شیعر و ئەدەبی كوردی كلاسیك و بەتایبەتیش هاوچەرخ، زۆر هەڵەو لادان و قسەی پێچەوانەی لەگەڵ عەقیدەی ئیسلامی تێدایە، ئەگەر بێت خوێنەر پاشخانێكی باشی لە زانستی شەرعی و بەتایبەتی لە بواری بیروباوەڕدا نەبێت، لە كاتی خوێندنەوەی ئەو بەرهەمانەدا تووشی زۆر هەڵەو لادانی عەقیدەیی دەبێت . بە تایبەتیتریش لەو كاتەی كە دوو سیفەت لە خوێنەری ئەدەبی كوردیدا كۆ ببێتەوە، ئیتر لە هیچ هەڵە و لادان و خراپەیەكی ئەو ئەدەبە سەلامەت نابێت ، ئەویش سیفەتی عاتیفی بوون و سۆزدارییە، لەگەڵ سیفەتی نەشارەزایی لە زانستە شەرعییەكاندا، كە ئەو دوو سیفەتە پیكەوە وا دەكەن خوێنەر هەست بە هیچ شتێكی نائاسایی نەكات. 

ئەمەش كە لێرەدا وریایی لەسەر ئەدەین كورت هەڵنەهاتووە لەسەر ئەدەبی هاوچەرخ ئەگەرچی لەو جۆرەیاندا زیاتر و زەقترە، بەڵكو ئەدەبی كلاسیكی كوردی كۆنیش بە شێوەیەكی بەرچاو دیاردەكانی لادانی بیروباوەڕ و شیعری دژوار لەگەڵ بنەماكانی تەوحید و بیروباوەڕی ئیسلامی تێیدا بوونی هەیە. 

ئەو شاعیرە كلاسیكییانەی كە بۆ نموونە مەلا بوونە و وەكو پیاوی ئایینی ناسراون، زۆربەیان لەسەر عەقیدەی تاقمە گومڕاكان بوونە و ستایشی بیروباوەڕی (الحلول والاتحاد ) و (وحدة الوجود) یان كردووە و هاواریان بە غەیری الله كردووە و وهۆنراوەی غەزەلیان بە زاتی الله دا وتووە، هەروەكو چۆن غەزەل بەئافرەتێكدا بوترێت هەندێ لە شیعرەكانی نالی وەك نموونە، هاوار كردن بە پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم و بە پیاو چاك و بە ئەولیا لەلای زۆر لە شاعیران وهەروەها بە مەزن وێنا كردنی كەسانی گومڕای وەكو مەنسوری حەلاج هەندێ لە شیعرەكانی مەحوی وەك نموونە كە دەڵێت: 

هەتا حەق ناسیرە، هەرحەقمە مەنزوور** وەکو و منسورئەگەر بمکەن بەدارا 

هەروەها باسی جەلالی ڕۆمی كە بە مەولانا دەناسرێت وگومڕاو لادەرێکی گەورەیە لە بیروباوەڕی ئیسلامی لە شیعرو ئەدەبی کوردیدا، بەئەنقەست خەرمانەیەکی ناڕاست وناحەقی بە دەوردا دراوەو لە جیاتی ئەوەی حەقیقەتی دەربخرێت وەکو زانا وداناو پێشەوایەکی موسوڵمان لە ئەدەبی کوردیدا وێنا دەکرێت وئەوە تەنها بۆ نموونە ئەگینا ئەدەبی کوردی هاوشێوەی ئەدەبی عەرەبی لە کۆن وهاوچەرخدا لێوان لێوە لە لادانی جۆراوجۆر لە بیروباوەڕی ئیسلامیدا. 

