەجدەكەش بۆ الله بێت و مەبەست لەو كەسە نەبێت كە لەبەردەمیدا سەجدەكە دەبرێت، چونكە لە ئیسلامدا شیرك و هەموو ڕێگایەك بەرەو شیرك بچێت قەدەغەیە. 

. هەروەها مەسەلەی سڵاو كردنی یاریزان لە ڕاهێنەرەكەی لە یاری كاراتێ و تایكواندۆدا بەو شێوە كارێكی ناپەسەند و حەرامە ، تەنانەت زۆر لە زانایان دەڵێن ئەگەر كەسەكە تەنها سەریشی دابگرێت بەبێ ئەوەی پشتی بچەمێنیتەوە ئەوەش هەر حەرامە، چونكە هەموو ئەو كردارانە دەچنە بابی عیبادەتەوەو عیبادەتیش هەر عیبادەتێك بێت بۆ غەیری الله عزجل درووست نییە، بۆیە باەئەو یاریزانە بەڕێزانە وریا بن و بەهۆی یارییەکەوە خۆیان تووشی تاوانی گەورە نەکەن. 

هەندێ كەسیش ئەو كارە بەرانبەر باوك و دایك و پیاوە بەڕێز و بەتەمەنەكان دەكەن یان بەرانبەر بەرپرس و سەرۆك و هەر كەسێكی تر ئەنجام ئەدەن، لە ڕاستیدا هەر هەموو ئەو حاڵەتانە یەك حوكمیان هەیە و عیللە و هۆكارەكەشی ئەوەیە كە ئەو كردارە دەچێتە چوارچێوەی عیبادەتەوە و نابیت بۆ جگە لە الله ئاراستە بكرێت. 

بەڵام وەكو زانایانی (الموسوعة الفقهیة) پاڵپشت بە قسەی كۆمەڵێك زانای تر دەڵێن، ئەگەر سەردانەواندنەكە پشتی لەگەڵدا نەچامەیەو تەنها بەچاوو بەسەری بوو و نیەتی ڕێز لێنان بوو ئەوە كارێكی حەرامە و ناپەسەندە بەڵام ناگاتە مەسەلەی كوفر، هەندێكیشیان دەڵێن ئەو كارە تەنها مكروه و ناپەسەندە و بێگومان نەكرێت باشترە. 

سەبارەت بەوەی لەدوای تەوقە كردن كەسێك دەستی بخاتە سەر سنگی، خیلافێك لەسەر حوكمەكەی لە نێو زانایاندا هەیە، هەندێكیان دەڵێن ئەوە مەسەلەیەكە دەگەڕێتەوە بۆ عورف و عادەتی خەڵكی و ئەگەر وا ڕاهاتبن ڕێز لەیەكتر بگرن درووستە و نەكردنی باشترە، لەبەر ئەوەی نەكردنی لە سوننەتەوە نزیكترە بەو پێیەی لە فەرموودەكەدا تەنها باسی تەوقە كردنی كردووە ولاسی ئەوە نەکراوە دەست بخرێتە سەر سنگ. 

كورتەی حوكمی ئەم مەسەلەیە بە پێی شیكردنەوەی وتەی زانایان دەبێتە سێ بەشەوە : 

- ئەگەر سەر داگرتن تەنها بۆ رێزو دەربڕینی تەقدیر بێت بۆ بەرانبەر ئەوە كارێكی مەكروهو ناپەسەندە چونكە لاساییكردنەوەیە بۆ بێباوەڕان ونەکرێت باشترە. 

- ئەگەریش سەردانەواندنەكە بۆ مەزن ڕاگرتن و بە عظیم دانانی ئەو كەسە بێت ئەوە كارێكە بە اتفاق و كۆدەنگی زانایان حەرامە و سزای لەسەرە. 

- ئەگەریش مەبەستی پێی عیبادەتی ئەو كەسە بێت ئەوە شیركی گەورەیە وئەنجامدەری ئەو کردارە بەوە لە ئیسلام دەردەچێت. 

لە دێر زەمانەوە یەكێك لەو بیروباوەڕە پووچ و بەتاڵانەی لەناو خەڵكیدا بڵاوە ئەوەیە لە كاتی چاوفڕیندا ئەو كەسە دەترسێت و بەو هۆیەوە چاوەڕوانی ڕوودانی كارەساتێك دەبێت ، بۆ نموونە ئافرەتی وا هەیە تووشی ئەو چاوفڕینە ببێت دڵی دادەخورپێت و دەترسێت مناڵێكی یان مێردەكەی وهەر ئازیزێكی تری تووشی ڕووداوێك ببن!  

لە لای هەندێ لەو كەسانەش باوەڕیان بەم جۆرە خورافاتانە هەیە دەڵێن فڕینی چاوی ڕاست مژدەیەكی خۆشە و فڕینی چاوی چەپ وریاكردنەوەیە لە هەواڵێكی ناخۆش، لە ڕاستیشدا هەر دوو ئەو تێگەیشتنە هەڵەیە و پێچەاونەی عەقیدە و بیروباوەڕی ئیسلامی و زانستی پزیكیشە. 

بێگومان هەموو ئەو بیروباوەڕانە جۆرێكن لە شیرك، چونكە چاو هیچ لە غەیب وزانستێكی نادیار نازانێت تاكو بەو شێوە خاوەنەكەی ئاگادار بكاتەوە، ولە هەندێ وڵاتیشدا كە ئەو حاڵەتە درووست دەبێت ئەو كەسە شتێك دەخاتە سەرچاوی بۆ ئەوەی چاوی لەو جوڵە بخات و كارەساتەكە ڕوونەدات! كە ئەوەش بۆ خۆی شیركێكی ترە. لەوانەیە لە هەندێ جێگەی تر واتای تری هەبێت بەڵام بەگشتی جگە لەوەی حاڵەتێكی ئاساییە یان نەخۆشییەكەو پێویستی بەچارەسەرە نابێت ببرێتە قاڵبێكی ترەوە. 

هەروەها خەڵكانێكی تر هەن ئەگەر گوێیان بزرنگێتەوە وا دەزانن كەسێك باسی ئەوانی كردووە، وەكو ئەوەی گوێ توانای لەو جۆرە ئاگادار كردنەوانەی هەبێت و خاوەنەكەشی لێ ئاگادار بكاتەوە، بێگومان ئەوەش هەڵەیەكە لە بیروباوەڕی ئەو كەسەدا، چونكە گوێ درووست كراوێكی پەروەردگارە و هیچی پێ ناكرێت و بۆ بیستن درووست كراوە و ڕۆڵی لەو جۆرە نابینێت كە ئەو خەڵكە گومان دەبەن. هەرچی فەرموودەیەكیش لەو بارەوە هاتبێت وەكو فەرموودە ناسان دەڵێن ئەسڵی نییە و هەڵبەستراوە. 

هەروەها مەسەلەیەكی تریش هەیە شایانی هەڵوەستە لەسەر كردن و وریا كردنەوەی موسوڵمانانە لەم بارەوە، ئەویش ئەوەیە كەسانێك ئەگەر ببینن پێڵاوێك هەڵگەڕاوەتەوەو سەروژێر بووەتەوە دەترسن و زوو ڕاستی دەكەنەوە وهەندێك دەڵێن ئەوە دەبێتە مایەی ڕودانی ناخۆشی و لە هەندێ لە ولاتانی - لەوانەیە لای خۆمان ئەوە نەبێت - دەڵێن ژێری پێڵاو نابێت ڕووی لەسەرەوە بێت لەبەر ئەوەی الله لە ئاسمانە و نابێت پێلاو ڕووی لە ئاسمان بێت 

باسێكی تریش نزیك لەم بابەتە مەسەلەی خورانی ناو لەپی دەستی مرۆڤە، كە تاكو ئێستاش بەلای هەندێكەوە مایەی دڵخۆشییە و باوەڕیان وایە ئەو كەسە كە ناولەپی دەخورێت پارەیەكی دەست دەكەوێت و ئەوەش خورافەیەكە و هیچ بنەمایەكی نە شەرعی و نەعەقڵی نییە و هەركێیش باوەڕی وابێت كە بەخورانی ناو لەپی پارەی دەست بكەوێت یان خێرێكی تووش ببێت ئەوە كێشەی لە بیركردنەوەو لە عەقیدەدا هەیە و پێویستە تەوبە بكات چونكە ئەو جۆرە بیروباوەڕانە زیان بەدینی دەگەیەنێت و دەبێت لە خۆی دووریان بخاتەوە. 

پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم لەڕێگەی وەحی ئیلاهییەوە عەقڵی مرۆڤەكانی لە هەموو ئەفسانە و خورافاتێك ڕزگار كرد و فێری ئەوەی كردین كە هەمیشە و لە هەموو شتێكدا پشت بە الله ببەستین و باوەڕمان بە چاكەو خراپەی قەدەر هەبێت و لە هیچی تر نەترسن، بەڵام ئەو كەسەی كە تەوحیدی لە خۆیدا بەتەواوی جێبەجێ نەكردبێت و هەڵەو ناتەواوی لە بیروباوەڕیدا هەبێت، بەردەوام دەبێت بەدیلی هەندێ بیروباوەڕی هەڵە و دژوار لەگەڵ دین و لە عەقڵدا. 

نادرووستە قەبر بكرێتە جێگای نوێژ كردن وبینای لەسەر درووست بكرێت درووستكردنی مزگەوت و جێگای عیبادەت لەسەر قەبری پیاوچاكان یان هەركەسێكی تر، كارێكە لەگەڵ تەوحیدی الله و عەقیدەی ڕاست و درووستی كیتاب و سوننەتدا تێكدەگیرێت و پێچەوانەیە، چونكە ئیسلام دینی یەك الله پەرستی و تەوحیدە و هەموو ڕێگایەكیش لە شیرك و بیدعە لە دیندا دەگرێت و سزای توندیشی بۆ ئەو كەسانە داناوە كە دەكەونە هەڵە لە بازنەی عەقیدەدا. 

پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم لەعنەتی لە جولەكە و نەساڕاكان كردووە لەبەر ئەوەی گۆڕی پێغەمبەرەكانیان دەكردە جێگای عیبادەت و پەرستن و فەرموویەتی: ( قَاتَلَ اللَّهُ اليَهُودَ، اتَّخَذُوا قُبُورَ أَنْبِيَائِهِمْ مَسَاجِدَ) رواه البخاري (437) ومسلم (530). هەروەها لە فەرموودەی تردا زەمی ئەوانی كردووە بەهۆی ئەوەی كاتێك پیاوچاكێك لەناویاندا دەمرێت گۆڕەكەی دەكەنە جێگای عیبادەت: (أُولَئِكَ قَوْمٌ إِذَا مَاتَ فِيهِمُ العَبْدُ الصَّالِحُ، - أَوِ الرَّجُلُ الصَّالِحُ، بَنَوْا عَلَى قَبْرِهِ مَسْجِدًا، وَصَوَّرُوا فِيهِ تِلْكَ الصُّوَرَ، أُولَئِكَ شِرَارُ الخَلْقِ عِنْدَ اللَّهِ) رواه البخاري (434)، ومسلم (528). 

