قاعیدەی ( الحُكمُ یَدورُ معَ عِلّته) وەك بەهانەیەك بۆ حەڵاڵ كردنی حەرام!

زانستی (أصول الفقه) زانستێكی گرنگ و بەسوودە ئەگەر بۆ سەرلەبەری باس و بابەتەكانی كیتاب و سوننەت و بەڵگەی شەرعی موعتەبەر ببێتە بنچینە و پاڵشت و پێوەری، بەڵام بەداخەوە لەم سەردەمەدا زۆرێك لە گومڕاكان و ئەوانەی نیازیان بەرانبەر دینی ئیسلام خراپە و قۆڵیان بۆ شێواندان و تێكدانی ئیسلام وحەڵاڵ كردنی حەرامەكان هەڵماڵیوە، زۆر جار لە بنەمایەكی ئەم زانستەوە و لە ژێر پەردەی قاعیدەیەك لە قاعیدەكانی (أصول الفقه)دا لادان و ئینحرافەكانیان ئەنجام ئەدەن وخۆڵ لە چاوی موسوڵمانان دەكەن، ئەمەش كە باسی دەكەم مەبەستم پێی زۆربەی وڵاتانە نەك تەنها كوردستانی خۆمان، بۆ نموونە:

قاعیدەی ( الحُكمُ یَدورُ معَ عِلّته) واتە: حوكمی شەرع پەیوەستە بە هۆكار و پاڵنەرەكەیەوە، ئەگەرچی هەندێ جار ئەم بنەمایە ڕاستە و درووستە و بەڵگەی سوننەتی لەسەرە وكاری پی دەكرێت، بەڵام بە ڕەها كارپێكردنی و بە ئارەزوو تەفسیر كردنی كارەساتی لێ دەكەوێتەوە و دەبێت بە دەرچەیەك بۆ گومڕا ولادەرەكان لێیەوە بێنە ژوورەوە وبەناوی فەتوای هاوچەرخ وچاكسازی ئایینی ولەبەرچاوگرتنی گۆرانكاریەكانی سەردەم و دووبارە خوێندنەوەی دەقەكان، ئیفسادی خۆیان لە فەتواداندا بكەن وحەرامەكان بەو بەهانەوە حەڵاڵ بكەن.

بەداخەوە ئەمڕۆ زۆر جار و لە زۆربەی وڵاتانی موسوڵماناندا كەسانێك دەكرێن بە موفتی و ئەندامی دەستەی فەتوا كە لاڕێبوونی مەنهەجی و ناتەواوی بیروباوەڕو پاشكۆبوون بۆ دەسەڵات وفەتوادان بە پێی فەرمان و ئارەزووی ئەوان و شلكردنەوەی دین وفەتوادان لەسەر بنەمای ڕازی كردنی خەڵكی و هەڵبژاردنی ڕوخسەت و كاركردن بە هەڵەی ناو مەزهەبە فیقهییەكان وتەنانەت ئینتیمای ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ بۆ لایەنێكی عەلمانی و نیمچە عەلمانی، دەبێت بەشێك بێت لە سیفەت و مەرجەكانی ئەوانەی بەو كارە هەڵدەستن.

لە ڕاستیدا قاعیدەی (الحكم یدور مع علته) هەندێ جار ڕێك وەكو خۆی جێبەجێ دەكرێت، هەموو موسوڵمانێكی فیترەت پاك و عەقیدە ڕاست لەوە تێدەگات و دەزانێت ئەوە حەقە، بۆ نموونە: لە مەسەلەی (تیمّم)دا، عیللە و هۆكارەكەی نەبوونی ئاوە، ئاو نەبوو یان لە حوكمی نەبووندا بوو، حوكمی تەیەمموم جێبەجێ دەكرێت، بەڵام كەی ئاو بەردەست بوو حوكمەكە نامێنێت و(تیمم) درووست نییە ئیتر، بۆ ئەم حاڵەتە و هاوشێوەكانی دەوترێت: (الحكم یدور مع علته).

بەڵام هەرگیز بنەمای (الحكم یدور مع علته) قاعیدەیەكی ئوسوڵی ڕەها نییە و وەكو زانایان دەڵێن (مطّرد) نییە لە هەموو كاتێكدا جێبەجێ ببێت و ئیشی پێ بكرێت، لەبەر ئەوەی خودی رسول الله صلی الله علیه و سلم بە ڕەهایی بە پێی ئەم بنەمایە كاری نەكردووە و هەندێ جار موخالەفەی كردووە.

دەیان نموونەی سوننەت لەسەر ئەم حەقیقەتە هەیە، وەكو ئەوەی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم لە كاتی عومرەكەیدا لەبەر (علة) وهۆكاری ئەوەی هێزو توانای موسوڵمانان بە موشریكەكان نیشان بدات، لە سێ جاری یەكەمی تەواف و هەروەها لەو جێگەی كە تاكو ئێستاش سوننەتە موسوڵمان لە كاتی سەعی كردن لە ڕێكردندا پەلە بكات، پەلەی دەكرد و بە خێرایی ڕێی دەكرد، بەڵام سەرەڕای نەمانی ئەو عیللەیە و لاچوونی هۆكارەكەی كە ئەسڵەن موشریكان وجودیان لە مەككەدا نەما، لەگەڵ ئەوەشدا حوكمەكە ئەو كاتە و تاكو ئێستاش هەر مایەوە.

زانایان فەرموویانە قاعیدەی (الحكم یدور مع علته) بە دوو مەرج كاری پێ دەكرێت:

1- (علة) وهۆكاری حوكمەكە بە یەقین وابێت و گومان نەبێت.

2- بەڵگەی تر بە پێچەوانەی ئەو عیللەت و حاڵەتەوە نەهاتبێت.

ئێستا بۆ نمونە موفتی ومەلا هەیە لەلای خۆمان، پرسیاری لێ دەكرێت: ئایا سەفەری كچ و ئافرەت بۆ دەرەوەی وڵات و بەبێ مەحرەم بۆ خوێندن درووستە؟ بەبی وەسان و تەنانەت شیكردنەوەی شەرعیش، بە ئەوپەڕی جورئەت و زۆر بە ئاسایی دەڵێت: ئەوە جاران بوو كە سەفەری ئافرەت بەبێ مەحرەم حەرام بوو، بەڵام ئێستا دنیا گۆراوە و ئەمانە و لە جیاتی وشتر و هۆكارەكانی جاران كە ماوەیەكی زۆری پێ دەچوو بۆ گەیشتن بە جێگای مەبەست، لە ئێستادا بە هۆی فرۆكە و هۆكارە سەردەمییەكانەوە كەسەكە زوو دەگات و جگە لەوە هۆكاری پەیوەندیش هەیە و ئینجا ئەم قاعیدەشی بۆ دەكات بەبەڵگە!

ئەگەر تەفسیری ئەو قاعیدە بەو شێوە كوردییە نامۆیە بێت، دەتوانرێت ڕۆژانە چەندین حەڕام لە دینی ئیسلامدا حەڵاڵ بكرێت و بوترێت عیللەكەی نەماوە كەواتە حوكمەكەشی نەماوە..ولا حول ولا قوة إلا بالله.

إحسان برهان الدین

3 ذو القعدة 1446

2025-5-1

#دەمارگیری_و_تەقلیدی_مەزهەبی_لەتەرازووی_ئیسلامدا: 6
لە مەزهەبەكاندا بۆچوونی زانا پێش دەقەكان دەكەوێت!

یەكێك لە كارەساتەكانی ناو كتێبی مەزهەبەكان ئەوەیە، هەندێ جار سەرەڕای جێگیر بوونی فەرموودەیەك لەلای خاوەن ئەو كتێبە مەزهەبییە، بۆ نموونە لە مەزهەبی حەنەفیدا، دەبینین بەهۆی دەمارگیری یان لە ڕقی مەزهەبێكی تردا، زاناكە بۆچوونی خۆی پیش فەرموودەكە دەخات و كار بە فەرمودەكە ناكات، لەسەر ئەم كارەساتە ئەگەر لە كتێبە مەزهەبییەكاندا بگەرێیت نموونە گەلێك زۆرە، بەڵام من  تەنها دوو نموونە لەوانەی خاوەنی كتێبی (بدعة التعصب المذهبي ) هێناوێتی باس دەكەم:

یەكەم: دانەری كتێبی (الهدایة) وەكو شێخ ناصر الدین الألباني لە (أحكام الجنائز وبدعها 108-109) دەیگێرێتەوە، یەكێكە لەكتێبە لەپیش و سەرەكییەكان مەزهەبی حەنەفی، لە بەرگی یەك لاپەرە 462 لە كاتی باسكردنی چۆنێتی ڕاوەستانی ئیمام لە نوێژی جەنازەدا دەڵێت: (ویقوم الذي یصلي علی الرجل والمرأة بحذاء الصدر. قال: لأنه موضع القلب، وفیه نور الإیمان، فیكون القیام عنده إشارة إلی الشفاعة لإیمانه) واتە: ئەو كەسەی نوێژ لەسەر مردووی پیاو وئافرەت دەكات لە ئاستی سنگی مردووەكە ڕادەوەستێت چونكە ئەوە جێگای دڵە ونوری ئیمان لەو جێگەیە، بۆیە ڕاوەستانی ئیمامەكە لەو جێگەیە ئاماژەیە بۆ شەفاعەت كردن بۆ ئیمانی ئەو كەسە!
ئەمەش لە كاتێكدایە خاوەنی كتێبی هیدایە خۆی ئەو فەرموودەی پێشتر هێناوە و ئاگەدارە كە پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم فەرموویەتی: پێشنوێژ لە نوێژی مردوودا لە ئاستی سەری مردووی پیاو دەوەستێت و لە ئاستی ناوەڕاستی ئافرەتی مردوو ڕادەوەستێت بۆ نوێژكردن، لەوەش سەیرتر، خودی أبو حنیفة  كە ئیمام و سەر مەزهەبی خاوەن كتێبی الهدایة یە، هەروەها أبو یوسف و الطحاوي كە ئەوانیش لەسەرانی مەزهەبەكەن، بەڵكو جومهوری زانایان هەمووی لەسەر كار كردنن بەو فەرموودە ، بەڵام ئەو بە هۆی دەمارگیری مەزهەبی و هەندێ بەهانەی بەتاڵەوە فەرموودەكە ڕەد دەكاتەوەو بە ڕاو تیگەیشتنی خۆی كار دەكات .

دووەم: خاوەنی كتێبی شرح العنایة علی الهدایة (1/225-226علی هامش فتح القدیر)كە ئەو  زانایەكی حەنەفییە، دەڵێت: (إن حضورهن - أي النساء - الجماعات متروك بإجماع المتأخرین) خاوەنی كتێبی فتح القدیر یش هەمان قسەی كردووە. واتە: ئامادە بوونی ژنان بۆ نوێژی جەماعەت لە مزگەوتەكاندا  بە ئیجماعی زانا (متأخر) ەكان كاری پێ ناكرێت!
ئەمەش هەڵە ولادانێكی گەورەیە لە سوننەت لەبەر دەستگرتن و دەمارگیری بۆ مەزهەبەكەی، چونكە لە هەردوو صحیح البخاري ومسلم دا هاتووە لە فەرموودەی ابن عمر كە پێغەمبەر صلی الله وعلیه وسلم فەرموویەتی: (إذا اسْتَأْذَنَتِ امْرَأَةُ أحَدِكُمْ إلى المَسْجِدِ فلا يَمْنَعْها) البخاري  : (5238).  مسلم (442). واتە: ئەگەر ئافرەتی كەسێكیتان داوای مۆڵەتی ڕۆیشتنی بۆ مزگەوت لێتان كرد با ڕێگری لێ نەكات.
كاتی خۆیشی كوڕێكی هاوەڵی گەورە عبدالله بن عمر الله لێی ڕازی بێت بەباوكی وت، بەڵام ئێمە ڕێگە بەئافرەتەكانمان نادەین بچنە مزگەوت! ئیتر باوكیشی لێی تورە بوو و تاكو لە دونیا دەرچوو قسەی لەگەڵی نەكرد لەبەر ئەوەی قسەی رسول الله ی صلی الله علیه وسلم رەتكردەوە.
كارەساتەكەش وەكو وتم ئەوەیە لەم جۆرە موخالەفاتانە لە كتێبی هەموو مەزهەبەكاندا زۆرە، كەسیش لە مەقەلید و مامۆستا و مەلا و شوێنكەوتوان پاساوی بۆ دەهیننەوە و بە وشەیەكیش لەبەرانبەر ئەو هەڵە گەورانە ڕاناوەستن و هیچ نەبێت داوا بكەن ئەو كتێبانە لەو كارەساتانە پاك بكرێنەوە.