بۆ نموونە قانع کە شاعیرێکی میللی بەناوبانگی کوردە، شیعرەکانی جۆرەها لادان وقسەو هەڵوێستی پێچەوانەی لەگەڵ بیروباوەڕی ئیسلامی تێدایە، لەوانە گاڵتە وسووکایەتی کردن بە مەلائیکەت وبە بەهەشت ودۆزەخ وحەشرو حیساب و زۆر واتاو چەمکی ئیسلامی تر لە شیعرەکانیدا، ئەمەش چەند نموونەیەكە لەوەی ئاماژەمان پێكرد: 

ڕۆژێك میكائیل وتی بەخوا****** چاكی چلۆنی ئاغام مەرجەبا. 

ئەم قەسیدەشی تاكو كۆتاییەکەی لە سووكایەتی كردن بە الله و بە مەلائیكەت و بەبەهای ئایینی تر بەدەر نییە. 

هەروەها بێ منەتی لە بەهەشتی الله دەردەبڕێت و كوردستان بە جێگرەوەی گونجاوی ئەو بەهەشتە دەزانێت و دەڵێت:  

ژنی كورد خوشك و پیاوی برامە ******* كوردستان بەهەشت هەردوو دونیامە. 

هەروەها لە قەسیدەی (گەشتێك لەبەهەشتدا) كە لاساییكردنەوەی هەندێ هۆنراوەی هاوشێوەیە وەكو (الكومیدیا الإلهیة) ی دانتی و( رسالة الغفران)ی أبو العلاء المعري و (رحلة إلی الجحیم) ی شاعیرو فەیلەسوفی مولحیدی بەناوبانگ جمیل صدقي الزهاوي، ئەو قەسیدەی قانع لە دیوانەكەیدا لەلاپەڕە ( 512)دا هاتووە زنجیرەیەكی دوورودرێژ لە سوكایەتی كردن و گاڵتەجاڕی بە مەلائیكەت و بە ڕۆژی قیامەت و بەقەبر و بە حیساب و بەبەهەشت تێدایە بۆ نموونە دەڵێت: 

وتم فریشتە قەزات لە گیانم ******* بێقەدری نەبێت ناوت نازانم 

هەروەها وەكو گاڵتەپێكردن باس لەوە دەكات كە بەرتیلی بە مەلائیكەتەكان داوە و بەو شێوە چووەتە بەهەشتەوە، دەڵێت: 

وتم باش چاوش ئەچم بۆ بەهەشت *** بۆ دیدەن خزم و بۆ سەیران و گەشت 

وتی جەوازی عبورت پێیە؟ ******** بێنە بزانم كە ئیمزای كێیە؟ 

نیوەی كفنەكەم دا بە شورتەكان ***** ڕێم بۆ چۆڵ كرا بەسەهل و ئاسان. 

هەروەها وەسفی عارەق خواردن و سوێند خواردن بە برۆی ساقی عارەقەكە لە شیعریدا هاتووەو دەڵێت: 

دە ساقی بە حەقی پیاڵەی شەراب ***** بەجەرگی پروزاوی هەروەك كەباب 

دە ساقی بە میحرابی هەردوو برۆت ***** بەنازو گرشمەی دوو چاوانی خۆت 

ژمارەی پیاڵەم مەكە تاكو بەهار ********* نەچێ با بچێتە هەزاران هەزار 

ئەمانەش تەنها وەكو نموونەی خێرا هێنامەوە. ئەگینا هەم لە شیعری قانع هاوشێوەی هەیە، هەم لە شیعری نالی و مەحوی و شاعیرانی تری كورد بە شێوازی عر نموونەیان هەیە. 

نموونەیەكی تر لە شیعرێكی بەناو بانگی بێكەسی شاعیر هەڵدەبژێرین كە یەكێك لە عەقیدە گومڕاكانی دژوار لەگەڵ ئیسلامدا بە عەقیدەیەكی ڕاست داناوەو دەڵێت الله مەكانی نییە ودەڵێت: 

(بەو خودایەی بێ شەریك و لامەكان وواحیدە) ئەوەش قسەی فەیلەسوف وتاقمە گومڕاکانی وەكو جەهمییەكانە وهەڵەیە، چونکە بە ڕاشکاوی لە قورئانی پیرۆزدا هاتووە کە الله لەسەر عەرشی خۆیەتی بەو شێوەی کە لایق وشاییستەیەتی. 