بەڵكو لە ئیسلامدا نەهی كراوە لەبەرز كردنەوەەی گۆڕ و دانیشتن لەسەری و درووست كردنی بینا لەسەری و لە فەرموودەی صحیح دا لە ڕێگەی جابر بن عبدالله الأنصاري رضي الله عنهما هاتووە كە فەرموویەتی: ( نهى رسول الله أن يجصص القبر وأن يقعد عليه وأن يبنى عليه)صحيح مسلم : (970 ). 

الله عزوجل لە قورئانی پیرۆزدا ئاگادارمان دەكاتەوە كە كرداری شیرك بە هیچ شێوەیەك قابیلی لێخۆش بوون نییە : { إنّ الله لا يغفر أن يشرك به ويغفر ما دون ذلك لمن يشاء } النساء : 48 ، هەروەها فەرموویەتی: { ولقد أوحي إليك وإلى الذين من قبلك لئن أشركت ليحبطنّ عملك ولتكوننّ من الخاسرين }الزمر : 65 ، هەروەها فەرموویەتی : { ولو أشركوا لحبط عنهم ما كانوا يعملون } الأنعام : 88 . 

بۆیە لە گرنگترین مەسەلەكانی عەقیدە ئەوەیە بزانین كە هاوار كردن بە مرووەكان و بە مرۆڤە دیارنەبووەكان و جنۆكە و دار وبەرد و ئەستێرە وهەر پەرستراوێكی تر جگە لە الله و داواكردنی سەرخستن و پێدانی مناڵ و ڕۆزی و چاكبوونەوەی نەخۆش و ئەو شتانەی كە تەنها الله عزوجل توانای ئەنجامدانی هەیە لەوان داوا بكرێت هەموو ئەوانە هاوبەش بڕیاردانە بۆ الله و مرۆڤ لە بازنەی ئیسلام دەردكات. الله عزوجل فرموویەتی: : { ويعبدون من دون الله ما لا يضرّهم ولا ينفعهم ويقولون هـؤلاء شفعاؤنا عند الله } يونس : 18. 

هەروەها كردارێكی شیركییە كەسێك تەواف بكات بەدەروی قەبری پێغەمبەران و سەحابە و پیاوچاكان وداوای لێخۆش بوون لێیان و سەربڕینی قوربانی و نەزر كردن بۆیان ، ئەگەر ئەو كەسەی كە بەدەوری گۆڕێكدا دەسوڕێنەوەو تەواف دەكات، پێغەمبەریش بێت صلی الله علیه وسلم یان هەر كەسێكی تر بێت، درووست نییە وپێچەوانەی بیروباوەڕ یئیسلامە، چونكە تەواف عیبادەتێكی تایبەتە بە كەعبەی بەرێز و شەریف و درووست نییە ئەو عیبادەتە بۆ هیچ كەس تر سەرف بكرێت. 

بەڵام زانایان دەڵێن ئەگەر بەتەواف كردنەكەی مەبەستی عیبادەتی قەبرەكە و خاوەنەكەی نەبوو و بەڵكو مەبەستی الله بوو، لەو حاڵەتەدا شیركی گەورە نییە و لە ئیسلام دەرناچێت، بەڵام بیدعەیەكی گەورە و ناشیرینی لە عەقیدەدا ئەنجام داوە كە سزای ئەو ئاوانە لە هەموو كەبائیرەكان گەورەترە. ئەوەش گەلێك گەورەیە. 

تاكو ئێستاش لەناو میللەتی كورد و لە كوردستاندا چەندین گۆڕی پیاوچاكان و ئەولیا و خەڵكانی تر بوونیان هەیە و تەوافیان بەدەوردا دەكرێت و داوای پێویستی و چارەسەری كێشەكانیان لێ دەكەن و ئەوەش شیركی گەورەیە و پێویستە مامۆستایانی ئایینی و بانگخوازان و ئەوانەی ئەتوانن دەنگیان بگات بە خەڵكانێكی زۆر وریایی لەو كارە دژوارە لەگەڵ عەقیدەو بیروباوەڕی ئیسلامدا بدەن. 

یەكێكیش لەو گۆڕانەی كە بوونەتە هۆكاری بڵاوبوونەوەی زۆر بیدعەی عەقیدەو هەندێ جار هاوبەش بۆ الله دانانیش قەبری یەكێكە لەو پیاوچاك و زانایانەی كە بە گرینگیدان بە تەوحید وزانستی شەرعی ناسراوە كە ئەویش شێخ عبدالقادر الكیلاني یە بەڕەحمەت بێت، بەڵام بەداخەوە زۆر شت بەناحەق دەدرێتە پاڵی كە ئەو لێی بەرییە و هەرگیز بەو شیوە نەبووە، ساڵانێكی زۆرە و لە ئێستاشدا خەڵكانێكی زۆر بەبەردەوامی (شد الرحال) بۆ سەر قەبركەی دەكەن و ئەوەی الله پێی ناخۆشە و پێغەمبەرەكانی خەڵكیان لێ وریاكردووەتەوە كە ئەنجامی نەدەن لەو جێگەیە ئەنجام ئەدرێت و تەنانەت ناویشی لەناو كوردی خۆماندا بە حەزرەتی غەوس (الغوث) ناسراوە، كە هەر ئەو وشەیە بۆ خۆی شیركە، چونكە عەبدولقادری گەیلانی لەدوای مردنی لەهیچ جێگەیەك حازر نییە و وەفاتی كردووە تاكو پێی بوترێت حەزرەت، غەوسیش نییە چونكە تەنها الله عزوجل توانای بەهاناوە چوون و یارمەتیدانی بەندەكانی هەیە لەوەی كە لە توانا و دەسەڵاتی خۆیدایە نەك هیچ پغەمبەر و پیاو چاك و وەلی و عابیدێك. 

بێگومان ئەوەش كە وا دەكات لەم مەسەلە پڕ بایەخەی عەقیدەدا زۆربەی زۆری ئەو مامۆستا و بانگخوازانە بە ئەركی خۆیان هەڵنەسن ئەگەریش قسەیەك لەو بارەوە بكەن بەشەرم و و بە ترس و بە ناڕاشكاوانە، یان بەبێ هیچ وردەكاری و بەڵگەیەكی كیتاب و سونەت خێرا باز بەسەر مەسەلەكاندا دەدەن و ڕوونی ناكەنەوە. 

باس كردنی ئەم مەسەلە لەسەر مینبەرەكان و لە بازنەی وانەكان و كۆڕو كۆبوونەوە زانستییەكان، دەبێتە مایەی ترس بۆیان و لە كاردانەوەی باس كردنی ئەو جۆرە مەسەلانە زۆر ترس و وریایی نیشان دەدەن. 

هۆكارێكیی تریش ئەوەیە زۆر جار ئەو جۆرە كەسانەی كە هاوار بەمردووان دەكەن وتەواف بەدەوری گۆڕەكاندا دەكەن وسەرقاڵی شیرك و بیدعەن، كەسانی دەست ڕۆیشتوون و خاوەن پێگەی ئایینی و كۆمەڵایەتی وسیاسی دیار خۆیانن، مامۆستای ئایینیش لەبەرانبەردا دەیەوێت هاوسەنگی ڕابگرێت و ڕێزی گشت لایەن و توێژو چینەكانی كۆمەڵگا بەدەست بهێنێت و هەموان لە خۆی ڕازی بكات و كەس لە خۆی عاجز نەكات، بۆیە ئامادە نییە سەركێشی بە مزگەوتەكەی و پێگە ئایینییەكەی وپەیوەندییە كۆمەڵایەتیەكانی خۆیەوە بكات و دواجاریش زۆربەی ڕەهایای ئەو مامۆستایانە بێ دەنگی لەسەر ئەو پرسە گرنگانە هەڵدەبژێرێت وسەدان خوتبە دەدەن بێ ئەوەی یەكیكی باس لەو جۆرە شیركانە بكات - إلا مارحم ربي- و - قلیل ماهم - . 

بۆچوونی ڕاست و پەسەند و بەڵگەدار لەلای ئەهلی عیلم ئەوەیە (الخضر) علیه السلام یەكێكە لە پێغەمبەران علیهم السلام، وەفاتی كردووەو لە ژیاندا نەماوە، هەرچی ئەو بۆچونانەش كە باس لەوە دەكەن لە ژیاندا ماوە بەڵگەی ڕاستیان لەسەر نییە و زانایان ڕەدیان داوەتەوە ، ئه‌مه‌ ڕێڕه‌وی جومهوری زانایانه‌ وه‌كو (البخاري و إبراهيم الحربي و أبي الخطاب ابن دحية و أبي الحسين بن المنادي وابن الجوزي والقاضي أبي يعلى والقاضي أبي بكر بن العربي و أبي حيان و شيخ الإسلام ابن تيمية- له‌ بۆچوونی په‌سه‌ند كراویدا- وابن القيم وابن حجر ). بڕوانه‌:: المنار المنيف ص63 ، الموضوعات 1/200 ، الزهر النضر ص121 ، روح المعاني 15/321 ، منهاج السنة1/97 الفتاوى 4/336 ، 27/100. بێگومان ئه‌مه‌ش بۆچوونی ڕاسته‌ والله أعلم.  

به‌ڵگه‌ش زۆر هه‌یه‌ بۆ پشتگیری كردنی ئه‌م بۆچوونه‌ ، وه‌كو ئایه‌تی:( وَمَا جَعَلْنَا لِبَشَرٍ مِنْ قَبْلِكَ الْخُلْدَ ۖ أَفَإِنْ مِتَّ فَهُمُ الْخَالِدُونَ) الانبیاء34. ئەم ئایەتە هه‌موو مرۆڤه‌كان ده‌گرێته‌وه‌ و الخضر یش سه‌لامی الله ی لێبێت مرۆڤ بووە ولە چەشتنی مردن بەدەر نەبووە. 

هه‌روه‌ها ئه‌و فه‌رمووده‌ی كه‌ بوخاری رحمه الله ده‌یگێڕێته‌وه‌: " أرأيتم ليلتكم هذه فإن على رأس مائة سنة منها لا يبقى ممن هو على ظهر الأرض أحد" واتە دوای سەد ساڵی تر هیچ کەسێک لەوانەی لەو کاتە لە ژیاندا بوونە لە ژیاندا نامێنن ودەمرن. 