#دەمارگیری_و_تەقلیدی_مەزهەبی_لەتەرازووی_ئیسلامدا: 1
پێشەكی

لە دوای وەفاتی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم وهاوەڵە بەڕێزەكانی الله لێیان ڕازی بێت و زانا گەورەكانی سەدە خەیرییەكان بەڕەحمەت بن، ئوممەت ڕووبەڕووی كۆمەڵێك ئاڵنگاری وتاقیكردنەوەی سەخت و بیدعەی نامۆ بە شەریعەت بوونەوە، یەكێك لەو بیدعانەی كە تێیكەوتن و  (ما أنزل الله بها من سلطان)، ئەوە بوو بەشێك لە موسوڵمانان هەندێك لە پێشەوایان و زانایانیان بۆ سەرووی ئاستی مرۆڤەكان بەرز كردەوەو هەموو موسوڵمانانیان وابەستەی ئەوە كرد تەقلیدی یەكێك لەو پێشەوایانە بكەن و دینی ئیسلام بەو گەورەیی و فراوانییەی خۆیەوە تەنها لە چوار پێشەوای شەرعزاندا بچووك كردەوە و ئەهلی ئیسلامیان بەسەر ئەو چوار مەزهەبەدا دابەش كرد، دواتریش بیدعەكە بەوەوە ڕانەوەستا، بەڵكو سەری لە  دەمارگیرییەكی نابوت و كۆمەڵێك بیدعەی ترەوە دەركرد كە بۆ باسكردنی دەبێت سەدان وهەزاران لاپەڕەی بۆ ڕەش بكرێتەوە.

سەبارەت بە سەرهەڵدانی ئەو بیدعەیەش لەناو كورددا  وەكو هەمیشە پشكی شێری بەركەوتووە و میللەتی كورد هەر زوو خۆیان یەكلا كردەوە و قۆڵی تەقلیدكردینان بۆ مەزهەبی شافیعی لێی هەڵماڵی و ئەو ڕێڕەوەیان  هەڵبژارد ودینی ئیسلامیان هەر هەمووی لە تێگەیشتن و بیروبۆچوون و شەرح و لێكدانەوانەكانی سەرانی ئەو مەزهەبەدا قەتیس كرد و بچووك كردەوە و بە كاریگەری مەلاكان و مامۆستا ئایینییەكان وای لێهات موسوڵمان بوون لە دیدی خەڵكیدا بوو بە شافیعی بوون و هاوكات دژایەتییەكی ڕەگوڕیشەداریش لە نێوان شوێنكەوتوانی مەزهەبی شافیعی و مەزهەبی حەنەفی  ومەزهەبەكانی تردا درووست بوو، تاكو ماوەیەك پێش ئیستاش لە هەندێ لە مزگەوتە كۆنەكانی گەرمیاندا ئاسەواری ئەو دەمارگیریە لە درووست كردنی میحرابێك بۆ شافیعییەكان ومیحرابێك بۆ حەنەفییەكان هەر مابوو، ئەمە بێجگەلەوەی لە كاتی مارەبڕین و لە كاتی حەج كردن و دەیان جێگای تر هەر وەكو ئەوەی دوو دین بن بەڵام بەناچاری و بەسنورداری ئەمبەر و ئەوبەریان لە نێوان ئەو دوو مەزهەبەدا دەكرد.

بیدعەی دەمارگیری مەزهەبییەت ئەگەرچی  هیچ كات لە كوردستاندا نەبڕاوەتەوە و هەر بوونی هەبووە، بەڵام لە دە پانزە ساڵی ئەم دواییەدا و لە دەرەنجامی بڵاوبوونەوەی هۆشیاری زانستی شەرعی  و زۆربوونی ئەو مامۆستا و بانگخوازانەی كە خەڵكی بۆ سونەت و شوێنكەوتنی بەڵگەی شەرعی بانگ دەكەن، دەتوانین بڵێین مەددی تەقلیدی كوێرانە بۆ مەزهەبەكان تەواو لاواز بوو، تەنانەت بەشێكی زۆر لە مەلاكانیش كە ئیتر ئەوان پاسەوانی مەزهەبی بوون و شافیعی بوونی ڕەهای میللەتی كورد بوون، تێبینی كرا  جۆرێك لە گۆڕانكاری و بەخۆداچوونەوەیان بەسەرداهات و پێم وایە تاكو ئێستاش الحمد لله دەمارگیری مەزهەبی تەسك و سنورداردا ماوەتەوە، هاوكات بازنەی هۆشیاری ئایینی  و شوێنكەوتنی بەڵگەی كیتاب و سوننەت و  دەست گرتن بەبەڵگەی شەرعیییەوە لە فراوان بووندایە.

بەڵام ماوەیەكە هەندێ لەوانەی گرفتاری نازناوی زانستی خۆیان بوونە و نازانن چۆن خۆیان بكەن بە جێگای باسی خەڵكی، سەرقاڵی ئەوەن  دیسان فوو لە خۆڵەمێشی مەزهەبی بوون بكەن وگیانی بەبەردا بكەنەوە و دەیانەوێت دەمارگیری مەزهەبی و فیتنەی شوێنكەوتنی مرۆڤەكان لەسەر حیسابی دەستگرتن بە بەڵگەكانی كیتاب و سوننەت زیندوو بكەنەوە، دەیانەویت بڵێن بۆ نموونە ئەگەر تۆ شافیعی بیت ئیتر ئیسلامت وەكو خۆی وەرگرتووە و بە زۆری زۆرداری و لە كاتێكدا الله تعالی دوو چاوی ساغی پێت بەخشیوە، ئەوان پێت دەڵێن نەخێر تۆ نابینایت و هەست بەخۆت ناكەیت، دەبێت مەلایەك یان زانایەك لە مەزهەبی شافیعی دەستت ڕابكێشێت و تۆیش شوێنی بكەویت چونكە بەتەنها خۆت دینداریت پی ناكرێت وچارەسەرێك نییە جگە لەوەی مەزهەبێكت هەبێت!

بۆیە بە واجبی خۆمم زانی زنجیرە باسێك لەسەر بیدعەی مەزهەبییەت بنووسم بەو هیوایەی لە كۆتاییدا مادەیەكی وای لێ كۆببێتەوە وەكو كنتێبێك چاپ بكرێت، لەلایەكەوە بۆ موسوڵمانان سوود بەخش بێت و بەرچاوڕوونی بێت بۆیان، لەلایەكی تریشەوە بەرائەت دەربڕینی بەندە بێت لە فیتنەیەك كە موسڵمانان لە درێژایی مێژوودا ناڵاندوویانەو بە دەستییەوە .

هەموو ئەو باسانەی لەم بارەوە دەمەوێت بە موسوڵمانانی بگەیەنم لە پۆستەكانی داهاتوودا إن شاء الله دەیانخەمەڕوو، تاكە شتێك كە لێرەدا دەمەوێت باسكردنەكەی پێش بخەم ئەوەیە، لە كاتێكدا مەزهەبی بوونی ڕەها بە بیدعەیەك و بە كارەساتێك دەزانم بۆ موسوڵمانان، نابێت كەس وا تێبگات  من لە پێگەی زاناگەلی گەورەی وەكو مالیك و شافیعی و أحمد و زانایانی تر بە ڕەحمەت بن كەم دەكەمەوە، نەخێر، بەڵكو من بەرگری لە ئەوان دەكەم و بە ڕاسپاردەكانی ئەوان كار دەكەم كە فەرموویانە، درووست نییە بۆ هیچ كەسێك كە سونەتی پێغەمبەری صلی الله علیه و سلم بۆ ڕوونبوویە بە قسەی ئێمە بكات وكار بە ڕاوبۆچوونی ئێمە بكات. من دەلێم ئەوان مرۆڤ بونە و هەلەیان كردووە، شوێنكەوتووەكانیان هەلەیان زۆرتر كردووە، ئێمە نابێت بەڕەهایی بەقسەیان بكەین، بەڵكو قسەكانی لە ڕۆشنایی بەڵگەكانی كیتاب و سوننەتدا وەردەگرین، موافیق بوو دەیخەینە سەر سەروچاومان، ناموافیق بوو بۆخۆیانی دەگێرینەوە و بەقسەیان ناكەین و ئەچینە سەر حەقەكە لە هەر كوێ بێت و لەلای هەركێ بێت.

سەبارەت بە پۆستەكانی داهاتوومان، هەر بەڕێزێك پێشنیار و تێبنییەكی هەبێت، یان بە پێی بەڵگەی شەرعی ئامۆژگارییەكمان بكات قسەو تێبینی و ئامۆژگارییەكەی بەهەند وەردەگرین و داوا دەكەین لە پەروەردگار لە جیاتی ئێمە پاداشتی بداتەوە،
د. إحسان برهان الدین
13 جمادى الآخر 1446
2024-12-14

بيدعه‌كانى_جومعه: 2 شێوازى خوتبه‌ى پێغه‌مبه‌ر صلى الله عليه وسلم

شێوازى خوتبه‌ى پێغه‌مبه‌ر صلى الله عليه وسلم
به‌ مه‌به‌ستنى پێكانى سوننه‌ت و خۆپاراستن له‌ بيدعه‌ له‌ مه‌سه‌له‌ى نوێژو وتارى هه‌ينيدا، به‌ كورتكراوه‌يى و به‌ پوختى شێوازى وتارى پێغه‌مبه‌رى خواتان صلى الله عليه وسلم بۆ ده‌خه‌ينه‌روو:

1- له‌ وتاره‌كانيدا ڕووى ده‌كرده‌ موسوڵمانان:

عن البراء بن عازب قال : “… فتقدم فصلى ركعتين ثم سلم ثم استقبل الناس بوجهه وأعطي قوسا أو عصا فاتكأ عليها فحمد الله وأثنى عليه " أخرجه البيهقي (3/300) وحسنة الألباني ( صحيح ابي داود ( 4/307).

2 - گۆچانێك يان كه‌وانه‌يه‌كى به‌ ده‌سته‌وه‌ بوو خۆى به‌سه‌ريدا ده‌دا له‌ كاتى خوتبه‌دا:

عن الحكم بن حزن الكلفي رضي الله عنه قال : ( … شهدنا الجمعة فقام رسول الله صلى الله عليه وآله وسلم متوكئا على قوس أو قال على عصا فحمد الله وأثنى عليه كلمات خفيفات طيبات مباركات ثم قال : أيها الناس إنكم لن تفعلوا ولن تطيقوا كل ما أمرتم ولكن سددوا وأبشروا ) أبو داود (1096) حسنة الالباني (صحيح ابي داود 4/261).

3 - كه‌ سه‌رده‌كه‌وته‌ سه‌ر مينبه‌ره‌كه‌ سه‌لامى له‌ موسوڵمانان ده‌كرد:

عن جابر رضي الله عنه : ( أن النبي صلى الله عليه وآله وسلم كان إذا صعد المنبر سلم ) رواه ابن ماجه - وصححة الألباني في " السلسلة الصحيحة “5/ 106

4- به‌ ڕاوه‌ستانه‌وه‌ - نه‌ك به‌ دانيشتن - خوتبه‌ى ئاڕاسته‌يان ده‌كرد:

عن جابر بن سمرة: " أن النبي صلى الله علية وسلم كان يخطب قائماً، ثم يجلس، ثم يقوم فيخطب قائماً، فمن أنبأك أنهُ كان يخطُبُ جَالِساً، فقد كذب " . مسلم (862)
قال ابن عمر : " كان النبي صلى الله عليه وسلم يخطب خطبتين وهو قائم يفصل بينهما بجلوس " . متفق عليه.

5- وتاره‌كانى به‌ (خطبة الحاجة) ده‌ست پێ ئه‌كرد:

" كان رسول الله صلى الله علية وسلم اذا خطب، …. يقول : أما بعد فإن خير الحديث كتاب الله وخير الهدي هدي محمد صلى الله عليه وسلم وشر الأمور محدثاتها وكل بدعة ضلالة " . أخرجه مسلم 867

وعن جابر بن عبد الله رضي الله عنه قال : " كانت خطبة النبي صلى الله عليه وسلم يوم الجمعة يحمد الله ويثني عليه ثم يقول على أثر ذلك وقد علا صوته "
رواه مسلم ( 3 / 11 )

6- زمان و دڵى له‌ كاتى خوتبه‌دا وه‌كو يه‌ك بوون:

عن جابر رضي الله عنه قال : " كان رسول الله صلى الله عليه وآله وسلم إذا خطب احمرت عيناه وعلا صوته واشتد غضبه حتى كأنه منذر جيش يقول صبحكم ومساكم " رواه مسلم (867)

7- وتاره‌كانى كورت ده‌كرده‌وه‌و نوێژه‌كانى درێژ بوون:

عن عمار بن ياسر رضي الله عنه قال : " سمعت رسول الله صلى الله عليه وآله وسلم يقول : إن طول صلاة الرجل وقصر خطبته مئنة من فقهه فأطيلوا الصلاة واقصروا الخطبة " مسلم (869)

8- دوو وتارى ئه‌دا و له‌ نێوان هه‌ر دوو وتاره‌كه‌يدا دانيشتنيكى ده‌كرد:

قال ابن عمر : " كان النبي صلى الله عليه وسلم يخطب خطبتين وهو قائم يفصل بينهما بجلوس " . متفق عليه

9- هه‌ندێ جار له‌سه‌ر مينبه‌ره‌وه‌ قورئانى ده‌خوێند (سوڕه‌تى قاف بۆ نموونه‌):

عن أم هشام بنت حارثة ابن النعمان قالت : " ما أخذت ( ق والقرآن المجيد ) إلا عن لسان رسول الله صلى الله عليه وسلم يقرأها كل يوم جمعة على المنبر إذا خطب الناس " مسلم 873

10 - فه‌رمانى به‌ چاكه‌ و نه‌هى له‌ خراپه‌ ده‌كرد:

عن جابر بن عبد الله أن رجلا دخل المسجد يوم الجمعة ورسول الله صلى الله عليه وسلم يخطب فجعل يتخطى الناس فقال رسول الله صلى الله عليه وسلم اجلس فقد آذيت وآنيت . ابن ماجة 1115 -صححة الالباني ، التعليق الرغيب ( 1 / 256 )

11- هه‌ندي جار له‌سه‌ر مينبه‌ره‌وه‌ نزاو پاڕانه‌وه‌و دوعاى ئه‌كرد:

وسُئِل أنس رضي الله عنه هل كان نبي الله صلى الله عليه و سلم يرفع يديه ؟ قال : قيل يوم الجمعة يا رسول الله قحط المطر و أجدبت الأرض و هلك المال قال : فرفع يديه حتى رأيت بياض إبطيه …) ( صحيح ابن خزيمة (3-145 ) صححة الالباني

12- به‌ پيى پێويستى گوێگره‌كان قسه‌ى ده‌كرد و وتارى ئاڕاسته‌ ده‌كردن:

عن عمرو بن أخطب قال: " صلى بنا رسول الله صلى الله عليه وسلم، الفجر وصعد المنبر فخطبنا حتى حضرت الظهر، فنزل فصلى، ثم صعد المنبر فخطبنا حتى حضرت العصر، ثم نزل فصلى، ثم صعد المنبر فخطبنا حتى غربت الشمس، فأخبرنا بما كان وبما هو كائن، فأعلمنا أحفظنا " رواه مسلم .