شاعیرە كلاسیكییەكان بەو هەموو كارەساتەی كە لە شیعرەكانیاندا هاتووە، كورد واتەنی بە حەوت ئاو شۆراونەتەوە بەراورد بە شاعیرە هاوچەرخەكانی كورد كە زۆربەیان هەڵوێستیان زۆر خراپە لە دژی ئیسلام و بەڕاشكاوی دژایەتی دەكەن و سووكایەتی بە شەریعەت و بە بیروباوەڕكەی دەكەن. 

سەبارەت بە هاوچەرخەكانیش لەسەر ئاستی شیعر و ڕۆمان وەكو لاساییكردنەوە بۆ ڕێڕەوی (الحداثة)ی ڕۆژئاوایی و عەرەبەكان، جەنگێكی ناڕاستەوخۆ و هەندێك جار ڕاستەوخۆیش لە دژی ئیسلامدا لە شیعر و ئەدەبی كوردی هاوچەرخدا بەرپا كراوە و ئەدەب بە شێوەیەكی گشتی بووەتە گۆڕەپانێك بۆ لێدان و ناشیرین كردنی ئیسلام و وێنا کردنی وەکو هێمایەک بۆ دواکەوتن و جێمان لە کاروانی زانست وشارستانی هاوچەرخ. 

هەروەها دەرخستنی ئیسلام وەکو ئایینێکی ستەمکار و دژ بە مافی مرۆڤ وبەەتایبەت بەرانبەر ئافرەت و وێنا كردنی پێغەمبەرەکەی وسەران وسەرکردەکانی وەکو کەسانی دڵڕەق و خوێنڕێژو وناحاڵی، لە کاتێکدا ئەو قسانە هەمووی پێچەوانەی ڕاستین ودینی ئیسلام وپێغەمبەرەکەی صلی الله علیه وسلم وسەرکردەو پێشەواکانی نموونەی میهرەبانی وئاکاری بەرزو ڕەوشتی جوان و بەرەو پێش بردنی شارستانی بوونە بەرەو خێرو چاکە و سەربەرزی مرۆڤایەتی. 

حەقیقەتێكی حاشا هەڵنەگرە كە هەمیشە سوكایەتیكردن بە عەقیدەو بە شەریعەتی ئیسلام و ناشیرین کردنیان جێبەجێکردن بووە بۆ ئەجیندایەکی نەیارانی ئیسلام بەتایبەتی جولەکە ونەساڕاکان کە ئەمڕۆ لە ڕێگای دەسەڵات و ڕاگەیاندنەوە دەستیان بەسەر هەموو جومگەکانی ژیان لە جیهاندا گرتووە و زۆربەی قەڵەم ومێشکی شاعیر و ئەدیبانیان کڕیوە وهەر شاعیرو ڕوماننوسێک بۆ ئەوەی شوهرەت و پارە بە دەست بهێنێت پێویستە یان قسە وسووکایەتی بە ئیسلام بکات، یان ئەدەبێکی داماڵراو لەشەرم وحەیا، سێکس ئامێز لە بونیادەكەیدا بنووسێت، بۆ ئەوەی خەڵات بە دەست بهێنێت و لەلایەن دەزگاكانی ڕاگەیاندنەوە وببێتە جێگای سەرنج و بایەخ . 