هەروەها ئه‌و فه‌رمووده‌ش كه‌ له‌ سەحیحی موسلیمدا هاتووه‌ بەهەمان واتای فەرموودەی پێشوو: "ما من نفس منفوسة يأتي عليها مائة سنة وهي يومئذ حيه". به‌ڵگه‌ن له‌سه‌ر ئه‌م بۆچوونه‌. 

ئینجا ئه‌گه‌ر الخضر علیه السلام زیندوو بوایه‌، ده‌بوو باوه‌ڕی به‌ پێغه‌مبه‌ر صلی الله علیه وسلم بهێنایه‌و و جیهادی لەگەڵدا بكردایه‌و ئاماده‌ی جومعه‌و جه‌ماعه‌ت بووایه‌و چه‌ندین ئه‌ركی تریشی ده‌كه‌وته‌ سه‌ر وه‌كو ابن القیم فه‌رموویه‌تی. 

زانای بەنابانگ أبو الفرج ابن الجوزي لە كتێبی"عجالة المنتظر في شرح حالة الخضر" لێكۆڵینەوەیەكی زانستی كردووە و بەوە گەیشتووە ئەو فەرموودانەی لەو بارەوە هاتون كە الخضر زیندوە ناڕاست و هەڵبەستراون. 

لەناو میللەتی كورددا بەتایبەتی لە چەند دەیەی ڕابردوو ولە پێش ئەوەشدا، بیروباوەڕی زیندوو بوونی (الخضر) كە بە خدری زیندە ناسراوە لە ناو خەڵكیدا عەقیدەیەكی بەربڵاو بووە، مامۆستایانی ئایینیش هۆكارێكی یارمەتیدەر بوونە بۆ تەشەنە كردنی ئەو بیروباوەڕە كە زۆربەیان باوەڕیان بەوە بووە و جەخەتیان لەسەر ڕاست و درووستی ئەو بابەتە كردووەتەوە، دواجاریش چەندین سەرپێچی و بیدعە و هەندێ جار شیركیشی پێوە بەستراوەتەوە. 

زۆر جاریش لەلایەن زۆرزان و تەڵەكەبازەكان و خاوەن بەرژەوەندییەكانەوە بە عەقڵی خەڵكیان ڕابواردووە و بەسەرهاتی زۆریان هەڵبەستووە لەسەر كەسایەتی (الخضر) علیه السلام كە گوایە لە كاتە سەختەكان و لە ساتی ناڕەحەتییەكاندا دەركەوتووەو فریای خەڵكی كەوتووە وڕزگاری كردوون، بەڕاددەیەك ئەو بیرۆكە و بیروباوەڕە لەناو خەڵكیدا تەشەنەی كردبوو كە وێنەیەكی دیاری كراوی لە مێشك و لە زەینی زۆربەی میللەتی كورددا بۆ كێشرابوو، وەكو ئەوەی حەقیقەت بێت و وەكو هەر مرۆڤێكی تری زیندوو لە ژیاندا بێت، بە شێویەك وێنا كراوە كەوا ئەو هەمیشە ئامادەیە و بۆی هەیە لەهەر هەل و مەرج و بارودۆخێكدا و لە كاتی ڕوودانی تەنگ وچەڵەمەدا دەربكەوێت و وەكو فریادڕەس ڕۆڵی خۆی ببینێت لە یارمەتیدان و بەهاناوەچوونی مرۆڤەكان، بەوەش توانرا ڕێگایەكی تر لە ڕێگاكانی سەر لێشێواندن و بیدعەو شیرك بۆ خەڵكانێكی زۆر زیاد بكرێت. 

بەڵام مایەی دڵخۆشییە لە ئێستادا بەهۆی بڵابوونەوەی زانستی شەرعی بەراورد بە جاران و زۆربوونی بانگخوازان كە خەڵكی بۆ كیتاب و سوننەت بانگ دەكەن، پێم وایە ئەو عەقیدەیە زۆر پاشەكشەی كردووە و لەناو خەڵكیدا كاڵ بووەتەوە. 

ڕۆیشتن بۆ لای فاڵچی و كتێبگرەوەو ئەوانەی بانگەشەی زانینی زانستی غەیب دەكەن، یەكێكە لە گەورەترین تاوانەكان و لە هەندێ حاڵەتیشدا سەر لە شیرك و دەرچوون لە بازنەی ئیسلامیشەوە دەردكات. 

پێغەمبەر صلى الله عليه وسلم فەرموویەتی: (من أتى عرافاً فسأله عن شيء لم تقبل له صلاة أربعين ليلة) رواه مسلم. هەروەها لە فەرمودەیەكی تردا هاتووە: (من أتى كاهناً فصدقه بما يقول فقد كفر بما أنزل على محمد) ، رواه أبو داود. 

ئەوانەی كە تەماشای بورجەكان دەكەن و باوەڕ بەو قسانە دەكەن كە تێیاندا نووسراوە سەبارەت بەو خێر و شەڕو چاكەو خراپانەی لە داهاتوودا ڕوو دەدەن، لە ڕاستیدا ئەوەش دەچێتە ژێر هەمان بابەتی ئەو جادووگەری و كتێبگرتنەوەو ڕۆیشتن بۆ لای ئەو كەسانە كە لە سوننەتدا جۆرەها هەڕەشەی توندی لەسەر هاتووە. 

زانایانی هاوچەرخ ئەوەندە لەم مەسەلەدا توند بوونە بۆ پاراستنی تەوحیدی موسوڵمانان فەرموویانە ئەو ڕۆژنامە و گۆڤار و بڵاوكراوانەی كە بورجەكانی تێدایە درووست نییە داخلی ماڵی موسوڵمان بكرێت، هەروەها فەرموویانە سەیركردنی بورجەكان، هەمووی یەك حوكمی نییە و جیاوازی تێدایە وكردوویانە بە سێ حاڵەتەو: 

1- ئەگەر ڕەو کەسە تەنها بورجەكان بخوێنێتەوەو سەیری هەواڵەكانی بكات كە چی دەڵێن دەربارەی داهاتوو بەبێ ئەوەی خۆی بورجی دیاریکراوی هەبێت وبێ ئەوەی باوەڕیش بكات بەوەی كە دەیخوێنێتەوە، ئەوەش زانایان دەڵێن كارێكی حەرامە و نادرووستە ئەو بورجانە بخوێنرێنەوە. 

2- ئەگەر ئەو کەسە بورجەكان بخوێنێتەوەو ئینجا بچێتە سەر بورجەكەی خۆیشی بیخوێنێتەوەو با باوەڕیشی پێ نەكات، بەڵام مادام گرینگی پێداوە و بووەتە مەسەلەیەك بەلایەوە، ئەوا وەكو ئەو كەسەیە كە دەچێتە لای كاهین و فاڵچی و ئەو جۆرە دەججالانە و باوەڕیشیان پێ نەكات یان بە گومان بێت لە قسەكانیان، بەلام مادام چووەتە لایان حیسابی ئەوانەی بۆ دەكرێت كە ئەم فەرموودە دەیانگرێتەوە: (من أتى عرافاً فسأله عن شيء فصدقه لم تقبل له صلاة أربعين يوماً) رواه مسلم . واتە بە هۆی ئەو کارەیەوە چل ڕۆژ نوێژی لێ قبوڵ ناكرێت. 

3- ئەگەر کەسەکە بورجی خۆی یان بورجی خێزان و خەڵكانی تر بزانێت و بچێتە سەر بورجەكان و بیانخوێنێتەوەو باوەڕیشی پێی هەبێت لەو قسانەی كە دەڵێت تووشی خێرێك دەبێت یان تووشی ناخۆشییەك دەبیت، ئەگەر باوەڕی بەو قسانە هەبوو، بەوە لە دین دەردەچێت و بە دەقی فەرموودە لە بازنە ی ئیسلامدا نامێنێتەوە: (من أتى كاهناً فصدقه بما يقول فقد كفر بما أنزل على محمد صلی الله علیه و سلم) بڕوانە: (إتحاف الخیرة المهرة) للبوصیري (6/114). هەروەها: أبو یعلی:(5408). الطبراني: (93/10) (10005). 

هەرچی كەسێك بانگەشەی ئەوە بكات كە عیلمی غەیب دەزانێت و هەواڵی داهاتوو بەخەڵكی بدات و پێیان بڵێی هەفتەی داهاتوو یان مانگی داهاتوو تووشی خۆشییەك یان ناخۆشییەك دەبن وقسەی لەو جۆرە، ئەو كەسە تایبەتمەندییەكی الله عزوجل ی داوەتە پاڵ خۆی كە زانینی غەیبە (قُل لَّا يَعْلَمُ مَن فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ الْغَيْبَ إِلَّا اللَّه) النمل:65. واتە هیچ كەسێك نە لە ئاسمانەكان و نەلەزەوی غەیب زانزانێت، بۆیە باوەر كردن بەو جۆرە كەسانە واتە ئەو كەسە عەقیدەو ئیمانی خۆی خستووەتە مەترسی و جەهلیش دادی نادێت چونكە كەس نییە نەزانێت كە تەنها الله زانستی داهاتوو دەزانێت، الله تعالی فەرموویەتی: (وَإِن يَمْسَسْكَ اللَّهُ بِضُرٍّ فَلَا كَاشِفَ لَهُ إِلَّا هُوَ ۖ وَإِن يُرِدْكَ بِخَيْرٍ فَلَا رَادَّ لِفَضْلِهِ ۚ يُصِيبُ بِهِ مَن يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ ۚ وَهُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ) یونس:107. 

بۆیە پێویستە موسوڵمان زۆر وریای دین و ئیمانی خۆی بێت هیچ كاتێك توخنی ئەو بورجانە نەكەوێت لەبەر ئەوەی لەگەڵ عەقیدەو تەوحیدی موسوڵماندا تێكدەگیرێت. 

تاكە شێوازێك كە زانایان وتوویانە ڕێگە پێدراوە ئەو بورجانە بخوێنرێتەوە ئەوەیە كەسەكە بە مەبەستی ڕەددانەوەو دەرخستنی ناكۆكی لەگەڵ عەقیدەی تەوحیددا بیخوێنێتەوە، 

لە مەنهەجی خوێندنگە وزانكۆكاندا و لە بابەتی فیزیا و كیمیا, پێناسەی مادە و وزە بەوە كراوە كە بریتییە لە: (المادة لا تفنى ولا تستحدث من العدم) یان دەڵێن: (الطاقة لا تفنی ولا تستحدث من العدم) واتە: مادە یان وزە لە نێو ناچێت و لە نەبوونیشەوە نایەتە بوون.  