13- له‌ نوێژى جومعه‌ هه‌ندێ جار سوره‌تى الأعلى والغاشية ى ده‌خوێنده‌وه‌ و هه‌ندێ جاريش سوڕه‌تى الجمعة والمنافقون ى ده‌خوێنده‌وه‌..

14- جگه‌ له‌ خوتبه‌ى هه‌ينى خوتبه‌ى ترى هه‌بوو له‌ جه‌ژن و نوێژه‌ بارانه‌و كاتى تر به‌ پێى پێويستى موسوڵمانان.

إحسان برهان الدين
2017-7-18 سلێمانى

سیاسەت لە بنچینەدا پیس نییە، بەڵكو پێویستییەكی ژیانە و دەگونجێت رێگایەكیش بێت بۆ سەرفرازی دواڕۆژ ئەگەر سیاسەتێكی شەرعی بێت، بەڵام دوبارە دەپرسمەوە بۆچی سیاسەت بە پێناسەی ئەم ڕۆژگارە پیسە و دەبێت موسوڵمان لێی دوور بكەوێتەوە، وەڵامەكە بە كورتی:

1- ئەمڕۆ سەرزەوی لەلایەن چەند زلهێزێكی كەمەوە بەناراستەوخۆ حوكمڕانی دەكرێت وهیچ نەبێت ئاراستە دەكرێت، جگە لەوان هەموان بە بێ جیاوازی لەژێر ڕكێف وهەژموونی ئەواندان، بەڵكو هێزە لاوەكییەكان پێشبڕكی دەكەن بۆ ئەوەی سیاسەتیان هاوشێوەی سیاسەتی ئەوان بێت بەڵكو ڕازییان بكەن، هەركێ بیت و ئاراستە و بیركردنەوەت هەرچۆنێك بێت ناتوانیت لە دەرەوەی مەرج و ئیرادەی ئەواندا سیاسەت بكەیت، هیچ نەبێت لە هێڵە پانەكانی سیاسەتدا بۆت نییە لێێان لابدەیت، بەو پێیەش هیچ لایەنێك نییە بانگەشەی ئەوە بكات لە دەرەوەی ویست و مەرجەكانی ئەو زلهێزانە و پاشكۆكانیان سیاسەتی ئیسلامی شەرعی یان ئینسانی ئەكات و نەچووبێتە ژێر باری داواكاری مەرج و سیاسەتی ئەو زلهێزانە، ئەگەر كەسێك بانگەشەی لەو شێوەی كرد بەبێ سێ و دوو بزانە قسەكەی دوورە لە ڕاستی.

2- هەڵوێستی زلهێزەكان و پاشكۆكانیان هەر هەمووی بەبێ هیچ ڕاجیایی و ناكۆكییەك دژایەتی ئیسلامە و ڕەفز كردن و ڕەتكردنەوەی شەرع وڕێبازەكەیەتی وەكو بەرنامەی ژیان، بۆیە ئەوانەی بەناو ئیسلامەوە لە گۆڕەپانی سیاسیدا سیاسەت دەكەن جگە لە ناوی ئیسلام و هەندێ بنەماو بنچینەی گشتی لە ئاكار و عیبادەتدا بۆیان نییە لەو بەڕە بچووكەی خۆیان زیاتر قاچ ڕابكێشن، یان هیچ زێدە ڕەوییەك بكەن و خۆیشیان خوا هەڵناگرێت باسی حاكمیەتی شەرع و ئەو شتانە ناكەن بەڵكو بەردەوام ئەلێن ئێمە دەولەتی دینیمان ناوێت و دەوڵەتی مەدەنیمان دەوێت.

3- ئەمڕۆ سیاسەت لەسەر زەویدا سیاسەتێكە ڕەوشتی تێدا نییە، ئەوەش جێگای یەكدەنگی هەموانە و هەموان سنوورەكانی رەوشت بە واتا فراوانەكەی دەشكێنن و ئاساییە بەلایانەوە، بۆ نموونە درۆ كردن و پاشقولدان وفێڵ وتەنانەت پاكتاوكردنی یەكتری وئاكاری تری هاوشێوە ئەمانە بە بەزاندنی سنووری ڕەوشت و یاساو ڕێسای سیاسەت دانانرێت، بەڵكو جۆرێكن لە میكانیزم و هۆكاری سەركەوتن و جۆرێكیشە لە لێزانین و ئازایی لەو جیهانە جەنجاڵەدا.

4- سیاسەتی ئەم ڕۆژگارە یەك لۆژیك زیاتر نازانێت و لە یەك زمان زیاتر تێناگات، ئەویش لۆژیكی هێز وپارەیە، وەكو دوو باڵی باڵندەكەن كە بەبێ ئەو دوو لایەنە توانای هەڵفڕینی نییە، هێزی سەربازی و دارایی لەیەكتر جیانابنەوە وبنەمای سیاسەتی ئەم سەردەمە پێك دەهێنن، جا هەر كەس و لایەنێك هێزی سەربازی و پارەی هەبوو بڕیاریش هەر لای ئەوە، ئەگەر ئەو دوەی نەبوو تەنها بۆ پاشكۆبوون و بەكارهێنان وەكو كاریكتەری لاوەكی و بۆ پڕ كردنەوی هەندێ كەلێن و بۆ سازشی هێزە گەورەكان مەگەر بەكاریان بهێنن، ئەگینا ئەوەی حیساب بێت بۆیان ناكرێت، بەوەش دەردەكەوێت سیاسەتەكە لە خۆ خەڵەتاندن زیاتر نییە.

5- سیاسەت لە ئیسلامدا چەمكێكی پیرۆزی هەیە و مەعناكەی ئاسمان و ڕێسمانی لەگەڵ ئەوەی لەم ڕۆژگارەدا دەگوزەرێت فەرقە، واتای سیاسەت لە ئیسلامدا ئەوەیە كە میللەت بە ئەوپەڕی دادگەری و دڵسۆزی و راستگۆییەوە بەڕێوە ببرێن و كاروبارەكانیان ئاسان بكرێت، لە سەحیحی بوخاریدا هاتووە پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم فەرموویەتی: ( كَانَتْ بَنُو إِسْرَائِيلَ تَسُوسُهُمْ الْأَنْبِيَاءُ ، كُلَّمَا هَلَكَ نَبِيٌّ خَلَفَهُ نَبِيٌّ ) واتە نەوەی ئیسڕائیل لەلایەن پێغەمبەرانەوە كاروباریان بەڕێوەدەبرا، كە پێغەمبەرێك وەفاتی دەكرد پێغەمبەرێك جێگاكەی دەگرتەوە.و بە سیاسەتی شەرعی ئەو خەڵكەی بەرێوەدەبرد.

ئایا ئەمڕۆ سیاسەتی لەو شێوە لەسەر زەویدا بوونی هەیە؟ اللهم نەخێر.
إحسان برهان الدین
1- شوال -1445

یەكێك لەو وتە بەناوبانگانەی لە عبدالله بن عباس الله لێی ڕازی بێت دەگێڕدرێتەوەو گەورەترین مشت و مڕی لەسەر درووست بووە و زۆرترین قسەی لەسەر كراوە و ناكۆكیشی لەسەر درووست بووە ئایا وتەیەكی ڕاست و درووستە و سەنەدەكەی صحیح ە، یان نەخێر زنجیرەی سەنەەكەی لاوازی تێدایە و ناشێت لەمەسەلەیەكی گەورەی وەكو (الحكم بما أنزل الله) بكرێتە بەڵگە، ئەو وتەیە كە ئەو هاوەڵە بەرێزە لە تەفسیری ئایەتی ( وَمَن لَّمْ يَحْكُم بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ فَأُولَٰئِكَ هُمُ الْكَافِرُونَ) لێی دگێڕدرێتەوە ، كە فەرموویەتی ئەو كوفرە نییە كە كەسەكە لە بازنەی ئیسلام دەربكات بەڵكو ئەوە كوفری بچووكە و بە (كفر دون كفر) دەربڕینی لێ كردووە، ئەمەش لە كاتێكدایە كە الله جل وعلا بە ڕاشكاوی و بە وشە و دەربڕینێكی عەرەبی ڕوون و ڕاشكاو سیفەتی كوفر و زوڵم و فیسقی داوەتە پاڵ ئەو كەسەی كە بە قورئان حوكم نەكات . 

پێش ئەوەی لە ڕۆشنایی قسەی فەرموودەناساندا باس لە سەنەدی ئەو وتەیەی ابن عباس بكەین، پێویستە بزانین ئەم هاوەڵە بەڕێزە تەمەنی سیانزە ساڵ بووە كاتێك پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم وەفاتی كردووە، حوكمڕانەكانی سەردەمی ئەویش بریتی بوونە لە خەلیفە أبو بكر الصدیق وعمر بن الخطاب و عثمان بن عفان و علي بن أبي طالب الله لە هەموویان ڕازی بێت و تاكو دەگاتە سەردەمی عبد الملك بن مروان كە ابن عباس لەو سەردەمەدا و لە ساڵی 68ی كۆچی وەفاتی كردووە، واتە ئەو سەردەمانەی ئەوی تێدا ژیاوە لە هەموویدا حوكم كردن و خەڵكی و وڵات بەڕێوە بردن هەمووی لەسەر بنەمای كیتاب و سوننەت بووە وشتێك نەبووە هاوشێوەی ئەم سەردەمە كە حوكمی الله بەجارێك لاببرێت و لە جیاتی ئەوەش حوكم بە یاسا و ڕێسای دەستكردی ڕۆژهەوڵات و ڕۆژئاوای پێچەاونەی كیتاب و سونەت بكرێت ونەكەسیش ئەوەی بە خەیاڵدا هاتووە. 

سەرەتا با لە ڕۆشنایی قسەی زانایاندا و بە كورتی ئاماژە بۆ سەنەد و ڕێگای جێگیربوونی وتەكەی ابن عباس (كفر دون كفر) بكەین و بڵێین: 

لە ڕاستیدا ئەم (أثر)ەی ابن عباس الله لێی ڕازی بێت زانایان لە دێر زەمانەوە ناكۆكی لە نێوانیاندا لەسەر سەنەدو جێگیر بوونی درووست بووە و زۆرێك لە زانایان و لەفەرموودەناسان ئەو قەولەیان ڕەت كردووەتەوە و و بە ضعیف یان زانیوە لەبەر ئەم هۆكارانە: 

- ئەم فەرموودەیە سەرەتا پێویستە بزانین مەوقوفە و مەرفوع نییە، لەلایەن ابن أبي حاتم والحاكم لە كتێبی المستدرك والبيهقي لە كتێبی السنن و هەروەها المروزي لە كتێبی تعظيم قدر الصلاة وابن عبدالبر لە التمهيد لە ڕێگەی هشام بن حجير بە گێڕانەوە لە طاووس ئەویش بە گێڕانەوە لە ابن عباس ڕیوایەت كراوە وەكو زانایان دەفەرموون. ئەمەش نموونەی ڕیوایەت و وتەی الصنعاني یە لەسەر مەسەلەكە: قال الأمام عبد الرزاق الصنعاني في (تفسيره) كما في تفسير ابن كثير(2/97): أخبرنا معمر عن ابن طاووس عن أبيه قال سئل ابن عباس عن قوله: (ومن لم يحكم... ) قال هي((به كفر) قلت: هذا إسناد صحيح ورواه ابن جرير الطبري في تفسيره(6/256) وابن نصر في (تعظيم قدر الصلاة) رقم(570)كلاهما من طريق عبد الرزاق به وزادا: قال ابن طاووس: (وليس كمن كفر بالله وملائكته وكتبه ورسله). 