بۆ نموونە نجیب محفوظ کە ڕۆماننوس وپێشەنگێکی دیاری ئەدیب وشاعیرە هاوچەرخەکانی کوردە، لە زۆربەی بەرهەمەکانیدا هەم دژایەتی ئیسلام وڕەوشتی کردووە، هەم ڕۆمان وچیرۆکەکانی گۆڕەپانێکی بەرین بوونە بۆ وێنا کردنی کۆمەڵگای عەرەبی وئیسلامی وەکو کۆمەڵگایەکی ئالودە بە سێکس مەیەخ خوارنەوەو و سەرقاڵ تا سەر ئێسقان بە بەكارهێنانی مادە هۆشبەرەکان، کۆمەڵگا لە ڕۆمانەکانی ئەو ئەدیبەدا كۆمەڵگایەكە ئارەزووە ئاژەڵییەکان تێیدا بەسەر هەموو بەهاو بنەما دینی ومرۆییەکاندا زاڵە کە بێگومان ڕاستییەکەی بەو جۆرە نییە وئەوە تەنها یەک لایەنە کەەبریتییە لە لایەنە تاریک وخراپ و نە شازەکەیە. 

هەروەها لە بواری پەندكاندا كە خەڵكی لەنێو قسەو باسەكانی خۆیاندا دووبارە دەکەنەوە كە لە ڕووی ئەمانەتەوە ئەمەیان لە بوارەكانی تر باشترە و كەمتر قسەو بابەتی دژواری لەگەڵ عەقیدەی ئیسلامدا تێكەوتوە، چونکە وا دیارە پێشینانی کورد زیاتر بە قورئان وفەرموودەو شەریعەتی ئیسلام کاریگەر بوونە، بەڵام دواجار ئەویش ڕەهەندی ئایینی هەڵە وناکۆکی تیایەوکە لەگەڵ بیروباوەڕی ئیسلامیدا ناجۆرن، بۆ نموونە: 

پەندێك هەیە دەڵێت: 

(خوا تا كێو نه‌بینێ به‌فری تێناكات) ئەم دەستەواژەیە ئەگەرچی وەکو مەبەست تەماشا بکرێت لەوانەیە مەبەستێکی خراپی تێدا نەبێت، بەڵام لە ڕووی دەربڕین وڕواڵەتەوە درووست نییە هەندێ وشەو دەستەواژە بۆ الله بەكار بێت لەبەر ئەوەی گومانی ئەوە درووست دەكات كە الله هەموو جارێك كێوەكانی لێوە دیار نییە و هەركەی بیانبینێت ئینجا بەفری بۆ دەبارێنیت و ئەمەش قسەیەكی ناشاییستە و هەڵەیەكی بیروباوەڕە، چونكە الله هیچ كاتێك هیچ شتێكی لێ شاراوە نییە، الله فەرموویەتی: (إِنَّ ٱللَّهَ لَا يَخۡفَىٰ عَلَيۡهِ شَيۡءٞ فِي ٱلۡأَرۡضِ وَلَا فِي ٱلسَّمَآءِ) ال عمران:5. هەروەها فەرموویەتی: (وَعِنْدَهُ مَفَاتِحُ الْغَيْبِ لَا يَعْلَمُهَا إِلَّا هُوَ ۚ وَيَعْلَمُ مَا فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ ۚ وَمَا تَسْقُطُ مِنْ وَرَقَةٍ إِلَّا يَعْلَمُهَا وَلَا حَبَّةٍ فِي ظُلُمَاتِ الْأَرْضِ وَلَا رَطْبٍ وَلَا يَابِسٍ إِلَّا فِي كِتَابٍ مُبِينٍ). 

یان هەندێ جار دەڵێن: (ئاشی نەزان خوا ئەیگێرێت) لە ڕووی مەبەستەوە بە هەمان شێوە دەکرێت واتای باشی لێ دەربکرێت، بەڵام بەدەر لەوەی مەبەستیان چییە و چی نییە، لە ڕووی دەربڕینی دەرەکی و دەستەواژەییەوە، ئەوە جۆرێکە لە بێ ئەدەبی لەگەڵ زاتی الله بەو شیوە باس بكرێت. 