ئەم پێناسەش ڕاستەوخۆ لە گەڵ مەسەلەی ئیمانی ڕەها بە الله عزوجل تێكدەگیرێت وپێناسەیەكی ئیلحادی پەتییە, چونكە هیچ حیسابێكی بۆ دەسەڵات و پەروەردگارێتی الله عزوجل نەكردووە، هەروەها ڕەتكردنەوەو بە درۆدانانە بۆ ئایەتی: (كُلُّ مَنْ عَلَيْهَا فَانٍ * وَيَبْقَى وَجْهُ رَبِّكَ ذُو الْجَلَالِ وَالْإِكْرَامِ) الرحمن: 27،26. هەروەەها فەرموویەتی:  

(كُلُّ شَيْءٍ هَالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ)القصص: 88. بەلای خاوەنی ئەو پێناسەو ئەوانەشی پێی ڕازین مادە واتە هەموو تەنێك لە ناوچوونی بەسەردا نایەت و تەنها لە شێوەیەكەوە دەگۆڕێت بۆ شێوەیەكی تر، بەڵام الله لەو ئایەتەدا فەرموویەتی هەموو شتێك جگە لە الله عزوجل لە دونیادا لەنێو دەچێت. 

ئەوەش كە دەڵێن: (لا تستحدث من العدم) ئەوەش كوفرێكی ترە چونكە نكۆڵی كردنە لەوەی الله خالیقی هەموو شتێكە و وتوانای خەلق كردنی لە نەبوونەوە هەیە وكو فەرموویەتی: (اللَّهُ خَالِقُ كُلِّ شَيْءٍ ) الزمر: 62. 

بەم قسەو پێناسەی ئەو فیزیا ناسانەش بێت گەردوون هیچ پێویستێكی بە الله نییە و بۆ خۆی كاروباری خۆی بەڕێوە دەبات، ئەم بۆچوونەش ئەگەرچی هەیە و باوە بەڵام دەبێت بزانرێت كە بۆچوون و عەقیدەی مولحیدەكانە زاڵ بووەتە سەر مەنهەجەكانی خوێندندا و پێویستە موسوڵمان لێی بەری بێت و بەرپەرچی بداتەوە،  

بێگومان هەبونی ئەو پێناسەش لە كتێبەكانی فیزیادا، نیشانەی ئەوەیە وڵاتانی عەرەب و بەناو جیهانی ئیسلامی زۆربەی بە سیستمی عەلمانی لەهەموو بوارێكدا زاڵ بووە بە سەریدا و ئەوە كارێك پلان بۆ داڕیژراوە و بەمەبەست نەوەی موسوڵمانان ناچار بە خویندنی ئەو پێناسە دژوارانە دەكەن لەگەڵ بنەماكانی دینەكەیاندا. 

لە ڕاستیدا گەردوون و ئەوەشی كە لە ناو گەردووندایە هەمووی مادەیە و مادەش خالقێكی هەیە ئەویش الله یە، زانایان تەمەنی گەردونیان دیاری كردووە واتە سەرەتایەكی هەیە و گەردوون ئەزەلی نییە، كە سەرەتایشی هەبێت قسەیەكی دژوارە بوترێت لە نەبوون نایەتە بوون و لەنیویش ناچێت، دژوارە لەگەڵ عەقل و مەنتیقدا. 

ئینجا بە ئەزموون و بە تاقیكردنەوەی ئاسایی - وەكو شارەزایان دەڵێن - دەردەكەوێت كە وزە بەشێكی دەفەوتێت و لە نیو دەچێت، نموونەش بە سوتان دەهێننەوە كە ئەگەر یەك كیلۆ خەڵوز بسوتینرێت 400 گرامی لێ دەمێنێتەوە، كە ئەمە هەموو كەسێك دەتوانێت بەچاوی خۆی بیبینێت. 

سەبارەت بە درووست بوونی گەردوون مولحیدەكان ڕای جیاوازیان تێدایە، هەندێكیان دەڵێن گەردوون ئەزەلییە و سەرەتای نییە، هەندێكی تریان دەڵێن پێكهاتەو مادەی گەردوون ئەزەلییە، هەندێكی تریشیان لەگەڵ ئەوەدان كە گەردوون لە نەبوون و عەدەمەوە درووست بووە و بیردۆزەیەكی تریشیان هەیە كە گەردوون خۆی خۆی درووست كردووە كە ئەوەش لە قورئاندا ئاماژەی پێدراوە الله فەرموویەتی: (أَمْ خُلِقُوا مِنْ غَيْرِ شَيْءٍ أَمْ هُمُ الْخَالِقُونَ . أَمْ خَلَقُوا السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ بَلْ لَا يُوقِنُونَ) الطور:35. زانایان یەك بەیەكی ئەو بیردۆزەو بۆچوونانەیان بە بەڵگەی زانستی وەڵام داوەتەوە، بەڵام ئێرە جێگای باسكردنیان نییە، چونكە مەبەست لێرەدا تەنها ئەوەیە بزانرێت ئەو پێناسەیە بۆ مادە پێناسەی مولحیدەكانە و بەهۆی زاڵبوونی سیسمی عەلمانی لە وڵاتی موسوڵماناندا ئەو چەمكە سەپێنراوە و تاكو ئێستاش هەر دەخوێنرێت. 

لە ڕووی ئەمانەتیشەوە باشترە ئاماژە بۆ بۆچوونێكی تر بكەین كە بەلای هەندێكەوە ئەو پێناسە نكۆڵی تێدا نییە لە هەبوونی پەروەردگار، واتە الله خۆی كاتێك كە مادەی درووست كردووە تایبەتمەندی لەنێو نەچوون و داهێنانی لێ وەرگرتووەتەوە و مەسەلەكە دواجار لە ژێر دەسەڵاتی الله بەدەر نییە و هەر خۆیشی جارێكی تر دەتوانێت ئەو تایبەتمەندییەی لێ بكاتەوە و لەنێو بچێت، بەڵام ئەم چەمك و تەفسیرە لەلای خاوەنە ڕەسەنەكانی ئەو پێناسەیە بوونی نییە، چونكە لە بنچینەدا داهێنەرانی ئەو پێناسەیە بێ ئیمان و مولحیدن و لەسەر بنچینەو بنەمایەكی ئیلحادی ئەو پێناسەیان داناوە و چەندین مەبەست و ئامانجی ئایینی و كۆمەڵایەتی و سیاسییان لە پشت بڵاوكردنەوەی ئەو چەمكانەوە هەیە. 

یەكێكی تریش لە تەفسیری لاینگرانی ڕاستێتی ئەو پێناسەیە ئەوەیە كە ئەو پیناسەیە كە مادە نە درووست دەكرێت و نە لەناو دەچێت دەڵێن ئەە بۆ مەخلوق و بۆ مرۆڤەكان ڕاستە چونكە مرۆڤ نە توانای هەیە مادە لە عەدەمەوە درووست بكات و نە دەتوانێت عەدەمی بەسەردا بهێنێت، بەڵام بۆ دەسەڵاتی ڕەها و بێ سنووری الله، نەخێر ئەو قسە ڕاست نییە، چونكە الله خۆی یاسا گەردوونییەكانی خەلق كردووە و خۆیشی گۆڕانكارییان بەسەردا دەهێنێت، خاوەنی ئەم بۆچوونانە بەڵگەی قورئانیش بۆ قسەكەیان دەهێننەوەو دەڵێن الله فەرموویەتی: (أَفَمَن يَخلُقُ كَمَن لَا يَخلُقُ) النحل:17. بەڵام ئەم بۆچوونانە جۆرێكن لە گونجاندن و لە پاساو هێنانەوە لە دەرەوەی مەبەست و ئامانجی داهێنەرانی یەكەمی ئەو پێناسەیە كە لەسەرەتا باسمان كرد. 

بۆ زانیاری زیاتر بڕوانە:  

- مناقشة عقلانية إسلامية لبعض الفيزيائيين والفلاسفة الغربييين/ أ.د. جعفر شيخ إدريس. 

- كواشف زيوف في المذاهب الفكرية المعاصرة / الشيخ عبد الرحمن حسن الحنبكة الميداني. 

- جامع الكتب والابحاث فى الرد على الالحاد والمذاهب الفكرية المعاصرة/ كۆكراوەی چەند كتێبێكە لە وەلامدانەوەی گومانی مولحیدەكان سەبارەت بە درووست بوونی گەردوون كە باسی پێناسەی مادەشی تێدایە. 

پێویستە موسوڵمان لە هەموو چاكەو عیبادەتێكیدا تەنها بیری لەلای ڕەزامەندی پەروەردگاری بێت و نیەتی بۆ ئەو ساغ بكاتەوە، هاوكات ڕێگە لە هەموو هەوڵەكانی شەیتانیش بگرێت كە دەرەنجامی ئەو كردەوە باشانەی لێ تێك بدات وسوود وەرگرتنی لە پاداشتەكانی لێ بشێوێنێت، یەكێكیش لە ترسناكترین ئەو ڕێگایانەی شەیتان لێیەوە دزە دەكات و زیان بە موسوڵمان دەگەیەنێت ڕوپاماییە. 

لە هاوەڵی بەڕێز محمود بن لبيد الله لێی ڕازی بێت هاتووە كە فەرموویەتی: رسول الله صلى الله عليه وسلم فەرموویەتی: (إن أخوف ما أخاف عليكم الشرك الأصغر)، قالوا : يا رسول الله وما الشرك الأصغر؟ قال: (الرياء، إن الله تبارك وتعالى يقول يوم تجازى العباد بأعمالهم: اذهبوا إلى الذين كنتم تراءون بأعمالكم في الدنيا، فانظروا هل تجدون عندهم جزاء) أخرجه أحمد (23630) واللفظ له، والبيهقي في ((شعب الإيمان)) (6831)، والبغوي في ((شرح السنة)) (4135) . واتە: زۆرترین شت كە ترسم هەیە لەسەرتان تێبكەون شیركی بچووكە، كە فەرموویەتی مەبەست پێی ڕوپاماییە. 

مەبەست لە ڕیایی ئەوەیە كەسەكە عیبادەتی الله بكات، بەلام ئارەزووی ئەوەشی هەبێت كەوا خەڵكی پێی بزانن و لە كاتی عیبادەتەكەدا بیبینن و ستایشی بكەن و بە كەسێكی باش و چاكەكار و كورد واتەنی بە خواترسی بزانن، ئەمە لە كاتێكیشدایە كە عیبادەتەكەی بۆ خەڵكی ناكات و بۆ الله ئەنجامی ئەدات، چونكە ئەگەر بێت و بۆ خەڵكی ئەنجامی بدات، یان بەشێكی بۆ ئەوان ئەنجام بدات، ئەوە هاوبەشدانانی گەورەیە و لە بازنەی ئیسلام دەریدەکات. 