ئەم وتەیەی ابن عباس لە تەفسیرەی ئایەتەكانی سوڕەتی المائدة دا باس دەكرێت كە الله عزوجل سیفەتی كوفر و زوڵم و فیسقی داوەتە پاڵ هەركەسێك حوكم بە قورئان وشەریعەتی رب العالمین نەكات، قەولەكەشی ئەوەیە كە فەرموویەتی (كفر دون كفر) واتە ئەو كوفرە نییە كە ئێوە بۆی دەچن بەڵكو كوفری بچووكە و كەسەكە لە بازنەی ئیسلام پێی دەرناچێت، بە دەستەواژەیەكی تر بۆ ئەم سەردەمەی خۆمان واتە ئەوانەی حوكم بە قورئان و بەشەریعەت ناكەن و لەبریدا حوكم بە قانونی فەرەنسی و ئەمریكی و هەر یاسا و ڕێسایەكی تری مرۆڤەكان دەكەن، ئەگەر لە ناخیاندا باوەڕیان وا نەبێت كە ئەو حوكم و یاسایە لە حوكمی قورئان و لەشەریعەتی ئیسلام باشترە با حوكمیشی پێ بكەن پێی كافر نابن و تەنها تاوانێكەو ئەنجامیان داوە. 

لە ڕاستیدا ابن عباس لەوە گەورەتر و تێگەیشتوترە لە عەقیدەی ئیسلام بەرگری لە موسوڵمان بوونی كەسێك بكات كە حوكم بە كتێبی الله نەكات وحوكم بە غەیری شەریعەتی ئیسلام بكات، بۆیە ئەگەر سەنەدی ئەو قەولە صحیح یش بێت وەكو هەندێ لە زانایان دەڵێن بێگومان مەبەستی ئەم واقیعە تاڵەی ئەم سەردەمەی خۆمان نییە كە شەریعەتی ئیسلام تێیدا لابراوەو گۆڕدراوە بە یاسا و ڕێسا دەستكردەكانی مرۆڤ، بەلكو ابن عباس لەسەردەمی خەواریج بوو و خەوارجیش موسوڵمانیان بە تاوان تەكفیر دەكرد، بۆیە لە حاڵی جێگیر بوونیدا مەبەستی ئەوانە بووە. ئەهلی سوننەت و جەماعەتیش ڕاستەو حەقە كە ئەنجامدەری تاوانی گەورە بە كافر نازانن مەگەر ئەو تاوانە بەحەڵاڵ بزانێت واتە اسحلال ی بكات. 

ئەم قەولەی ابن عباس هەموو ڕێگەكانی دەچنەوە سەر (هشام بن حجیر) وفەرموودەناسان قسەیان لەسەر ئەو هیشامە كردووە و پێشەوایان أحمد بن حنبل و یحیی بن معین بە ضعیف یان زانیوە وسفیان بن عیینةش دەیوت ئێمە هیچمان لە هیشام وەرنەدەگرت ئەگەر لەلای غەیری ئەو دەستنەكەوتایە و تەنها ئەو ڕێوایەتی بكردایە، لەبەرانبەردا بۆچوونی تریش دەربارەی ئەو هیشامە هەیە. 

ئینجا ئەوانەی كەلەم مەسەلەدا قسەیان كردووە وتوویانە ئەو قەولە و بەو شێوەیە (كفر دون كفر) جێگیر نەبووەو ڕاست نییە، بەڵكو ئەوەی جێگیر بووەو سەحیحە ئەوەیە كە المروزی لە تعظیم قدر الصلاة و عبدالرزاق لە المصنف دا ڕیوایەتیان كردووە لە فەرموودەی معمر لە طاوس لە باوكیەوە كە ابن عباس دەربارەی ئایەتی (وَمَن لَّمْ يَحْكُم بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ فَأُولَٰئِكَ هُمُ الْكَافِرُونَ) پرسیاری لێ كراوە فەرموویەتی: (هي به كفر) واتە كەسێك بە قورئان حوكم نەكات بەوە كافر دەبێت و وەكو لەو تەحقیقەی عبدالعزیز الطریفي كردوویەتی و بەوە گەیشتووە كە ئەوەیان صحیح ە نەك ئەوەی كە وتبێتی (كفر دون كفر) چونكە لە ڕاستیدا كەسێك بڵیت حوكم نەكردن بە قورئانی پیرۆز كوفر نییە و تەنها تاوانە لە كاتێكدا الله عزوجل لە سێ ئایەت بە دوای یەكدا بە ڕاشكای و بە صریح ی فەرموویەتی ئەوەی حوكم بە قورئان نەكات كافر ەو زاڵمە و فاسقە، ئەوە دژایەتییە بۆ پەیامی پێغەمبەران علیهم السلام وهەڵوەشانەوەیە بۆ حوكمەكانی قورئان كە الله تەشریعی كردووەو دایبەزاندووە، بەڵكو ڕاست ئەوەیە - وەكو الشنقیطي دەڵێت - ئەو كەسەی حوكم بە قورئان نەكات و حوكم بەبەرنامەی تر بكات ئەوە كوفر و زوڵم و فیسقێكی گەورەیە نەك بچووك، لە ڕاستیدا من لێرەدا مەبەستم نییە ئەو مەسەلە لەڕووی سەنەدەوە شیبكەمەوە چونكە ئەوە بۆ خۆی كتێبێكی دەوێت بەڵام مەبەستمە بە كورتی بڵێم زانایان فەرموویانە ئەو قەولە بەو شێوەی كە مەشهورە ڕاست نییە و (شاذ)ە، لەبەر ئەوەی هاوەڵی لە ابن عباس شارەزاتر و نزیكتر لە پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم وەكو ابن مسعود و عمر بن الخطاب پێچەوانەكەیان ڕیوایەت كردووە، بەڵكو خودی ابن عباس ڕیوایەتی تری لەمە سەحیحتری لێ جێگیر بووە كە بە پێچەوانەوە وتوویەتی كەسێك حوكم بە قورئان نەكات لە ئیسلام دەردچێت، ئینجا لە پیش هەموو ئەوانەشەوە ئایەتەكانی قورئان نەك تەنها ئەوەی كە لە سوڕەتی مائدة بەڵكو دەیان ئایەت و فەرمووەی صحیح ئەو حەقیقەتە بەیان دەكەن، هەروەها: 

- ئیجماعی هاوەڵان الله لێیان ڕازی بێت لەسەر ئەوەیە كە كەسێك حوكم بە قورئان و شەریعەت نەكات لە ئیسلام دەردەچێت بێ ئەوەی كەسێك لەوەدا ناكۆك بێت. 

- ئایەتەكانیش بەچەندەها شێوە جەختیان لەسەر بێ باوەڕی ئەو كەسە كردووەتەوە كە پشت لە قورئان هەڵ بكات و حوكمی پێ نەكات. 

ابن عباس الله لێی ڕازی بێت لەم مەسەلەیەدا لەگەڵ كەسانێكدا گفتۆگۆی دەكرد وتیان أبو بكر و عومەر وایان فەرمووە ، ئەویش فەرمووی پێم وایە ئێوە تێابچن! من دەڵێم پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم وای فەرمووە ئێوە دەلێن أبو بكر و عمر؟! كەسێك بەو شێوە قسەی ئەو دوو هاوەڵە ڕەت بكاتەوە كە بە جیاوازی بینیوە لەگەڵ فەرموودەی پێغەمبەر دا صلی الله علیه و سلم، چۆن دەگونجێت قەولێكی لێ بگێڕدرێتەوە بۆ شەرعییەتدان بە حوكم نەكردن بە یاساو ڕێسای غەیری قورئان و بچووك كردنەوەی ئەو كارەساتە بە وەسفكردنی وەكو تاوانێكی ئاسایی: پیشەوا أحمد (3121) لە ابْنِ عَبَّاسٍ دەگێڕێتەوە، فەرموویەتی: " تَمَتَّعَ النَّبِيُّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ ، فَقَالَ عُرْوَةُ بْنُ الزُّبَيْرِ: نَهَى أَبُو بَكْرٍ وَعُمَرُ عَنِ الْمُتْعَةِ ، فَقَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: مَا يَقُولُ عُرَيَّةُ؟ قَالَ: يَقُولُ: نَهَى أَبُو بَكْرٍ وَعُمَرُ عَنِ الْمُتْعَةِ ، فَقَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: أُرَاهُمْ سَيَهْلِكُونَ أَقُولُ: قَالَ النَّبِيُّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ، وَيَقُولُ: نَهَى أَبُو بَكْرٍ وَعُمَرُ؟ " كورتەی ئەو پەیامەش كە ئەم ڕیوایەتە هەڵیدەگرێت ئەوەیە ابن عباس ئیمانی وا بووە دەبێت موسوڵمان ملكەچی تەواوی هەبێت بۆ قورئان و بۆ سوننەتی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم هەموو قەولێكی پێچەوانەی ئەو دوو سەرچاوە ڕەتبكرێتەوە و كاری پی نەكرێت ئەگەر قەولی أبو بكر و عمر یش بووە الله لێیان ڕازی بێت. 

- . 

ئینجا ئەگەر ڕیوایەتەكە بەو شێوەش كە باس كراوە و جیگیریش بوایە پرسیارێكی گرنگ دەمێنیت پێویستە لە خۆمانی بكەین: كەی قەولی هاوەڵ دەبێتە بەڵگە و واجبە كاری پێ بكرێت؟ زانایان دەفەرموون كاتێك قەولی صحابی دەبێتە حوججە و كاری پێ دەكرێت ئەم مەرجانەی تێدا بێت: 

- ئەگەر حوكمی ڕەفع وەربگرێت واتە ئەسڵی وتەكە بگەڕێتەوە بۆ حوكم و ڕێگەپێدانی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم بۆ نموونە هاوەڵەكە بفەرموێت: (أمرنا بكذا أو نهينا عن كذا أو من السنة كذا أو كنا نقول كذا...) واتە فەرمانمان پێدەكرا فڵانە شت بكەین یان نەیكەین یان سوننەت وایە وابكرێت یان وامان دەوت و دەكرد ...هتد چونكە سەرچاوەی ئەو فەرمان و قەدەغە كردن و ئەنجامدان و نەدانە پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم خۆی بووە بۆیە قەولی هاوەڵ لەو حاڵەتانەدا حوكمی فەرموودەی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم وەردەگرێت. 

- ئەگەر قەولی هاوەڵەكە پێچەوانەی زاهیری قورئان نەبێت، ئەم قەولەی ابن عباس یش لە ڕاستیدا زۆر بە ڕاشكاوی پێچەوانەی زاهیری قورئانە، چونكە الله فەرموویەتی: (وَمَن لَّمْ يَحْكُم بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ فَأُولَٰئِكَ هُمُ الْكَافِرُونَ) (وَمَن لَّمْ يَحْكُم بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ فَأُولَٰئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ) (وَمَن لَّمْ يَحْكُم بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ فَأُولَٰئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ )المائدة: 44-47. چۆن ابن عباس بەو مەزنی و زانایی و گەورەیی خۆیەوە دێت ئەو ئایەتانە ڕەت دەكاتەوە و دەڵێت نەخێر الله مەبەستی ئەوە نەبووە ئێوە خراپ لە ئایەتەكە تێگەیشتوون! حوكم نەكردن بە قورئان سەرەڕای ئەو هەموو ئایەتانەی كە بە ڕاشكاوی سیفەتی كوفر بەسەر ئەو كەسەدا دەدات و حوكم بە قورئان ناكات، پووچەڵ كردنەوەیە بۆ عەقیدەی ئیسلامی و پێچەوانەی پەیامی پێغەمبەرانە كە الله بۆ ئەو مەبەستە ڕەوانەی كردوون. 

- هەروەها مەرجێكی تر بۆ وەرگرتنی قەولی هاوەڵ ئەوەیە ئەگەر موعارەزەی نەبێت لە قەولی هاوڵی تر كە لە خۆی زیاتر هاوەڵێتی پێغەمبەری كردبێت صلی الله علیه و سلم، لە ڕاستیشدا ئەم قەولەی ابن عباس الله لێی ڕازی بێت موعارەزەی ڕوون و ئاشكرای هەیە لە چەند هاوەڵێك لە خۆی زیاتر هاوەڵێتی پێغەمبەریان كردووە صلی الله علیه و سلم وەكو عمر بن الخطاب و عبدالله بن مسعود الله لێیان ڕازی بێت، بەڵكو موعارەزەی لە قەولی ابن عباس خۆیشی هەیە لە جێگەی تردا، بەڵكو نەزانراوە ك هیچ هاوەڵێك قسەی لەو جۆرە كردبێت. 

لە ڕاستیدا: 

1- تحاكم كردن بۆ غەیری شەرعی الله هەموو موسوڵمانێكی سەرەتایی فیترەت پاك دەیزانێت و گومانی لێی نییە، ئیتر چۆن قسەیەكی وا گەورە و ناكۆك لە گەڵ زاهیری قورئان دەدرێتە پال زانای هەرەگەورەی ناو هاوەڵان و (حبر الأمة). 

2- گومانی تێدا نییە لە حاڵی جێگیر بوونی سەنەدی ئەم قەولەش، مەبەستی پێی هەندێ لە كاربەدەستانی بەنی ئومەییە بووە، یان مەبەستی خەواریجەكان بووە كە موسوڵمانیان بە ئەنجامدانی تاوانی گەورە تەكفیر دەكرد، چونكە ئەوان بە بەڵگەی ئایەتەكانی سوڕەتی المائدة ئەنجامدەری كەبیرەیان بە كافر دەزانی و ابن عباس یش ئەوەی بۆ ڕوون كردنەوە كە وا نییە موسوڵمان بە ئەنجامدانی تاوانی گەورە كافر نابێت مەگەر ئەنجامدانەكەی بە حەڵاڵ درووست بزانێت. 