هەروەها پەندی (بەڕیش نییە بە ئیشە) ئەسڵی مەبەست وواتاکەی بوار هەیە بڵێین لە ڕوویەکەوە ڕاستە، بەڵام لە لایەکەوە وەکو توانجێک لە دژی ڕیشدارەکان بەکاردێت جۆرێکە لە بێ بایەخ کردنی سوننەتی ڕیش، ئینجا پێچەوانەی حەقیقەتی ئیسلام وسوننەتیشە، چونكە ڕاستترە بڵێین بە ئیشە و بەڕیشیشە! بەڵکو ڕیش خۆی بەشێكە لە ئیش وکردەوەی چاکە، لەبەر ئەوەی فیترەتە وسوننەتیشەو كردەوەیەكی چاكە، ئەگەر نیەتی لەگەڵدا هەبێت. 

لە كۆتاییدا مەبەستمە ئاماژە بۆ مەسەلەیەكی گرنگ بكەم ئەویش ئەوەیە هەندێ لە کەسایەتی و مامۆستایانی ئایینی بەرێز، كە بە بەرۆەوامی بیریان لەلای ڕازیمرۆنی خەڵكە و دەیانەوێت لەلای خەڵكی وەكو كوردێكی دڵسۆز لە سەر حیسابی دین و عەقیدەكەیان دەربكەون، زۆر بەبێ قەید و شەرت و بەبێ ڕەچاوكردنی سنوورەكانی عەقیدەو بیروباوەڕ، لە چاوپێكەوتن و لە گرتە ڤیدیۆ و تەنانەت لە خوتبە و وانەكادا، شیعری ئەو شاعیرانە لە خشوع ولە جەوێکی ڕوحیدا دەخوێننەوە ولە کەشوهەوایەکی تایبەتدا باسی دەكەن و بەبێ گوێدان بە عەقیدەی خاوەنەکەی لەلای خەڵكی خۆشەوستیان دەكەن و ڕەواج بە شیعرەکانیان ئەدەن، بێ ئەوەی هیچ ئاماژەیك بۆ لادان و هەڵەكانی ئەوانە بكەن، بەڵکو جاری وا هەیە لە كاتی خوێندنەوەی هەندێ شیعری ئەو شاعیرانەدا كە زۆر لادان و ئینحیرافی عەقیدەییان هەیە، دەست بەگریان دەكەن، یان ڕوخساری خۆیان دەگۆڕن وکاریگەربوونێکی ڕادەبەدەر لەگەڵ ڕەو شیعرانەدا نیشان دەدەن، وەكو ئەوەی شیعری زانایەكی وابەستەی کیتاب وسونەت، یان موجاهید و عابیدێکی دەست بە کیتاب وسوننەتی پێشینان بخوێننەوە قوڕگیان پڕ دەبێت لە فرمێسك وخەڵكیش كاریگەر دەبن بەو جۆرە شیعرانە كە بەداخەوە لە تەرازووی كیتاب و سوننەتدا هەر جێگەیان نابێتەوە، بەڵکو هەندێ لەو شاعیرانەی ئەوان بەو شێوە هۆنراوەکانیان دەخوێننەوە، كاتێک باسی الله دەكەن باسی زوڵف و لێوو و خەندەی یار دەكەن و دەڵێن ئەوە عیشقی ئیلاهییە! ئاخر لە بیروباوەڕی ئیسلامی دەربارەی الله کوا شتێک هەیە بەو ناوە؟ بەڵکو ئەوە زیاتر نییە لە گومراییەكی گەورە بە ناحەق ڕەواجی پێ دەدرێت، باشترە ئەو مامۆستا بەڕێزانە بەخۆیاندا بچنەوە و تەنها ئەو كەسە بەباش بزانن و قسەو شیعرو هۆنراوەی بگێڕنەوە بۆ خەڵکی كە لەسەر ڕاستە ڕێگای كیتاب و سونەت دەڕۆن.