ڕوپامایی یان ڕیایی كە وەرگێڕانی وشەی (ریاء )ە لە زمانی عەرەبیدا ، واتە: حەزی بەوەیە خەڵكی بیبینن، بەڵام ئەگەر عیبادەتەكەی دەنگ بێت و حەز بكات خەڵكی بیبیسن و وەسف و سەنای بكەن و دڵ و بیری لەلای ئەو مەسەلە بێت ئەوەش هەر دەبێتە ڕیاء وڕوپامایی و جیاوازی نییە. 

ڕیایی كێشەیەكی زۆر گەورەیە لە ناو سەرجەم موسوڵمانانی ئەم سەردەمەدا تەشەنەی كردووە و لەناو كوردی خۆشماندا بە تایبەتی ئەو دەردە زۆر بڵاو بووەتەوە، خەڵكی زۆر بەكەمی لە تاوانی ڕیایی دەترسن و وەكو ئەوەی دەرك بەوە نەكەن كە ئەو كارە شیركی بچووكە و لە تاوانە گەورەكانیش گەورەترە. 

ئەو خەڵكە زۆر بەهەڵەدا چوون و زیان بەخۆیان دەگەیەنن كاتێك دەچن عیبادەتەكانی خۆیان بۆ خەڵكی نمایش دەكەن، خێرو سەدەقە دەكەن، حەج و عومرە و تەواف دەكەن، قورئان دەخوێننەوە، زۆر عیبادەتی تر ئەجام ئەدەن كە وەكو خەرمانێكە بۆ قەبر و قیامەتی خۆیان باش و بەسوودە، بەڵام مەخابن خێرا وجاری وا هەیە هاوكات لەگەڵ عیبادەتەكەدا تەسویری دەكەن و بە پۆستێك لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا نامیشی دەكەن! ئەوەش بە ڕاستی كارەساتێكی گەورەیە ئەگەرچی هەستیشی پێ ناكەن، چونكە وەكو ئەوەیە خەرمانێك لە كردەوەی باش كۆبكەیتەوە، دوایی بە ئەعسابێكی ساردەوە و لە پێناو ئەوەی كەسانێك پێت بڵێن دەستخۆش، یان بارك الله، یان تۆ پیاوێكی باش و خواناسی بچیت ئەو خەرمانە بخەیتە ژێر مەترسی ئاگری ڕوپامایی و ڕیاییەوە. 

موسوڵمان كە لە عیبادەتەكانیدا مەبەستی الله بێت و دەبێت هەر واش بێت، بۆچی دەبێت حەز بكات ئەو عالەمە لە كاتی ئەنجامدانی ئەو عیبادەتەدا بیبینن و دەستخۆشی لێ بكەن و لایك و كۆمێنتی بۆ بكەن، بەڵكو خەڵكی وا هەیە دوو شەممەو پێنج شەممە بەڕۆژووە، باسی دەكات، شەو نویژ دەكات باسی دەكات، سەدەقەو خێرێك، یان یارمەتی داماوێك دەدات تەسویری دەكات و عالەمی لێ تێدەگەیەنێت، ئەوەش بەڕاستی سەرگەردانییەكی خراپە ئەو خەڵكە تێیكەوتوون وڕێك وەكو ئەوەیە بچیت گڕ بە ماڵی خۆتەوە بنەیت. 

پێشینانی چاكی ئەم ئوممەتە كە پێشەنگ و پێشەوای ئێمە بوون، عیبادەتی خۆیان دەشاردەوە و باسیان نەدەكرد:  

الحسن البصري - رحمه الله - دەیفەرموو: ( لقد أدركنا أقواما لا يستطيعون أن يسروا من العمل شيئا إلا أسروه) واتە: ئێمە چاومان بەكەسانێك كەوت هەرچی كردەوەیەكی چاكە بواری شاردنەوەی هەبوایە دەیانشاردەوە. بۆ نموونە ڕۆیشتن بۆ نوێژی جەماعەت لە مزگەوت ناشردرێتەوە، بەڵام شەونوێژ ئەشاردرێتەوەو هیچ پێویستییەكیش نییە لەوەی بڵاو بكرێتەوە. 

هەروەها دەیفەرموو: (كانوا إذااجتمعوا فتذاكروا ،تحضرأحدهم الدمعة فيحبسها ، فإذاخاف أن تغلبه قام وتركهم ؟ : نعم ) واتە كە سەلەف دادەنیشتن و خەریكی دەرس ودەور ویادی الله بوون، كەسێكیان گریانی زۆری بۆ بهێنایە هەوڵی دەدا گریانەكە بگێرێتەوە، ئەگەر بیزانیبا هەر بۆی ناگێڕدرێتەوە هەڵدەسا و كۆڕەكەی بەجێ دەهێشت بۆ ئەوەی هاوەڵەكانی نەیبینن بەگریانەوە، واتە ئەوەندە لە ڕوپامایی دەترسان. ئیتر نازانم ئەم جورئەتەی ئێمە لە بڵاوكردنەوەی نوێژ و ڕۆژوو وقورئان خوێندن و پێشنوێژی كردەوە چاكەكانی تر لە كوێوە سەرچاوە دەگریت؟! 

ئێستا قورئان خوێنەكان پێش وەخت هەندێ لەو ئایەتانەی كە بۆ گریان دەشێت ئامادە دەكەن و بەرانبەر لە كامێرە دەگرن و دەیخوێننەوە و ئەگەر بە زۆریش بووە دەست دەكەن بە گریان و ئەو بڕگە بەتایبەت لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا پۆست دەكەن ودەڵێن مامۆستا فڵان یۆچی گریا؟!  

بەداخەوە لەناو كوردی سەردەمی سۆشیال میدیادا، ئێستا هەموو بنەماكان شێواون و ئاوەژوو بوونەتەوە، خەڵكی وردەكاری عیبادەت و چاكەكانیان لە گچكە تاكو گەورە - إلا ما رحم ربي - بە دەنگ و ڕەنگ و بە دەكێومێنتاری تۆمار دەكەن و بۆ خەڵكی پەخشی دەكەن، باشە بۆچی؟ ئایا پاداشتی تۆ لەلای خەڵكییە یان لەلای پەروەردگاری خەڵكییە؟ ئەی لەوە ناترسی الله عزوجل تورە بكەیت و كردەوەكانت بەهۆی ئەو ڕیاییەوە بەسەردا بداتەوەو لێت وەرنەگرێت؟ 

من لێرەوە وەكو هەست كردن بەو مەترسییەی كە بەهۆی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانەوە تەشەنەی كردووە، لەم چەند دێڕە بە هەلێك دەزانم بۆ ئەوە وریایی بە هەموو خوشك وبراكانم بدەم كە ئاگایان لە خۆیان بێت و لە عەرز كردنی چاكەكانیاندا ڕۆنەچن و لەوە دڵنیابن كە ڕوپامایی وەكو ئاگرە دەبێت نەهێڵن خەرمانی چاكەكانیان بسوتێنێت، بە تایبەتییش ڕووی دەمم لە دوو توێژی ئەم كۆمەڵگایە دەكەم: 

1- قورئانخوێنان كە بە هەموو پێوەرە شەرعیەكان و بەدەقەكانی قورئان و سوننەت ئەوان لە مەترسیەكی گەورەدان و لە مەسەلەی ڕوپاماییدا - زۆرێك لەوان - تەواو تێكەوتوون و با ئەوەندە تەسویری خۆیان نەكەن و بە خشوع و بەگریان و بەشەو بەڕۆژ و بەهەموو بارەكانیان خەریكی خۆ مایش كردنن، مامۆستایانی ئایینیش بەهەمان شێوە هەندێكیان وایان لێ هاتووە هەموو جوڵە و بۆنە و عیبادەت و كارو كردەوەكیان تۆمار دەكەن و دواتر دەیخەنە تۆرە كۆمەڵایەتییەكانەوە، بۆ ئەوەی خەڵكی بزانێت چەند خواناس و خاوەن تەقوان. 

(بێگومان باسم لەسەر عیبادەت و چاكەی كەسێتی ئەو مامۆستایانەیە كە تووشی نەخۆشی خۆ عەرز كردن بوونە. ئەگینا بڵاوكردنەوەەی وتار و وانە و موحازەرەی بەسوود كارێكی باشە و ڕێپیشاندانی خەڵكییە وبەشێكە لە بانگەواز بۆ ئیسلام). 

2- پەیامیكی تریش بە تایبەت ئاراستەی خوشكانی ئازیزمی دەكەم كە بەهۆی كەمی زانستی شەرعی بێت یان سادەیی و دڵسافی خۆیان بێت، زۆر جار بەكار دەبرێن و دەكرێنە ئامرازی هەندێ چالاكی بۆ لایەن و تەوژمە جۆراوجۆرەكان، با وریابن و ڕازی نەبن بەو شێوە دەربكەون چونكە ئەوە كارێكی ناشەرعییە، هەم دەركەوتنتان حەرامە و هەم ئەو خۆ دەرخستنە بە عیبادەتەوە دەبێتە ڕوپامایی، بۆیە چیتر با واز لەو بێ باكییە بهێنن ولەسنوورەكانی حەرام و قەدەغەكراوەكاندا ڕابوەستن و من لە كتێبی(چل پەیام بۆ ئارەتان)دا زۆر پەیامم لەبەر الله ئاراستەیان كردووە كە زۆربەی زۆری مامۆستایانی ئایینی و بانگخواز و لایەنە ئیسلامیەكان، نەك هەر پێیان ناڵێن و لێیان دەشارنەوە، بەڵكو بەداخەوە ئەو حەرام و هەڵانەشیان بۆ حەڵاڵ دەكەن و لەلا ئاسایی دەكەنەوەو پینەی هەموو شتیكیان لە ڕێگەی بیدعە و بە و مقاصد و ئەركە هاوچەرخەكانی موسوڵمان و ئەو جۆرە بەهانانە بۆ دەكەن. 

كورتەی باسەكە ئەوەیە هەر كردەوەیەك مەگەر خۆی عیبادەتێكی ئاشكرا بێت وەكو نوێژی جەماعەت و حەج كردن و ڕۆژووی ڕەمەزان و ونوێژەبارانە و ئەو جۆرە عیبادەتانە كە ناشاردرێنەوە وخۆی لە بنچینەدا عیبادەتێكی ئاشكرایە. 