3- ئەمەی كە ئەمڕۆ زانایانی سوڵتانەكان بەرگری لێ دەكەن و بەناحەق ئەو قەولەی ابن عباس ی بۆ دەهێننەوە كە گوایە گۆڕینی حوكمی قورئان بە یاساكانی ڕۆژئاواو ڕۆژهەڵاتی پێچەوانەی قورئان كوفر نییە و تاوانێكە، ئەو حاڵەتە هەرگیز لەسەردەمی ابن عباس لە دونیادا بوونی نەبووە، بەڵكو یەكەم جار لەسەردەمی ابن تیمیةدا درووست بوو دوای سەدان ساڵ لە سەردەمی هاوەڵان كاتێك جەنكیزخان ئاوێتەیەكی لە ئیسلام و لە یەهودییەت و نەسڕانیەت كۆكردەوەو حوكمی پێ دەكرد. 

4- ئەوانەی كە قەولەكەی ابن عباس دەكەن بە بەهانە و شەرعاندنی حوكم نەكردن بە قورئان لە ڕاستیدا ئەوان تۆمەتی تەبدیل كردنی شەرعی ئیسلام بە شەرع و یاسا و ڕێسای تر دەدەنە پاڵ ئەو هاوەڵە مەزنە، وەكو ئەوەی (حبر الأمة) نەیزانیبێت الله تعالی فەرموویەتی: ( وإن أطعتموهم إنكم لمشركون) و( فَإِن تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِن كُنتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ۚ) و(فَلَا وَرَبِّكَ لَا يُؤْمِنُونَ حَتَّىٰ يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لَا يَجِدُوا فِي أَنفُسِهِمْ حَرَجًا مِّمَّا قَضَيْتَ وَيُسَلِّمُوا تَسْلِيمًا ) و دەیان و سەدان ئایەتی تری نەزانیبێت، یان وەكو ئەوان مەعناكانی تێكدابێت و بە ئارەزووی خۆی و بۆ ڕازی كردنی زالمان خۆی لە مەعناكانیان كەڕ كردبێت حاشا لەئەو. 

5- ئەو قەولەی دەدرێتە پاڵ ابن عباس (كفر دون كفر) ئەوە ئەگەر بەو شێوە وەكو خۆی وەربگیرێت دەبێت بەهۆیەوە زاهیری ئایەتەكان ڕەتبكرێتەوە و بڵێین الله مەبەستی ئەوە نەبووە و بە قەولێكی زەعیف بەشێكی زۆر لە قورئان و سوننەت و عەقیدەی ئیسلامی لەبەر ئەو قەولە ڕەت بكرێتەوە. 

6- مەسەلەی عەقیدە لە ئیسلامدا منجە منج و سازش و ناڕوونی تێدا نییە، بەڵكو لە ئەوپەڕی ڕوونی و جیددیەت و حەددیەتدایە، ئەوانەی باوەڕیان بە قورئان و سوننەتە و حوكمی پێ دەكەن و هەموو بەرنامە و یاسا و ڕێسایەك جگە لە قورئان ڕەتدەكەنەوە موسوڵمانن و ئیماندارن و عەقیدەو تەوحیدیان تەواوە، ئەوانەش كە حوكم بە قورئان و بەشەریعەتی ئیسلام ناكەن و بە حوكم و ئایەتی قورئانی پیرۆز كافر و زاڵم و فاسقن. 

7- ئایەتەكانی قورئان لە هەموو باسێكدا لە بواری عەقیدە بێت یان شەریعەت، گەلێك ڕوونن و هەموو كەسێك بە ئاسانی لێی تێدەگات و دەتوانێت حوكمەكەی لێ وەربگرێت، تۆی خوێنەر وەرە بەدەر لەوەی فڵان زانا و فیسار شەرعزان چی وتووە، وەرە قەولەكەی ابن عباس و دەیان ئایەتی قورئان بخوینەوە وبەراوردیان بكە، بۆ نموونە: (أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ يَزْعُمُونَ أَنَّهُمْ آمَنُوا بِمَا أُنزِلَ إِلَيْكَ وَمَا أُنزِلَ مِن قَبْلِكَ يُرِيدُونَ أَن يَتَحَاكَمُوا إِلَى الطَّاغُوتِ وَقَدْ أُمِرُوا أَن يَكْفُرُوا بِهِ وَيُرِيدُ الشَّيْطَانُ أَن يُضِلَّهُمْ ضَلَالًا بَعِيدًا ) بزانە هەست بە جیاوازی و دژواری ناكەیت لە نێوانیاندا؟! 

8- حوكم كردن بە شەریعەتی الله عزوجل مەنهەج و ڕێبازی هەموو پێغەمبەرانە علیهم السلام ، الله بەوە فەرمانی پێ كردوون و فەرموویەتی: (وَأَنزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِّمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ الْكِتَابِ وَمُهَيْمِنًا عَلَيْهِ ۖ فَاحْكُم بَيْنَهُم بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ ۖ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ عَمَّا جَاءَكَ مِنَ الْحَقِّ) المائدة:48. حوكم نەكرنیش بە شەریعەتەكەی پوچەڵكردنەوەو هەڵوەشاندنەوەی كرۆك و جەوهەری تەوحید و یەك الله پەرستییە، الله لە ئایەتەكاندا فەرمانی بە پیغەمبەر صلی الله علیه و سلم كردووە حوكم بە قورئان بكات و پشت هەڵ بكات لە هەموو حوكم و ئارەزوو و یاسای مرۆڤەكان، چونكە ئەو حەقەی كە پێیەتی بێ نیازی كردووە لە هەموو بەرنامە و یاسا و ڕێسایەكی تری دەستكردی مرۆڤەكان. 

9- مورجیئەكان لە هەموو سەردەمێكدا پیاوی سوڵتانن و دەقەكانیان بۆ دەگونجێنن بەو شێوەی ئەوان حەزی پێ دەكەن و دەیانەوێت، بۆیە لەم سەردەمەشدا بەدەست و بەدان ئەو قەولە زەعیفەی ابن عباس یان گرتووە و دەستبەرداری نابن! دەیان ئایەتی صریح و ڕوون و ئاشكرایان لەبەر ئەو قەولە تەئویل كردووە و ڕوویان لێ وەرگێڕاوە كە پێچەوانەی ئەو قەولەی ابن عباس ە، هەمیشە پاساو بۆ ئەوانە دەهێننەوە كە حوكم بە قورئان ناكەن بەوەی كە ئەوە تاوانێكە و بەوە لە ئیسلام دەرناچن، هەركێیش حەقیقەتی ئەو مەسەلە دەربخات و یان حەقیقەتی ڕۆڵی ئەوان لەم بارەوە ئاشكرا بكات یەكسەر بەخەواریج تۆمەت باری دەكەن. 

10- بەڵكو ئەوانەی كە بەرگری لەو كەسانە دەكەن كە شەرعی الله یان گۆڕیوەو كار بەشەرع و بەرنامەی تر دەكەن و دەڵێن كوفرەكەیان بچووكە وئەوانە موسوڵمانن، لە ڕاستیدا ئەوان ئایەتەكانی قورئانیان ڕەتكردووەتەوەو تێبینیان لەسەر واتاكانی تۆمار كردووە و لە پێناو قەولێكی زەعیفدا كە ئەگەر سەحیحیش بوایە هەر وەرنەدەگیرا، دەیان و سەدان ئایەتیان تەئویل كردووە و خۆیانیان لێ نابینا كردووە، ئەوەش پێچەوانەی شەرع و عەقڵ و بنەما سەرەتایەكانی عەقیدەی ئیسلامە. 

11- هەندێ لەو زانا بەڕێزانەش كە ئەو قەولەی ابن عباس بە صحیح دەزانن وەكو مورجیئەكان نەیان كردووە بە بەهانەی تێكدانی عەقیدە و خزمەتی ستەمكاران و كارنەكردن بە شەریعەتی ئیسلام، پرسیار لە شێخ ابن باز كرا دەربارەی قەولەكەی ابن عباس فەرمووی ئەوە بۆ حاڵەتێكە بۆ نموونە حاكمەكە باوەڕی تەواوی بەشەریعەتی ئیسلام هەبێت بۆ نموونە بەرتیلێك وەربگرێت وبیشەرعێنێت بۆ خۆی و حوكم بە حەرامی بەرتیل نەكات و شتێكی لەو جۆرە ئەوە پێی دەوترێت كفر دون كفر نەك بچێت شەرعی ئیسلام لابدات و بە شەریعەتی بێ باوەڕان كار بكات. 

12- ابن كثير رحمه الله فەرموویەتی : " فمن ترك الشرع المحكم المنزل على محمد بن عبد الله خاتم الأنبياء ، وتحاكم إلى غيره من الشرائع المنسوخة كفر ، فكيف بمن تحاكم إلى الياسا وقدمها عليه ؟! من فعل ذلك كفر بإجماع المسلمين " "البداية والنهاية" (13/139). واتە هەركەسێك شەرعی الله بەجێ بهێڵێت و حوكم بە شەریعەتە مەنسوخەكان بكات كافر دەبێت ، چجای كەسێك حوكم بە یاسق بكات ولەسەر شەرع پێشی بخات و ئەوە بە ئیجماعی موسوڵمانان لە ئیسلام دەدرەچێت. 

13- أحمد شاكر بەڕەحمەت بێت لە عمدة التفسیر(4/ 156-158)دا دەڵێت گومڕاكان وهەندێ لەوانەی خۆیان بەزانستدا هەڵواسیوە جورئەت بەرانبەر دین دەكەن و ئەو قەولەی ابن عباس یان كردووەتە بەهانەی كاركردن بە یاسا و ڕێسا دژوارەكان لەگەڵ شەریعەتی ئیسلامدا. 

14- قەولەكەی ابن عباس تەنانەت ئەگەر صحیح یش بوایە هەر دەبێت لە چوار چێوەی ئەو سەردەمەی كە تێیدا وتراوە و لە ژێر بنەما گشتییەكانی بیروباوەڕی ئیسلامدا لێی تێبگەین، نەك بكرێتە بەهانە بۆ لابردنی بەشێكی مەزن لە عەقیدەی ئیسلامی، كە ئەویش (الحكم بما أنزا الله) یە. ابن عبا س یش یان مەبەستی بەو قەولە خەواریجەكان بووە یان هەندێ لە حوكمڕانەكانی بەنی ئومەییە بووە كە هەندێ سەرپێچی و لادانیان لەشەرع بووە و مەبەستی ئەوە بووە ئەوان بەو سەرپێچی و كارنەكردنەیان بەو ئایەت و فەرموودانە لە هەندێ مەسەلەدا كافر نابن. 

15- مەسەلەی حەڵاڵ كردن و حەرام كردن و تەشریع دانان لە تایبەتمەندییەكانی پەروەردگارە، هەركەسێكیش ئەو تایبەتمەندییە بۆ خۆی بەكاربهێنێت و تەشریع بكات ئەوە بە ئایەت و فەرموودەی و اتفاق ی زانایان موشریكە. (أَلَا لَهُ الْخَلْقُ وَالْأَمْرُ ۗ تَبَارَكَ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِينَ ) الأعراف:54. ئیتر چۆن پێی دەوترێت (كفر دون كفر)؟ 

16- ئینجا تۆ بڵێ ئەوە ابن عباس لەبەر ئەوەی دواجار مرۆڤێكە و معصوم نییە و هەڵەی لەسەر تێدەپەڕێت، بڵێ ئەو هەڵەیەی كرد و وتی ئەو كەسەی حوكم بە قورئان نەكات و حوكم بە شەریعەتێكی تر بكات لە ئیسلام دەرناچێت تەنها تاوانبار دەبێت، كە حاشا لە ئەو هەڵەی لەو شێوە بكات، بەڵام ئەگەر هەڵەیەكی وای كرد ئایا دەگونجێت نیوەی دینەكەمان لەبەر قسەی ابن عباس بڕوخێنین و ئەو هەموو ئایەت و فەرموودە و ئیجماعی هاوەڵان و قسەی زانایان و هەمووی بۆ قەولێكی ابن عباس وەلا بنەین و ئیشی پێ نەكەین؟ مالكم كیف تحكمون؟ 

ئەم باسە وەكو پێشتریش ئاماژەم بۆ كرد شیكردنەوەی زۆر زیاتر هەڵدەگرێت ، بەڵام من ئەمەنەم بە پێویست زانی باسی بكەم، بۆ خستنەڕووی ئەم بەشە بۆ چەندین سەرچاوەی متمانە پێكراو گەڕاومەتەوە و سوودم لە قسەی زانایان وەرگرتووە. 

هەڵەیەكی ترسناكە لە بیروباوەڕدا كەسێك پێی وابێت بەرنامەیەك هەبێت لە هیچ ڕوویەكەوە لە ئیسلام باشتر بێت یان بۆ ئەم سەردەمە گونجاوتر بێت، ئەوە ڕێك لادانە لە ڕاستە ڕێگای ئیسلام بۆ ڕێچكە و ڕێبازە دژوارەكان لەگەڵ ئیسلامدا، بۆیە دەبێت موسوڵمان عەقیدەو بیرو باوەڕی وابێت کە ئیسلام لە هەموو ڕوویەکەوە گونجاوترین شەریعەت وبەرنامەی هەیە بۆ بەڕێوەبردنی کاروباری مرۆڤەکان وچاکترینە بۆ دونیا و دواڕۆژیان. 