یان كردەوەیەكی چاكە كە حیكمەتێكی ڕوون و ئاشكرای تێدا بێت بە ئاشكرا ئەنجام بدرێت بۆ هاندانی خەڵكی بۆ كاری چاكە و یان فێركردنیان و ئاراستە كردنیان بەرەو كاری خێر،. 

یان كەسێك كردەوەیەكی چاكە بكات بە مەبەستی ئەوەی خەڵكی چاوی لێبكەن وشوێن پێی هەڵگرن، بۆ نموونە خەڵكی لە شوێنێكدا ڕەزیل بن و دەستیان نەچێتە پارە بۆ سەدەقە كردن، ئەو كەسە بەبەرچاوی خەڵكی خێرێك دەكات بۆ ئەوەی ئەوانی تر چاوی لێبكەن و شتی لەو جۆرە ئەوە نابێتە ڕیایی و الله زانایە بەنیتەكان.  

یان كەسێك بانگەواز بۆ دینی الله دەكات، بە موحازەرە ونووسین و كتێب ونامیلكە و بە دەنگ و بەڕەنگ بەپێی توانای خۆی بانگەواز بۆ دینەكەی دەكات، ئەمە كارێكی باشە و هەر ئەوەندەی دەویت زوو موراجەعەی نیەتی خۆی بكات. 

جگە لەوانە تاكو بكرێت هەموو كردەوەیەكی چاكەو هەموو عیبادەتێكی شەخسی شاراوە بێت باشترە، چونكە مەبەست و ئامانج لە عیبادەت و لە كردەوەی چاكە ڕەزامەندی الله یە نەك ڕەزامەندی و ڕازیبوونی خەڵكی. 

بۆ هەندێ حاڵەتی لەو جۆرەش كە باسمان كرد، پێشینانی چاكی ئەم ئوممەتە هەندێك جار لەبەر حیكمەتێك و وەكو (استثناء) عیبادەت و چاكەیان بە ئاشكرا ئەنجام داوە لەبەر ئەوەی بەرژەوەندی ئیسلامیان لەوەدا بینیوە، بۆ نموونە لەبەر یەكێك لەو حیكمەتانەی سەەرەوە، ئەگینا ئەسڵ لە لایان شاردنەوەی عیبادەت بووە والله أعلم. 

شیعر و ئەدەبی كوردی كلاسیك و بەتایبەتیش هاوچەرخ، زۆر هەڵەو لادان و قسەی پێچەوانەی لەگەڵ عەقیدەی ئیسلامی تێدایە، ئەگەر بێت خوێنەر پاشخانێكی باشی لە زانستی شەرعی و بەتایبەتی لە بواری بیروباوەڕدا نەبێت، لە كاتی خوێندنەوەی ئەو بەرهەمانەدا تووشی زۆر هەڵەو لادانی عەقیدەیی دەبێت . بە تایبەتیتریش لەو كاتەی كە دوو سیفەت لە خوێنەری ئەدەبی كوردیدا كۆ ببێتەوە، ئیتر لە هیچ هەڵە و لادان و خراپەیەكی ئەو ئەدەبە سەلامەت نابێت ، ئەویش سیفەتی عاتیفی بوون و سۆزدارییە، لەگەڵ سیفەتی نەشارەزایی لە زانستە شەرعییەكاندا، كە ئەو دوو سیفەتە پیكەوە وا دەكەن خوێنەر هەست بە هیچ شتێكی نائاسایی نەكات. 

ئەمەش كە لێرەدا وریایی لەسەر ئەدەین كورت هەڵنەهاتووە لەسەر ئەدەبی هاوچەرخ ئەگەرچی لەو جۆرەیاندا زیاتر و زەقترە، بەڵكو ئەدەبی كلاسیكی كوردی كۆنیش بە شێوەیەكی بەرچاو دیاردەكانی لادانی بیروباوەڕ و شیعری دژوار لەگەڵ بنەماكانی تەوحید و بیروباوەڕی ئیسلامی تێیدا بوونی هەیە. 

ئەو شاعیرە كلاسیكییانەی كە بۆ نموونە مەلا بوونە و وەكو پیاوی ئایینی ناسراون، زۆربەیان لەسەر عەقیدەی تاقمە گومڕاكان بوونە و ستایشی بیروباوەڕی (الحلول والاتحاد ) و (وحدة الوجود) یان كردووە و هاواریان بە غەیری الله كردووە و وهۆنراوەی غەزەلیان بە زاتی الله دا وتووە، هەروەكو چۆن غەزەل بەئافرەتێكدا بوترێت هەندێ لە شیعرەكانی نالی وەك نموونە، هاوار كردن بە پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم و بە پیاو چاك و بە ئەولیا لەلای زۆر لە شاعیران وهەروەها بە مەزن وێنا كردنی كەسانی گومڕای وەكو مەنسوری حەلاج هەندێ لە شیعرەكانی مەحوی وەك نموونە كە دەڵێت: 

هەتا حەق ناسیرە، هەرحەقمە مەنزوور** وەکو و منسورئەگەر بمکەن بەدارا 

هەروەها باسی جەلالی ڕۆمی كە بە مەولانا دەناسرێت وگومڕاو لادەرێکی گەورەیە لە بیروباوەڕی ئیسلامی لە شیعرو ئەدەبی کوردیدا، بەئەنقەست خەرمانەیەکی ناڕاست وناحەقی بە دەوردا دراوەو لە جیاتی ئەوەی حەقیقەتی دەربخرێت وەکو زانا وداناو پێشەوایەکی موسوڵمان لە ئەدەبی کوردیدا وێنا دەکرێت وئەوە تەنها بۆ نموونە ئەگینا ئەدەبی کوردی هاوشێوەی ئەدەبی عەرەبی لە کۆن وهاوچەرخدا لێوان لێوە لە لادانی جۆراوجۆر لە بیروباوەڕی ئیسلامیدا. 

بۆ نموونە قانع کە شاعیرێکی میللی بەناوبانگی کوردە، شیعرەکانی جۆرەها لادان وقسەو هەڵوێستی پێچەوانەی لەگەڵ بیروباوەڕی ئیسلامی تێدایە، لەوانە گاڵتە وسووکایەتی کردن بە مەلائیکەت وبە بەهەشت ودۆزەخ وحەشرو حیساب و زۆر واتاو چەمکی ئیسلامی تر لە شیعرەکانیدا، ئەمەش چەند نموونەیەكە لەوەی ئاماژەمان پێكرد: 

ڕۆژێك میكائیل وتی بەخوا****** چاكی چلۆنی ئاغام مەرجەبا. 

ئەم قەسیدەشی تاكو كۆتاییەکەی لە سووكایەتی كردن بە الله و بە مەلائیكەت و بەبەهای ئایینی تر بەدەر نییە. 

هەروەها بێ منەتی لە بەهەشتی الله دەردەبڕێت و كوردستان بە جێگرەوەی گونجاوی ئەو بەهەشتە دەزانێت و دەڵێت:  

ژنی كورد خوشك و پیاوی برامە ******* كوردستان بەهەشت هەردوو دونیامە. 

هەروەها لە قەسیدەی (گەشتێك لەبەهەشتدا) كە لاساییكردنەوەی هەندێ هۆنراوەی هاوشێوەیە وەكو (الكومیدیا الإلهیة) ی دانتی و( رسالة الغفران)ی أبو العلاء المعري و (رحلة إلی الجحیم) ی شاعیرو فەیلەسوفی مولحیدی بەناوبانگ جمیل صدقي الزهاوي، ئەو قەسیدەی قانع لە دیوانەكەیدا لەلاپەڕە ( 512)دا هاتووە زنجیرەیەكی دوورودرێژ لە سوكایەتی كردن و گاڵتەجاڕی بە مەلائیكەت و بە ڕۆژی قیامەت و بەقەبر و بە حیساب و بەبەهەشت تێدایە بۆ نموونە دەڵێت: 

وتم فریشتە قەزات لە گیانم ******* بێقەدری نەبێت ناوت نازانم 

هەروەها وەكو گاڵتەپێكردن باس لەوە دەكات كە بەرتیلی بە مەلائیكەتەكان داوە و بەو شێوە چووەتە بەهەشتەوە، دەڵێت: 

وتم باش چاوش ئەچم بۆ بەهەشت *** بۆ دیدەن خزم و بۆ سەیران و گەشت 

وتی جەوازی عبورت پێیە؟ ******** بێنە بزانم كە ئیمزای كێیە؟ 

نیوەی كفنەكەم دا بە شورتەكان ***** ڕێم بۆ چۆڵ كرا بەسەهل و ئاسان. 

هەروەها وەسفی عارەق خواردن و سوێند خواردن بە برۆی ساقی عارەقەكە لە شیعریدا هاتووەو دەڵێت: 

دە ساقی بە حەقی پیاڵەی شەراب ***** بەجەرگی پروزاوی هەروەك كەباب 

دە ساقی بە میحرابی هەردوو برۆت ***** بەنازو گرشمەی دوو چاوانی خۆت 

ژمارەی پیاڵەم مەكە تاكو بەهار ********* نەچێ با بچێتە هەزاران هەزار 

ئەمانەش تەنها وەكو نموونەی خێرا هێنامەوە. ئەگینا هەم لە شیعری قانع هاوشێوەی هەیە، هەم لە شیعری نالی و مەحوی و شاعیرانی تری كورد بە شێوازی عر نموونەیان هەیە. 

نموونەیەكی تر لە شیعرێكی بەناو بانگی بێكەسی شاعیر هەڵدەبژێرین كە یەكێك لە عەقیدە گومڕاكانی دژوار لەگەڵ ئیسلامدا بە عەقیدەیەكی ڕاست داناوەو دەڵێت الله مەكانی نییە ودەڵێت: 

(بەو خودایەی بێ شەریك و لامەكان وواحیدە) ئەوەش قسەی فەیلەسوف وتاقمە گومڕاکانی وەكو جەهمییەكانە وهەڵەیە، چونکە بە ڕاشکاوی لە قورئانی پیرۆزدا هاتووە کە الله لەسەر عەرشی خۆیەتی بەو شێوەی کە لایق وشاییستەیەتی. 

شاعیرە كلاسیكییەكان بەو هەموو كارەساتەی كە لە شیعرەكانیاندا هاتووە، كورد واتەنی بە حەوت ئاو شۆراونەتەوە بەراورد بە شاعیرە هاوچەرخەكانی كورد كە زۆربەیان هەڵوێستیان زۆر خراپە لە دژی ئیسلام و بەڕاشكاوی دژایەتی دەكەن و سووكایەتی بە شەریعەت و بە بیروباوەڕكەی دەكەن. 

سەبارەت بە هاوچەرخەكانیش لەسەر ئاستی شیعر و ڕۆمان وەكو لاساییكردنەوە بۆ ڕێڕەوی (الحداثة)ی ڕۆژئاوایی و عەرەبەكان، جەنگێكی ناڕاستەوخۆ و هەندێك جار ڕاستەوخۆیش لە دژی ئیسلامدا لە شیعر و ئەدەبی كوردی هاوچەرخدا بەرپا كراوە و ئەدەب بە شێوەیەكی گشتی بووەتە گۆڕەپانێك بۆ لێدان و ناشیرین كردنی ئیسلام و وێنا کردنی وەکو هێمایەک بۆ دواکەوتن و جێمان لە کاروانی زانست وشارستانی هاوچەرخ. 

هەروەها دەرخستنی ئیسلام وەکو ئایینێکی ستەمکار و دژ بە مافی مرۆڤ وبەەتایبەت بەرانبەر ئافرەت و وێنا كردنی پێغەمبەرەکەی وسەران وسەرکردەکانی وەکو کەسانی دڵڕەق و خوێنڕێژو وناحاڵی، لە کاتێکدا ئەو قسانە هەمووی پێچەوانەی ڕاستین ودینی ئیسلام وپێغەمبەرەکەی صلی الله علیه وسلم وسەرکردەو پێشەواکانی نموونەی میهرەبانی وئاکاری بەرزو ڕەوشتی جوان و بەرەو پێش بردنی شارستانی بوونە بەرەو خێرو چاکە و سەربەرزی مرۆڤایەتی. 

حەقیقەتێكی حاشا هەڵنەگرە كە هەمیشە سوكایەتیكردن بە عەقیدەو بە شەریعەتی ئیسلام و ناشیرین کردنیان جێبەجێکردن بووە بۆ ئەجیندایەکی نەیارانی ئیسلام بەتایبەتی جولەکە ونەساڕاکان کە ئەمڕۆ لە ڕێگای دەسەڵات و ڕاگەیاندنەوە دەستیان بەسەر هەموو جومگەکانی ژیان لە جیهاندا گرتووە و زۆربەی قەڵەم ومێشکی شاعیر و ئەدیبانیان کڕیوە وهەر شاعیرو ڕوماننوسێک بۆ ئەوەی شوهرەت و پارە بە دەست بهێنێت پێویستە یان قسە وسووکایەتی بە ئیسلام بکات، یان ئەدەبێکی داماڵراو لەشەرم وحەیا، سێکس ئامێز لە بونیادەكەیدا بنووسێت، بۆ ئەوەی خەڵات بە دەست بهێنێت و لەلایەن دەزگاكانی ڕاگەیاندنەوە وببێتە جێگای سەرنج و بایەخ . 

بۆ نموونە نجیب محفوظ کە ڕۆماننوس وپێشەنگێکی دیاری ئەدیب وشاعیرە هاوچەرخەکانی کوردە، لە زۆربەی بەرهەمەکانیدا هەم دژایەتی ئیسلام وڕەوشتی کردووە، هەم ڕۆمان وچیرۆکەکانی گۆڕەپانێکی بەرین بوونە بۆ وێنا کردنی کۆمەڵگای عەرەبی وئیسلامی وەکو کۆمەڵگایەکی ئالودە بە سێکس مەیەخ خوارنەوەو و سەرقاڵ تا سەر ئێسقان بە بەكارهێنانی مادە هۆشبەرەکان، کۆمەڵگا لە ڕۆمانەکانی ئەو ئەدیبەدا كۆمەڵگایەكە ئارەزووە ئاژەڵییەکان تێیدا بەسەر هەموو بەهاو بنەما دینی ومرۆییەکاندا زاڵە کە بێگومان ڕاستییەکەی بەو جۆرە نییە وئەوە تەنها یەک لایەنە کەەبریتییە لە لایەنە تاریک وخراپ و نە شازەکەیە. 

هەروەها لە بواری پەندكاندا كە خەڵكی لەنێو قسەو باسەكانی خۆیاندا دووبارە دەکەنەوە كە لە ڕووی ئەمانەتەوە ئەمەیان لە بوارەكانی تر باشترە و كەمتر قسەو بابەتی دژواری لەگەڵ عەقیدەی ئیسلامدا تێكەوتوە، چونکە وا دیارە پێشینانی کورد زیاتر بە قورئان وفەرموودەو شەریعەتی ئیسلام کاریگەر بوونە، بەڵام دواجار ئەویش ڕەهەندی ئایینی هەڵە وناکۆکی تیایەوکە لەگەڵ بیروباوەڕی ئیسلامیدا ناجۆرن، بۆ نموونە: 

پەندێك هەیە دەڵێت: 

(خوا تا كێو نه‌بینێ به‌فری تێناكات) ئەم دەستەواژەیە ئەگەرچی وەکو مەبەست تەماشا بکرێت لەوانەیە مەبەستێکی خراپی تێدا نەبێت، بەڵام لە ڕووی دەربڕین وڕواڵەتەوە درووست نییە هەندێ وشەو دەستەواژە بۆ الله بەكار بێت لەبەر ئەوەی گومانی ئەوە درووست دەكات كە الله هەموو جارێك كێوەكانی لێوە دیار نییە و هەركەی بیانبینێت ئینجا بەفری بۆ دەبارێنیت و ئەمەش قسەیەكی ناشاییستە و هەڵەیەكی بیروباوەڕە، چونكە الله هیچ كاتێك هیچ شتێكی لێ شاراوە نییە، الله فەرموویەتی: (إِنَّ ٱللَّهَ لَا يَخۡفَىٰ عَلَيۡهِ شَيۡءٞ فِي ٱلۡأَرۡضِ وَلَا فِي ٱلسَّمَآءِ) ال عمران:5. هەروەها فەرموویەتی: (وَعِنْدَهُ مَفَاتِحُ الْغَيْبِ لَا يَعْلَمُهَا إِلَّا هُوَ ۚ وَيَعْلَمُ مَا فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ ۚ وَمَا تَسْقُطُ مِنْ وَرَقَةٍ إِلَّا يَعْلَمُهَا وَلَا حَبَّةٍ فِي ظُلُمَاتِ الْأَرْضِ وَلَا رَطْبٍ وَلَا يَابِسٍ إِلَّا فِي كِتَابٍ مُبِينٍ). 

یان هەندێ جار دەڵێن: (ئاشی نەزان خوا ئەیگێرێت) لە ڕووی مەبەستەوە بە هەمان شێوە دەکرێت واتای باشی لێ دەربکرێت، بەڵام بەدەر لەوەی مەبەستیان چییە و چی نییە، لە ڕووی دەربڕینی دەرەکی و دەستەواژەییەوە، ئەوە جۆرێکە لە بێ ئەدەبی لەگەڵ زاتی الله بەو شیوە باس بكرێت. 

هەروەها پەندی (بەڕیش نییە بە ئیشە) ئەسڵی مەبەست وواتاکەی بوار هەیە بڵێین لە ڕوویەکەوە ڕاستە، بەڵام لە لایەکەوە وەکو توانجێک لە دژی ڕیشدارەکان بەکاردێت جۆرێکە لە بێ بایەخ کردنی سوننەتی ڕیش، ئینجا پێچەوانەی حەقیقەتی ئیسلام وسوننەتیشە، چونكە ڕاستترە بڵێین بە ئیشە و بەڕیشیشە! بەڵکو ڕیش خۆی بەشێكە لە ئیش وکردەوەی چاکە، لەبەر ئەوەی فیترەتە وسوننەتیشەو كردەوەیەكی چاكە، ئەگەر نیەتی لەگەڵدا هەبێت. 

لە كۆتاییدا مەبەستمە ئاماژە بۆ مەسەلەیەكی گرنگ بكەم ئەویش ئەوەیە هەندێ لە کەسایەتی و مامۆستایانی ئایینی بەرێز، كە بە بەرۆەوامی بیریان لەلای ڕازیمرۆنی خەڵكە و دەیانەوێت لەلای خەڵكی وەكو كوردێكی دڵسۆز لە سەر حیسابی دین و عەقیدەكەیان دەربكەون، زۆر بەبێ قەید و شەرت و بەبێ ڕەچاوكردنی سنوورەكانی عەقیدەو بیروباوەڕ، لە چاوپێكەوتن و لە گرتە ڤیدیۆ و تەنانەت لە خوتبە و وانەكادا، شیعری ئەو شاعیرانە لە خشوع ولە جەوێکی ڕوحیدا دەخوێننەوە ولە کەشوهەوایەکی تایبەتدا باسی دەكەن و بەبێ گوێدان بە عەقیدەی خاوەنەکەی لەلای خەڵكی خۆشەوستیان دەكەن و ڕەواج بە شیعرەکانیان ئەدەن، بێ ئەوەی هیچ ئاماژەیك بۆ لادان و هەڵەكانی ئەوانە بكەن، بەڵکو جاری وا هەیە لە كاتی خوێندنەوەی هەندێ شیعری ئەو شاعیرانەدا كە زۆر لادان و ئینحیرافی عەقیدەییان هەیە، دەست بەگریان دەكەن، یان ڕوخساری خۆیان دەگۆڕن وکاریگەربوونێکی ڕادەبەدەر لەگەڵ ڕەو شیعرانەدا نیشان دەدەن، وەكو ئەوەی شیعری زانایەكی وابەستەی کیتاب وسونەت، یان موجاهید و عابیدێکی دەست بە کیتاب وسوننەتی پێشینان بخوێننەوە قوڕگیان پڕ دەبێت لە فرمێسك وخەڵكیش كاریگەر دەبن بەو جۆرە شیعرانە كە بەداخەوە لە تەرازووی كیتاب و سوننەتدا هەر جێگەیان نابێتەوە، بەڵکو هەندێ لەو شاعیرانەی ئەوان بەو شێوە هۆنراوەکانیان دەخوێننەوە، كاتێک باسی الله دەكەن باسی زوڵف و لێوو و خەندەی یار دەكەن و دەڵێن ئەوە عیشقی ئیلاهییە! ئاخر لە بیروباوەڕی ئیسلامی دەربارەی الله کوا شتێک هەیە بەو ناوە؟ بەڵکو ئەوە زیاتر نییە لە گومراییەكی گەورە بە ناحەق ڕەواجی پێ دەدرێت، باشترە ئەو مامۆستا بەڕێزانە بەخۆیاندا بچنەوە و تەنها ئەو كەسە بەباش بزانن و قسەو شیعرو هۆنراوەی بگێڕنەوە بۆ خەڵکی كە لەسەر ڕاستە ڕێگای كیتاب و سونەت دەڕۆن. 