لەم سەردەمەدا چەندین بەرنامە وسیستم وەكو جێگرەوەی ئیسلام لەسەر گۆڕەپانی جیهاندا خۆیان نمایش كردووە و بەمەبەستی كێبڕكێ لەگەڵ ئیسلامدا دیدو بۆچوون وپێناسەی خۆیان بۆ گەردوون و بۆ مرۆڤ و بۆ ئایین وژیان دەخەنەڕوو لە ڕوانگەی ئایدۆلۆژیایەكی زۆر جیاوازیشە لەگەڵ ئیسلامدا شتەكان پێناسە دەكەن، نموونەی ئەوانە بیری ماركسی و نەتەوایەتی و عەلمانی ولیبرالی و هەروەها دیموكراسیش وەكو ئامرازێك بۆ جێبەجێ كردنی ئەو بەرنامە و ئایدیانە كە میكانیزمێكی تەواو دژوارە لەگەڵ ئیسلامدا و لەهیچ شتێكدا یەكتر ناگرنەوە. 

ئەمڕۆ عەولەمە وجیهانگیری لە ڕێگەی ڕاگەیاندنەكانی دونیاوە توانیوێتی دستی گۆڕانكاری و شێواندن بەسەر زۆرێك لە چەمكەكانی ئیسلام لە زەینی موسوڵماناندا بگەیەنێت و هێرشێكی بەرفراوانی بەر انبەر ئیسلام بە گشتی ودژ بە بیروباڕەكەی بە تایبەتی ڕاگەیاندووە وگەورەترین هۆكاری ئاسانکاری و یارمەتیدەریش بۆ ئەو كارەیان جەهلی موسوڵمانانە بە دینەكەیان وهەست نەكردنیانە بە بەرپرسیارێتی بەرانبەر دینەكەیان و دابەزینی ئاستی دڵسۆزی و غیرەتیان لەو بارەوە. 

لە ڕاستیدا ئیسلام باشترین ڕێباز و بەرنامەیە بۆ ژیانی مرۆڤەكان چونکە سەرچاوەكەی پەروەردگاری مرۆڤەكان و خالیقی زەوی ئاسمان و گەردوون خۆیەتی و هەر خۆی باشتر دەزانێت چی شەریعەت ویەرنامەیەک باشترە بۆیان و چ شتێکیش خراپە بۆیان، الله فەرموویەتی: (قُلْ أَأَنتُمْ أَعْلَمُ أَمِ اللَّه) البقرة:140. ئایا ئێوە زاناترن یان الله؟! 

بەڵام ڕێبازەكانی تر دەستكردی مرۆڤەكانە و زادەی مێشك و بیركردنەوەی تەسک وکورت مەودای كەسانێكە توانای بەرنامەدانانێكی تۆكمە و خاوێن و گشتگیریان بۆ دین و دنیا نییە، ئەوان خۆیان كۆمەڵێكن لە كەموكورتی و لاوازی وکورت بینی، سەریاری ئەوەش لە دەرەوەی بازنەی فیترەت و هیدایەتدان، بۆیە هەرچی ئەوەی بۆ مرۆڤەكانی دادەنێن لە بەرنامە و لە تەشریعات و یاسا و ڕێسا پڕن لە كەلێن و هەڵە وپەڵە وئامانجی یەکەمیشیان دوورخستنەوەی خەڵکییە لە ڕۆشنایی ئیسلام و گومڕاکردنیانە،  

ئینجا ئەو ڕێبازانەی ئاماژەمان پێکرد، ماركسی بێت یان لیبرالی و قەومی و عەلمانی بە شێوەیەكی گشتی، لەگەڵ فیترەتی مرۆڤەكاندا ناکۆکن و زۆر جار لە ڕوانگەیەكی بەرژەوەندی مادی پەتی تەماشای مرۆڤەكان دەكەن بەو پێیەش بەرنامەی ژیانیان بۆ دادەڕێژن کە ببنە کاڵایەک جەستەیەکی بێ گیان وبێ ڕێزو کەرامەت. 

بۆ نموونە لە سیستمي سەرمایەداریدا مرۆڤ كاڵایەكە وەكو هەر كاڵایەكی تر، وەكو مەكینەیەك یان دەزگایەك بۆ بەرهەمهێنان و كاركردن تەماشا دەكرێت و بەهایشی وەكو مرۆڤ بریتییە لە ئەندازەی موڵك وسامانەكەی، زۆری هەبێت بەرێزە و كەمیشی هەبێت پشتگوی دەخرێت و وەکو کاڵایەکی بێ بەها لێی دەڕوانرێت، لە سیستمی عەلمانیەتدا مرۆڤ وا ئاراستە دەكرێت كە خۆی لە هەموو وابەستەبوونێكی ئایینی و ڕەوشتیی دەرباز بكات وهەلی ئەو چەند ڕۆژەی ژیان بقۆزێتەوە و بە خۆشی و لە ڕوانگەی بەرژەوەندی مادی بۆ خۆی بژی، هەر بۆیە دەبینین ئافرەت لە عەلمانیەت وبەرنامەکانی تری ناکۆک لەگەڵ فیترەتدا بریتییە لە جەستەی، کە جوانی وگەنجیشی لە دەستدا، فڕێ دەدرێت وهیچ بایەخ ومافێکی نامێنێت . 

حەقیقەتێکە وهەموو خاوەن عەقڵێک دەرکی پێ دەکات، هیچ بەرنامەیەك نییە جگە لە ئیسلام مامەڵە لەگەڵ جەستە و لە گەڵ ڕوحیدا پێکەوە بكات، بەختەوەری ژیان و دواڕۆژی كەسەكان ڕەچاو بكات، بۆ ئەوەی خێر و چاكە و بەرژەوەندی دنیا و دواڕۆژێتی ئاراستەی بكات. 

بەڵام مەخابن ئەمڕۆ موسوڵمانان لەبەر ئەوەی زانستی شەرعییان لاوازە و بەتایبەتی لە بواری عەقیدەدا بێ ئاگان و ڕاستتر بڵێین بێ ئاگا كراون، هەست بە مەزنی دینەكەیان ناكەن و ئیسلام بووەتە مەسەلەیەكی ڕۆتینی و لاوەكی لە ژیانیاندا و بە كێشەو بە قەزییەی خۆیانی نازانن، بەلای زۆرەوە ئەوەی دەیانبەستێتەوە بەو دینە كۆمەڵێك عیبادەتی تەقلیدی بێ گیانە كە هیچ ڕەنگدانەوەیەكی لە واقیعی ژیانی ڕۆژانەیاندا نییە، چونكە لە پلانێكی كاربۆ كراو و بەرنامە بۆ داڕێژراودا عیبادەت و عەقیدە لەیەكتر جیاكراونەتەوە و بۆیە هیچ سەیر نییە كەسەكە نوێژ بكات و ڕۆژوو بگرێت حەجیش بكات، بەڵكو خێرو چاكە و هەندێ ئاكار ودیاردەی ئیسلامیشی هەبێت، بەلام لەولاشەوە مەرجەكانی شایەتمانی تێدا نەبێت، ولاء وبراء هەر نەزانێت مەعنای چییە چجای جێبەجێی بکات، بەڵكو سەیر نییە کەسێک لەگەڵ هەبوونی عیبادەت ودەرکەوتنی بەردەوامی لە ڕیزەکانی یەکەمی نوێژی جەماعەتدا، هەڵوەشێنەرەوەی شایەتمانیشی تێدا هەبێت، لەم سەروبەندەشدا دەبینی زۆرێك لە موسوڵمانانی ئەم سەردەمە هاوكات لەگەڵ بێ ئاگابوونیان لە عەقیدەو شەریعەتی ئیسلام، سەرسامیشن بە بەرنامە و سیستمی دانراوی مرۆڤەكان و بە ڕێگایەكی پەسەند و بەسوودیان دەزانن بۆ بەرێوەبردنی ژیانی مرۆڤەكان، ئەوەش لە ڕاستیدا تێكگیرانێكی ڕاستەوخۆیە لەگەڵ بیروباوەڕی ئیسلامیدا كە قورئان و سوننەت ئەو ئاڕاستەیە بە توندی ڕەتدەكەنەوە. 

پێویستە موسوڵمانی ڕاستەقینە باوەڕی وابێت شەریعەتی ئیسلام و عەقیدەكەی ڕاستترین و چاكترین و گونجاوترینە بۆ مرۆڤەكان لە هەموو ئەوەی لەم سەردەمەدا دەربڕینی لێ دەكرێت بە عەلمانییەت و دیموكراسییەت و سەرمایەداری و ناسیۆنالیزم و هەموو ئەوانە بە بەرنامەی گومڕایی و گومڕاكردن بزانێت، چونكە ڕازی بوون بە بەشێك لەو پەیڕەوو پرۆگرامانە هەرگیز درووست نابێت تاكو بەشێك لە ئیسلام ڕەتنەکاتەوەو ئەوانە نەکات بەجێگرەی . 

سەرسام بوونی موسوڵمان بە خراپییەكانی شارستانی ڕۆژئاوا و بە بەرنامە و یاسا دەسكردەكانیان و بێ ئاگابوونی لە مەزنی و گەورەیی دینەكەی خۆی و نەشارەزابوونی لە عەقیدەو لەشەریعەتەكەیدا، گەوەرترین كارەساتە تووشی بووە وباجەكەی لە دونیا و دواڕۆژی خۆیدا دەدات. 

ئیسلام دینی حەقە چونكە خاوەن شەریعەتێكی تێروتەسەل و بەكەڵكە، مامەڵە لەگەڵ مرۆڤدا دەكات بە پێی پێكهاتە وسروشت و حەقیقەتی خۆی، ڕێگەی بەزەواج داوەو زینا وداوێن پیسیشی قەدەغە كردووە، ڕێگە بە مامەڵە و بازرگانی دەدات وهاوكات ڕێبا وسووخواردن و قۆرخ كردنی بازاڕ حەڕام دەكات وزەكاتیش بۆ هەژاران فەرز دەكات، هەموو خواردنێكی پاك وپاراو حەڵاڵ دەكات و هەموو شتێكی زیان بەخش و پیس قەدەغە دەكات وەكو گۆشتی مردارەوە بوو و عارەق وهەموو پێویستییەكانی مرۆڤ لەبەرچاو دەگرێت. 

ئیسلام بە پێچەوانەی هەموو یاسا دەستكرد و بەرنامە مرۆییەكانەوە هاوسەنگی نێوان ڕوح و جەستە دەپارێزێت وهەرگیز بیروباوەڕ و شەریعەتەكانی لەگەڵ فیترەت و سروشتی مرۆڤەكاندا تێك ناگیرێت، هەموو خێرێك كە عەقڵ پەی پێ دەبات و بۆ مرۆڤەكان باش بێت ئیسلام پێی ڕازی دەبێت و پشتگیری دەكات، هەموو خراپەیەكیش كە زیانی بۆ ژیانی مرۆڤ هەبێت ئیسلام قەدەغەی دەكات و ڕێگری لێ دەكات. 

ئیسلام دینی حەقە لەبەر ئەوەی دەستورە هەرە گەورەكەی كە بریتییە لە قورئانی پیرۆز زیاتر لە شەش هەزار ئایەتە و سەرەڕای باسكردنی سەدان حوكم و شەریعەت و ڕێنمایی و فەرمان و قەدەغەكردن، هیچ دژواری و جیاوازی وناكۆكییەك لە نێوان ئەو هەموو ئایەتانەیدا نییە، هیچ مەعنایەكی لەگەڵ مەعنایەكی تریدا ناكۆك نییە و هیچ حوكمێكی حوكمێكی تری خۆی هەڵناوەشێنێتەوە، سوننەتیش لەبەر ئەوەی وەحیی دووەمە بەهەمان شێواز و تەریبی تەواوكەری قورئانە وجیاوازی لە نێوانیاندا نییە: (وَلَوْ كَانَ مِنْ عِندِ غَيْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِيهِ اخْتِلَافًا كَثِيرًا) النساء:82. 

لەبەڵگەكانی تری ئەوەی كە ئیسلام دینی حەقە و بەرنامەكانی تر جگە لە ئیسلام پوچەڵ و باتڵن ئەوەیە كە قورئان لەگەڵ هیچ زانستێكی هاوچەرخی ڕاستەقینە و بەڵگەداردا ناكۆك نییە بەڵكو هاوتەریبە و شایەتی بۆ دەدات، الله فەرموویەتی: (سَنُرِيهِمْ آيَاتِنَا فِي الْآفَاقِ وَفِي أَنفُسِهِمْ حَتَّىٰ يَتَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ ۗ أَوَلَمْ يَكْفِ بِرَبِّكَ أَنَّهُ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ) فصلت:53. 

بەڵگەی تریش لەسەر ئەوەی ئیسلام دینی حەقە ئەوەیە كە هەواڵی داهاتوی داوە و زانستی غەیب و نادیاری باس كردووە كە ئەوە جگە لە الله كەسی تر نایزانێت، الله فەرموویەتی: (ألم* غُلِبَتِ الرُّومُ*فِي أَدْنَى الْأَرْضِ وَهُم مِّن بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَيَغْلِبُونَ* فِي بِضْعِ سِنِينَ) الروم. هەروەها فەرموویەتی: (لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ إِن شَاء اللَّهُ آمِنِينَ) الفتح:27. ، هەروەها قورئانی پیرۆز باسی ئوممەتەكانی تری لە ڕابردوودا كردووە كە لەنێوچوون و نەماون، ئەوەش بەڵگەیە لەسەر ئەوەی قورئان لەلای الله تعالی دابەزیوە كە هیچی لێ شاراوە نییە نە لەڕابردوو و نە لەداهاتوودا: ( تِلْكَ مِنْ أَنبَاء الْغَيْبِ نُوحِيهَا إِلَيْكَ مَا كُنتَ تَعْلَمُهَا أَنتَ وَلاَ قَوْمُكَ مِن قَبْلِ هَذَا) هود:49}. ئەمە جگە لەو ڕەوانبێژی و شێوازە مەزنەی لە دەربڕین كە لە قورئاندا هاتووە و ئەو كاریگەرییە سەرسوڕهێنەرەی كە ئایەتەكانی هەیانە و دوژمنانی ئیسلام و قورئانیش شایەتیان بۆ داوە نموونەی ئەوەش وتەی ( الوليد بن المغيرة) كە یەكێك بوو لە سەرسەختترین دوژمنەكانی ئیسلام و دەربارەی قورئان دەیوت:( إن له لحلاوة، وإن عليه لطلاوة، وإن أسفله لمغدق وإن أعلاه لمثمر، ما يقول هذا بشر) وەكو دەردەكەوێت وەلید سەرەڕای ئەوەی دوژمنی ئیسلام بووە بەڵام باس لە شیرینی و جوانی ئایەتەكانی قورئان دەكات و دەڵێت ئەوە قسەی مرۆڤەكان نییە و دیارترین حەق و راستیش وەکو وتراوە ئەوەیە دوژمنان شایەتی بۆ بدەن. 

ئەوەش بزانە كە شەیتان پەیمانی داوە ولەسەر خۆی واجبی كردووە بەردوام بێت لە گومڕاكردنی مرۆڤەكان و دوورخستنەوەیان لە حەق و ڕازاندنەوەی باتڵ بۆیان: ( لأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِرَاطَكَ الْمُسْتَقِيمَ* ثُمَّ لآتِيَنَّهُم مِّن بَيْنِ أَيْدِيهِمْ وَمِنْ خَلْفِهِمْ وَعَنْ أَيْمَانِهِمْ وَعَن شَمَآئِلِهِمْ وَلاَ تَجِدُ أَكْثَرَهُمْ شَاكِرِينَ)الأعراف:16-17. لە خراپییەكانی ئەم ڕۆژگارەش ئەوەیە شەیتانەكانی جنۆكە و شەیتانی مرۆڤەكان یەكیان گرتووە لەسەر گومڕاكردن و سەر لێ شێواندنی موسوڵمانان و دوورخستنەوەیان لە ڕێگای حەق، ڕاگەیاندنەکانیش لەسەرتاسەری دونیادا ڕۆڵی شەیتان دەبینن وشەو ڕۆژ ماندوو نەناسانە خەڵکی لە ڕێگای ڕاست لادەدەن و لە ڕێگەی گومان وشوبهە، هەروەها سێکس وشەهوەتەوە، دین وئاکاریان تێک دەدەن، بۆیە ئەرك و لێپرسراوێتی موسوڵمان لەم سەردەمەدا لە هەموو سەردەمێكی تر قورسترە و ئەگەر لەسەر ڕێگای حەق كە ڕێگای حەقیش تەنها و تەنها ئیسلامە جێگیر ببێت پاداشت و پلەو پایەشی گەلێك گەورەو مەزنە. 

ڕێباز و ڕێچكەكانی تریش، بەرنامە و دینە دەستكردەكانی تریش، عەلمانییەت و دیموكراسی وماركسیەت و سەرمایەداری و ناسیونالیزم و بەرنامە بچووك و پوچەڵەكانی تری سەرزەوی هەمووی بانگەشەی ئەوە دەكەن كە حەق بەخۆیانە و بەختەوەری مرۆڤەكان لەلای ئەوانە، بەڵام هەركەسێك نوری عەقیدەی ئیسلام وشەریعەنەکەی دڵ و دەروونی ڕوناك كردبێتەوە دزانێت كە ئەوانە هەموو هەوڵی شەیتانە بۆ جێبەجێكردنی پەیمانەكەی لەسەر گومڕاكردنی مرۆڤەكان و بەلاڕێبردنیاندا، دڵنیاش دەبێت لەوەی دینی ئیسلام و بەرنامە و بیروباوەڕ و شەریعەتەكەی چاكترین و پەسەندترینە و دەستەبەری سەربەرزی دونیا و بەختەوەری دواڕۆژە، الله تعالی فەرموویەتی: (الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الإِسْلاَمَ دِينًا)المائدة:3. ، هەروەها فەرموویەتی: (وَمَن يَبْتَغِ غَيْرَ الإِسْلاَمِ دِينًا فَلَن يُقْبَلَ مِنْهُ وَهُوَ فِي الآخِرَةِ مِنَ الْخَاسِرِينَ) آل عمران:85. 

یەكێك لە چەمكە هەڵەكان سەبارەت بە مەسەلەیەكی بیروباوەڕ كە لەناو خەڵكیدا بەربڵاوە پێناسەی (الوسطیة) ومیانڕەوییە، خەڵكی وا دەزانن، یان ڕاستتر بڵێم وا تێگەیەنراون، لە ئیسلامدا هەندێ لایەن هەیە توند وتیژە و هەندێ لایەنیشی تێدایە ئاسان و شلە، جا میانڕەوی ئەوەیە لەو نێوەندەدا میانڕەو بیت و ناوەڕاست بگریت، نە زۆر توند بیت و نە زۆر شل! مەسەلەكەش وا نییە و ئەوە هەڵە تێگەیشتنە . 

لە ڕاستیدا پێناسەی (الوسطیة) كە لەم ئایەتدا باسكراوە: ( وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ) البقرة: من الآية143 بریتییە لەوەی شوێنكەوتووانی محمد صلی الله علیه و سلم میانڕەون لە نێوان ئوممەتەكانی جولەكە و نەساڕا و میللەتەكانی تردا، لە لایەكی ترەوە شوێنكەوتووانی سەلەف واتە ئەهلی سوننەت و جەماعەت لە نێو تاقمە لادەرەكاندا بە میانڕەو دادەنرێن، لەبەر ئەوەی دەستیان بە كیتاب و سوننەتەوە گرتووە و بۆ ئەملاو بۆ ئەولا لایان نەداوە، بۆ نموونە لە هەڵوێستیان لە هاوەڵانی پێغەمبەری ئازیزدا صلی الله علیه و سلم میانڕەون لە نێوان ڕافیزە و نواصب دا ، واتە نە بێڕێزییان بەرانبەر دەكەن ونە لە ئاستی مرۆڤ بوونیش دەریان دەكەن، بە هەمان شێوە لە ئەحكامەكاندا میانڕەون لە نێوان موعتەزیلە و مورجیئەكاندا واتە نە ئەنجامدەری تاوانی گەورە تەكفیر دەكەن و نە وەكو مورجیئە دەڵێن هیچ تاوانێك زیان لە ئیمان ناگەیەنێت و...هتد. 

سەبارەت بە ئەو قسەی كە خەڵكی دەیكەین ودەڵێن میانڕەو بە لە دینەكەتدا، ئەگەر مەبەستیان دەست بەردار بوون و وازهێنان بێت لە سوننەتەكان بۆ ئەوەی پێت بوترێت میانڕەو ومۆدێرن و ئەو جۆرە قسانە، ئەوە قسەیەكی ناحەق و واتایەكی نامۆیە بە كیتاب و سونەت. دەستگرتن بە سوننەتەوە وەكو هێشتنەوەی ڕیش و باڵاپۆشی و دووركەوتنەوە لە تێكەڵ بوونی حەرام لە نێوان ژنان و پیاواندا و جێبەجێ كردنی هەر سوننەتێكی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم با هەموو خەڵكی ئەم سەردەمە بە ئیسلامییەكانیشەوە بە توندڕەوی بزانن ئەوە چڵەپۆپەی میانڕەوییە. 

بەڵام دەكرێت داوای میانڕەوی لە دوو كەس بكرێت بۆ نموونە یەكێكیان بەجارێك وازی لە نوافل و نوێژی سوننەت و ڕۆژووی سوننەت و سەدەقەی غەیری زەكات هێناوە، یەكێكیش هەموو ڕۆژێك بە ڕۆژووە و بەردەوام خەریكی نوێژی نەوافیلە و زۆر خۆی ماندوو كردووە، دەكرێت پێیان بوترێت میانڕەو بن واتە وەكو پێغەمبەر بن صلی الله علیه و سلم عیبادەت بكەن، كە هەندێ جار ڕۆژووی نەوافیلی زۆر ئەگرت و هەندێ جار كەمی ئەكردەوەو لە نەوافیلەكانی تریش بەهەمان شێوە وەكو لە فەرموودەكاندا هاتووە. 

بە كورتی هەموو ئەو حوكمانەی لە قورئان و لە سوننەتدا هاتوون بە سەریەكەوە پێیان دەوترێت میانڕەوی، نەك لە نێوان ئەوانەی خەڵكی بە توند و بەشلیان دەزانن لە دەقەكانی كیتاب و سوننەت ئەو نێوەندە بگریت و ببیت بە میانڕەو ئەوە پێناسەیەكی هەڵەیە و پێچەاونەی مەبەستەكانی ئیسلامە. 

لەم سەردەمەشدا هەڵە تێگەیشتن و ڕۆچوونێكی خراپ هەیە لە بەلاڕێبردنی چەمكی میانڕەویدا، بە ڕادەیەك كە زۆر لە سەرپێچی و لادانی بیروباوەڕ و ئینحیرافاتی مەنهەجی هەمووی لە بازنەی میانڕەویدا خۆی دەبینێت و جێگای بۆ كراوەتەوە، وەكو ئەوەی میانڕەوی بریتی بێت لە هەڵبژاردنی كامە حوكم ئاسان و بێ ئەركە وبەرپرسیارێتییە لە ئیسلامدا و وازهێنان لە هەموو حوكمێك كە ئەرك و ناڕەحەتی بخاتە سەر شانی موسوڵمان و سەرباری ئەوەش چەندین داهێنانی دوور لە جەوهەری شەریعەت و لاساییكردنەوەی نەیارانی ئیسلام وپەروەردەكردنی نەوەیەك لەسەر سەسام بوون بە ڕۆژئاوا و جێبەجێ نەكردنی سوننەتەكان و تێكەڵ كردنی چەمكەكانی وەكو (الولاء و البراء ) و تێوەگلان بە چەندین بیدعەی عەقیدی هاوچەرخ و كارەساتی تر و پۆلێن كردنی هەموو ئەوانە لە ژێر زاراوەی میانڕەوی وەكو ئەوەی میانرەوی جۆرێك بێت لە خۆداماڵین لە ئەركە ئیمانییە گەورەكان و تێكەڵ و پێكەڵ كردنی واتا عەقیدی و مەنهەجییەكان بێت، لە كاتێكدا میانڕەوی بە دوو وشە ئەگەر بمانەوێت پێناسەی بكەین بریتییە لە جێبەجێ كردنی ئیسلام وەكو خۆی بەبێ زیاد كردن بەرەو توندی یان كەمكردنەوەی بەرەو شلی. چونكە شەریعەتی ئیسلام هەمووی بەسەر یەكەوە شەریعەتێكی میانڕەوە بە هەموو ئەو حوكم و سزایانەش كە زۆرێك لە خەڵكی ئەم سەردەمە بە مایەی توند وتیژی دەبینن. 

وشەی (وسطا) لەو ئایەتەی لەسەرەتای ئەم باسەوە خستمانەڕوو، لەلای سەلەف و شوێنكەوتووانیان واتای دادگەری دەبەخشێت، بۆ نموونە لە أبو سعید الخدري و ابن عباس الله لێیان ڕازی بێت و لە مجاهد و لە قتادة و الرببع بە ڕەحمەت بن ئەوەیان لێ دەگیڕدرێتەوە كە وشەی (وسطا) لە ئایەتی: (وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا ﴾ البقرة: 143واتە: (عدلا )كە بە مەعنای داگەری هاتووە، (بڕوانە: ينظر: تفسير الطبري: 2/ 7-8،، و تفسير القرطبي:2/ 153-154، و تفسير ابن كثير:1/ 190) بۆیە واتای میانڕەوی و وەسەتییەت لە بنەڕەتدا خۆی لە تێكڕای شەریعەتی ئیسلامدا دەبینێتەوە كە شەریعەتێكی دادگەرە و الله عزوجل خۆی سەرچاوەی هەموو حوكمەكانە تێیدا و مرۆڤەكان هیچ دەستێكیان لە هەڵبژاردنی حوكمەكاندا نییە تێیدا. دواجاریش ئەوە تایبەتمەندییەكی دینی ئیسلامە كە دین و دیندارانیش بەرین لە هەموو لادانێك، هەم لەوانەی كە دین لە پێكهاتە و بنچینەی خۆی توندتر دەكەنەوە و میزاجی توندی خۆیانی تێكەڵ دەكەن، هەم لەوانەش كە بەهۆكاری جیاجیا، دین بەرەو شلیی وشێواندن و بەرەو لاساییكردنەوەی نەیارانی ئیسلام دەبەن، میانڕەوی و وەسەتییەتی ئیسلام جێگرەوەو لەناوبەری ئەو دوو تێگەیشتنە نامۆیەیە. 