هەندێ كەس كە جاری وا هەیە بەناو مەلا و مامۆستای ئایینیشن، یان كەسانێكن لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا بانگەاوز دەكەن بەڵام وێڵن بەدووی ناوبانگ دەركردن و هەموو خەم و هیوا وئاواتێكیان ئەوەیە بەهەر نرخێك بێت خەڵكی بە قسەكانیان پێبكەنن و پێیان بوترێت قسەخۆش و لایك وكۆمێنتی پێ كۆبكەنەوە، دەچن دوعا و نزاو پاڕانەوە كە لە بنچینەدا دەبێت بە زەلیلی و ملكەچی و بە گریانەوە بكرێت بۆ ئەوەی الله بەزەیی پێیاندا بێتەوە و دوعاكەیان گیرا ببێت، ئەوان دەچن بە شێوەیەكی نوكتە ئامێز وگاڵتەجاڕی و پێكەنیناوی دوعاكە دەكەن، بەڵكو جاری وا هەیە لەسەر مینبەرەكانەوە بەو شێوە گألتەئامێز و ناشیرینە دوعا دەكەن و خەڵكی مزگەوتیش وەكو هاریكاری لەگەڵ ئەو كارە نابەجێیەدا بەدەنگی بەرز وەكو وەڵامدانەوە ئامین بۆ دوعاكانیان دەكەن، ئەوەش سەرپێچییەكە دەچێتە بواری عەقیدەو بیروباوەڕەوە، هەرگیز لە كەسی موسوڵمان ناوەشێتەوە ئەو كارە نابەجێیە ئەنجام بدات، چونكە ئەوە جۆرێكە لە بێ ئەدەبی بەرانبەر پەروەردگاری زەوی و ئاسمانەكان. 

نزا و دوعا كردن چەكی ئیماندارە و عیبادەتێكە بۆ پەروەردگاری خۆی ئەنجامی دەدات، الله تعالی فەرموویەتی: (وَقَالَ رَبُّكُمُ ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ ۚ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِينَ ) غافر:160. هەروەها پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم دوعای بەوە وەسف کردووە کە عیبادەتە و فەرموویەتی: (الدعاء هو العبادة) أخرجه أبو داود (1479 )، والترمذي (2969 )، وابن ماجة (3828 ). كەوابێت بە هیچ شێوەیەك درووست نییە بۆ موسوڵمان دوعاكردنی بە شێوازێكی سوعبەت و گاڵتەجاڕی ئەنجام بدات، ئەگەر وا بكات ئەوە دین و ئیمانی خۆی خستووەتە مەترسییەكی گەورەوە و پێویستە تەوبە بكات وچۆن بە ئاشكرا ئەو بێ ئەدەبییەی بەرانبەر الله وعیبادەتی نزا وپاڕانەوە كردووە، ئاوها بە ئاشكرا تەوبەو پەشیمانی خۆی لەو كارە ناپەسەندە ڕابگەیەنێت وفرمێسكی پەشیمانی وپاشگەزبوونە لەو كارە نابەجێیەی هەڵوەرێنێت. 

هەندێكی تر لەو شێوازە دوعایانەی كە گاڵتەجاڕی و بێ ئەدەبی بەرانبەر الله پێوە دیارە، ئەوەیە كە لەسەر زاری مامۆستای بابەتە جیاجیاکانی قوتابخانە و بەتایبەتی لەسەر زاری مامۆستای زمانی عەرەبی دەكرێت و فاعل و مفعول و جار و مجرور و ئەو شتانەی تێدا بە شێوەیەکی گاڵتە جاڕی بەكاردێت بۆ پێكەناندنی خەڵكی یان بۆ داهێنانی سەیروسەمەرە و سەرنج ڕاكێشانی خەڵكی بە شێوەیەکی وا نزم. 

گومانی تێدا نییە ئەو شێوازە دوعایانەی كە بەو شێوە دەكرێت پێچەوانەی ئەو ئادابانەیە كە بەندە لە كاتی دوعاكردندا دەبێت پێوەی دیار بێت لە سەنگینی ونیشاندانی ملکەچی و زەلیلی، بەڵكو زۆر بێ منەت دەردەكەوێت و الله و ئایەتەكانی دەكاتە ئامرازێک بۆ پێكەنین و پێكەناندنی خەڵكی. 

هەر نزیک لەم باسەوە موسیبەتێكی تریش لەم بارەوە بوونی هەیە، كە خەڵكی دەرک بە ئاستی ترسناكی لەسەر دینەكەیان ناکەن ئەویش مەسەلەی گێڕانەوەی نوكتەیە كە لە پێناو پێكەناندنی خەڵكیدا الله و دین و پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم و پیرۆزییەكانی ئیسلام دەكەنە ڕێگا و هۆكارێك بۆ ئەو مەبەستە نزمە، واتە نوكتەكە دەربارەی مەلائیكەت و بەهەشت و دۆزەخ و ئەو بابەتە عەقیدییانەیە دەگێڕنەوە، نوکتە خۆی لە بنچینەدا درۆیە وموسوڵمانی بەڕێز وسەنگین و وابەستە بە شەرع خۆی لێ بە دوور دەگرێت، چجای بابەتەکەشی ئەو پیرۆزییانە بێت. 

بۆی هەیە كەسێك بە گێڕانەوەی نوكتەیەك كە گاڵتەی بە ئیسلام وبەهەشت ودۆزەخ تێدا بێت بەشێوەیەك لە شێوەكان دین و ئیمانی خۆی بخاتە مەترسییەوە، بۆیە دەبێت موسوڵمان زۆر وریای ئەو وشانە بێت كە لە زاری دەردەچن، پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم فەرموویەتی: (وَإِنَّ الْعَبْدَ لَيَتَكَلَّمُ بِالْكَلِمَةِ مِنْ سَخَطِ اللَّهِ لاَ يُلْقِي لَهَا بَالاً يَهْوِي بِهَا فِى جَهَنَّمَ) رواه البخاري. واتە: بەندە لەوانەیە قسەی ئەوتۆ بكات كە پەیوەندی بە خەشم و توڕەیی پەروەردگارەوە هەبێت، خۆی هەر گوێیشی پێ نەدات ووابزانێت قسەیەكی ئاسایی كردووە، كەچی بە هۆیەوە حەفتا ساڵ ئەخرێتە دۆزەخەوە. 

ئازیزمان صلی الله علیه و سلم پێغەمبەر و پێشەوا وپێشەنگی ئێمەیە و دەبێت دینەكەمان لە ئەو فێر ببیین و وەربگرین، كاتێك سوعبەت و قسەیەكی خۆشی بكردایە هیچ وشەیەكی پێچەوانەی ڕاستی بەكار نەدەهێنا و هەموو سوعبەتەكەی بەقسەی ڕاستی بوو، ئەو فێرمان دەكات و دەفەرموێت: (أَنَا زَعِيمٌ بِبَيْتٍ فِي رَبَضِ الْجَنَّةِ لِمَنْ تَرَكَ الْمِرَاءَ وَإِنْ كَانَ مُحِقًّا، وَبِبَيْتٍ فِي وَسَطِ الْجَنَّةِ لِمَنْ تَرَكَ الْكَذِبَ وَإِنْ كَانَ مَازِحًا، وَبِبَيْتٍ فِي أَعْلَى الْجَنَّةِ لِمَنْ حَسَّنَ خُلُقَهُ) رواه أبو داود. كەواتە درۆ كردن با بە سوعبەت و بۆ پێكەنین و نوكتەش بێت هەر حەرامە و قەدەغەیە، موسوڵمان هەرگیز نابێت درۆ بكات، ئەو نوكتانەش هەمووی درۆیە جا ئەگەر سەرباری ئەوەی كە درۆیە سووكایەتی بە پیرۆزییەكانی ئیسلامیش بكات ئەوە كارەساتێكە ئەو كەسە بەسەر دینی خۆیدا دەیهێنێت، ئەگەر خۆی بە موسوڵمان بزانێت. 

دیاردەیەكی ناشیرینی تریش كە تەنها لەناو كورددا بینیومە ئەوەیە، هەندێ مەلای ئاخر زەمان خەڵكی بەدەوری خۆیاندا كۆ دەكەنەوە و قسەی پێكەنین و نوكتە وبەسەرهاتی خۆشیان بۆ دەگێڕنەوە و ئەوانیش قسەكانی تەسویر دەكەن و پێی پێ دەكەنن و دەڵێن مامۆستا فڵانە بەسەرهات و فڵانە قسەی خۆشمان بۆ بگێڕەوە ئەویش بەقسەیان دەكات و خۆی و ئەو جلەش كە لەبەری كردووە بەناو دینەوە ناشیرین دەكات ئەوانیش لە قاقای پێكەنین دەدەن و ئەویش ئەەندەی تر گەرم دەبێت و نوكتە و قسەی لەو جۆرە زیاتریان بۆ ئەگێڕێتەوە، ئەوەش لە ڕاستیدا سووككردنی پێشەی مامۆستای ئایینییە كە دەبێت پیشەیەكی سەنگین و پیرۆز بێت و حەقی خۆیەتی مامۆستا بەڕێزەكان كە گرنگی بە بانگەوازی ئیسلام و بەكەسایەتی مامۆستای ئایینی دەدەن ڕێگری لەو جۆرە مرۆڤانە بكەن وبەبەرپەرچیان بدەنەوە بۆ ئەوەی ناوی مامۆستای ئایینی لەوە زیاتر ناشیرین و وێران نەبێت. 

بۆیە ئەگەر ئەو كەسانەی ئەو جۆرە كارانە دەكەن، دوعا بە زمانێكی بازاڕی و بە گاڵتە ئامێز دەكەن، یان نوكتە وقسە هەڵدەبەستن ودەیانگێڕنەوە لە پێناو پێكەنینی خەڵكی وبابەتی ئایینیشی تێدا بەكار دەهێنن، یان كەسانێك كە گوایە مامۆستایی ئایینیشن مناڵ و گەورە بەدەروی خۆیاندا خڕ دەكەن وبەگێڕانەوەی نوكتەو قسەی پێكەنیناوی لە مەجلیسێكدا نزیك لە گەعدەی گرانیبێژەكان خەریكی خۆ سووككردنن، جا ئەگەر ئەوانە جاهیل ونەزان بن پێویستە ڕاستی مەسەلەكەیان بۆ ڕوون بكرێتەوە بۆ ئەوەی دەست لەو كارە دژوارەیان لەگەڵ ئیمان و تەوحیددا هەڵبگرن، ئەگەریش حوكمی مەسەلەكە بزانن و زانستی شەرعییان هەبێت و هەر سوور بن لەسەر ئەنجامدانی ئەو كارە، ئەوا ئەوان لەسەر خەتەر و حاڵێكی زۆر خراپن وئیمانیان لە لێواری لە نێوچووندایە.