یەكێك لە هەڵە عەقیدی و بیروباوەڕەكان ئەوەیە كاتێك كەسێك ڕووداوێكی نەخوازراوی لێ دەقەومێت حەسرەت هەڵدەكێشێت و دەڵێت: ئەگەر وام بكردایە ئەمە ڕووی نەدەدا ! بۆ نموونە لە ڕێگای سەردانی كردنێكدا ڕووداوێكی هاتوچۆی تووش دەبێت، دەڵێت خۆزگە ئەم سەردانەم نەكردایە یان ئەم دەرچوونە نەبوایە تووشی ئەم ڕووداوە نەدەبووم! ئەوە ڕەخنە گرتن و ناڕازی بوونە بەقەدەر، ئەو قەدەرەش دەبوو روو بدات. 

پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم وەكو لە سەحیحی موسلیمدا هاتووە فەرموویەتی: " احرص على ما ينفعك ، واستعن بالله ، ولا تعجز، فإن أصابك شيء فلا تقل : لو أني فعلت كذا لكان كذا وكذا ، ولكن قل : قدّر الله وما شاء فعل , فإن لو تفتح عمل الشيطان " رواه مسلم – كتاب القدر – ( 2664). واتە : ئەوەی بەسوودە بۆت بەدەستی ئەنجامی بدە و پەنا بە الله بگرە و بێ دەسەڵات مەبە وئەگەر تووشی ناخۆشییەك هاتی مەڵێ ئەگەر وام بكردایە ئاوها و ئاوها دەبوو، بەڵكو بڵێ ئەوە قەدەری الله بوو ویستی لەسەر چی بێت ئەنجامی ئەدات. 

هاوشێوەی ئەوە لە قورئانی پیرۆزیشدا هەیە، وەكو الله دەفەرموێت: (الَّذِينَ قَالُوا لِإِخْوَانِهِمْ وَقَعَدُوا لَوْ أَطَاعُونَا مَا قُتِلُوا) آل عمران:168. واتە ئەگەر بە قسەی ئێمەیان بكردایە و دەرنەچوایەن بۆ جیهادكردن نەدەكوژران. 

بێگومان وشەی (لو) واتە ئەگەر یان خۆزگە! لە هەموو حاڵەتێكدا هەر حەرا م و هەڵەی عەقیدەیی نییە، بۆ نموونە: كەسێك بڵێت ئەگەر بێیتە ماڵم ڕێزت لێ دگرم ئەمە هەواڵێكە و هیچ ناشەرعییەكی تێدا نییە. 

یان ئاوات خواستنێك بێت بۆ كارێكی شەرعی بۆ نموونە خۆزگە پارەو ماڵم زۆر دەبوو بۆ ئەوەی لێی ببەخشم. یان خۆزگە توانای حەج كردنم بوایە وقسەی هاوشێوەی ئەوە كێشەیەكی شەرعی تێدا نییە وەكو زانایان دەڵێن. 

بەڵام ئەوەی نەهی لێ كراوە و نابێت توخنی بكەویت ئەوەیە قەدەرێك ڕوو بدات و دوای ئەوە بڵێیت خۆزگە فڵانە شتم بكردایە یان فڵانە ڕێوشوێنم بگرتایەتەبەر بۆ ئەوەی ئەو ڕووداوە ڕووی نەدایە ئەوە هەڵەیەكە لە بیروباوەڕدا و لە جیاتی ئەوە دەبێت بڵێیت: (قدر الله وما شاء فعل) واتە ئەوە قەدەری الله بوو، الله ویستی لەسەر هەرچی بێت ئەنجامی ئەدات. 

وشەی(لو) بەو شێوەی كە باسمان كرد دەرگای شەیتان دەكاتەوەو گومان و وەسوەسە بۆ بەندە درووست دەكات وئیماندار پێویستە ئەو دەرگا لە خۆی نەكاتەوە، بەڵكو ئەگەر ڕێوشوێنی پێویستە گرتە بەر و لە نەخۆشی چارەسەری وەرگرت و لە كاتی سەفەر و دەرچوون ئەوەی پێویست بوو لەسەری بۆ سەلامەتی ئەنجامی دا و قەدەرێكی تووش بوو دەبێت هەر ئەوەندە بڵێت (قدر الله وماشاء فعل) وئیتر نەڵێت خۆزگە ئاوها و ئاوهام بكردایە بۆ ئەوەی ئەمەی كە ڕوویدا ڕووی نەدایە. الله عزوجل فەرموویەتی: (وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ ۝ الَّذِينَ إِذَا أَصَابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ قَالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ ۝ أُولَئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَوَاتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَرَحْمَةٌ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ) البقرة:155-157. 

هەروەها پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم فەرموویەتی: (ما من عبد يصاب بمصيبة فيقول: إنا لله وإنا إليه راجعون، اللهم آجرني في مصيبتي، واخلف لي خيرًا منها، إلا آجره الله في مصيبته، وأخلف له خيرًا منها) صحيح مسلم:918. واتە: هەر بەندەیەك تووشی موسیبەتێك ببێت وبڵێت ئێمە بەندەی الله ین و هەر بۆ لای ئەویش دەگەرێێنەوە، یا الله لەسەر ئەوەی كە تووشم بووە پاداشتم بدەرەوە و بەچاكتر قەرەبووم بكەرەوە، الله پاداشتی دەداتەوە و چاكتری لەوە بۆ دەكات كە لەدەستی داوە. 

#شەرحی_أصول_السنة_ی_پێشەوا_أحمد_بن_حنبل: 21

أبو بكر و عمر و عثمان الله لێیان ڕازی بێت چاكترینی ئەم ئوممەتەن لەپاش پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم 

پێشەوا أحمد بن حنبل لە ڕوونكردنەوەی بنەمایەكی تر لە بنەماكانی ئەهلی سوننەتدا، عەقیدەی ئەهلی سوننەت دەربارەی هاوەڵان باس دەكات و دەفەرموێت: (وَخَيْرُ هَذِهِ اَلْأُمَّةِ بَعْدَ نَبِيِّهَا أَبُو بَكْرٍ اَلصِّدِّيقُ، ثُمَّ عُمَرُ بْنُ اَلْخَطَّابِ، ثُمَّ عُثْمَانُ بْنُ عَفَّانَ نُقَدِّمُ هَؤُلَاءِ اَلثَّلَاثَةَ كَمَا قَدَّمَهُمْ أَصْحَابُ رَسُولِ اَللَّهِ صلی الله علیه و سلم، لَمْ يَخْتَلِفُوا فِي ذَلِكَ) مەسەلەی پێش خستنی ئەو سێ هاوەڵە بەڕێزە لەسەر هەموو هاوەڵانی تر لەلای ئەهلی سوننەت مەسەلەیەكی بڕاوەیە و پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم خۆی ئەو بنەمایەیەی دامەزراندووە و أبو بكر الله لێی ڕازی بێت چاكترین كەسەو باشترینی ئەم ئوممەتەیە لە دوای پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم. بەڵام هەندێ لە زانایان دەڵێن لەبەر ئەوەی لە كۆتایی دونیادا عیسی علیه السلام دادەبەزێت و ئەویش دەبێتە یەكێك لە ئوممەتی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم لەو حاڵەتەدا دەبێت بوترێت چاكترین كەس لە ئوممەتی ئیسلام لە پاش رسول الله صلی الله علیه وسلم عیسای كوڕی مەڕیەمە علیهما السلام وبەدوای ئەودا ئەبوبەكرە الله لێی ڕازی بێت. 

كەواتە چۆن هاوەڵانی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم ئەو سێ هاوەڵەیان پێشخستە سەر هەموو هاوەڵاندا الله لێیان ڕازی بێت، بەهەمان شێوە دەبێت ئێمەش ئەو كارە بكەین. 

لە دوای ئەوە پێشەوا فەرموویەتی: (ثُمَّ بَعْدَ هَؤُلَاءِ اَلثَّلَاثَةِ أَصْحَابُ اَلشُّورَى اَلْخَمْسَةُ: عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ، وَطَلْحَةُ، وَالزُّبَيْرُ، وَعَبْدُ اَلرَّحْمَنِ بْنُ عَوْفٍ، وَسَعْدٌ، كُلُّهُمْ يَصْلُحُ لِلْخِلَافَةِ، وَكُلُّهُمْ إِمَامٌ،) واتە دوای پێشخستنی أبو بكر و عمر وعثمان الله لێیان ڕازی بێت، ئینجا ئەوانەی پێیان دەوترێت أصحاب الشوری پێش دەخەین كە یەكەمیان عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِب و ئینجا طَلْحَةُ، وَالزُّبَيْرُ، وَعَبْدُ اَلرَّحْمَنِ بْنُ عَوْفٍ، وَسَعْدٌ، الله لە هەموویان ڕازی بێت، هەموو ئەوانەش وەكو پێشەوا أحمد دەفەرموێت شیاو بوون بۆ وەرگرتنی خیلافەت وهەموو یەكێك لەوانە پێشەوایەكە لە پێشەوایانی ئیسلام و موسوڵمانان. 

پاشان فەرمووی: (وَنَذْهَبُ فِي ذَلِكَ إِلَى حَدِيثِ اِبْنِ عُمَرَ: "كُنَّا نَعُدُّ وَرَسُولُ اَللَّهِ صلی الله علیه و سلم حَيٌّ وَأَصْحَابُهُ مُتَوَافِرُونَ أَبُو بَكْرٍ ثُمَّ َعُمَرُ ثُمَّ َعُثْمَانُ ثُمَّ نَسْكُتُ") البخاري (3655)، أحمد (14/2). واتە: لەم بنەمایەدا پشت بەو فەرموودەی ابن عمر دەبەستین ك فەرموویەتی لەو كاتەی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم لە ژیاندا بوو دەمانوت أبو بكر و عمر وعثمان و ئیتر بێ دەنگ دەبووین وناوی كەسی ترمان لەگەڵ ئەو سێ كەسە نەدەبرد. 

لە پاش ئاماژە كردن بۆ ناوی ئەو سێ هاوەڵە و هێنانەوەی فەرموودەكەی ابن عمر الله لێی ڕازی بێت لەو بارەوە ئینجا فەرمووی: (ثُمَّ مِنْ بَعْدِ أَصْحَابِ اَلشُّورَى أَهْلُ بَدْرٍ مِنْ اَلْمُهَاجِرِينَ، ثُمَّ أَهْلُ بَدْرٍ مِنْ اَلْأَنْصَارِ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اَللَّهِ صلی الله علیه و سلم عَلَى قَدْرِ اَلْهِجْرَةِ وَالسَّابِقَةِ، أَوَّلًا فَأَوَّلًا،) واتە لە پاش ئەو سێ هاوەڵە بەڕێزە ئینجا ئەهلی شورامان بە باشترین دەزانی كە یەكەمیان عەلی بوو الله لێی ڕازی بێت، وەكو ابن تیمیة فەرموویەتی بەڕەحمەت بێت (یثلثون بعثمان ویربعون بعلي) الفتاوی (153/3) واتە عثمان یان دەكردە سێیەم لە دوای أو بكر و عمر و عەلییان دەكردە چوارەم الله لە هەموویان ڕازی بێت. 

سەلەف هەندێ جیاوازی لە نێوانیاندا بووە سەبارەت بە پێشخستنی عثمان لەسەر علي، بەڵام ئەوە لە ڕووی فەزیلەت و چاكەوە بووە نەك لە ڕووی خیلافەتەوە، لەمەسەلەی شیاوی بۆ خیلافەت هەموویان عثمان یان پێش علي خستووە الله لێیان ڕازی بێت، بەڵكو زۆربەیان و جومهوریان لە فەزیلەت و چاكیشدا هەر عثمان یان پێشخستووە. 

ئینجا هەركێ عەلی پێش عثمان خستبێت بە ضال و بە گومڕایان زانیوە، وەكو ابن تیمیة فەرموویەتی: (وقال أيوبُ السَّختيانيُّ: من لم يُقَدِّمْ عُثمانَ عَلى عليٍّ فقد أزرى بالمُهاجِرينَ والأنصارِ. وهَكَذا قال أحمَدُ والدَّارقُطنيُّ وغَيرُهما: أنَّهم اتَّفَقوا عَلى تَقديمِ عُثمانَ) منهاج السنة، (8/225). واتە هەركێ عەلی پێش عثمان بخات ئەوە سووكایەتی بە ڕاوبۆچوونی موهاجیرین كردووە. 

ئەتوانین بڵێین ئوممەتی ئیسلام تەنانەت زۆرێك لە تاقمەكانی كەلام و گروپە لادەرەكانیش یەك دەنگ بوونە لەسەر چوار خەلیفەكە بەو تەرتیبەی كە هەیە، واتە: أبو بكر ئینجا عمر ئینجا عثمان ئینجا علي الله لە هەموویان ڕازی بێت. 

پێشەوا النووي دەڵێت: : (اتَّفَقَ أهلُ السُّنَّةِ عَلى أنَّ أفضَلَهم أبو بَكْرٍ ثُمَّ عُمرُ، وقال جُمهورُهم: ثُمَّ عُثمانُ، ثُمَّ عليٌّ) شرح مسلم، (15/148). واتە ئەهلی سونەت یەك دەنگ بوونە لەسەر پێشخستن و بەچاكتر زانینی أبو بكر و ئینجا عمر و زۆربەیان وتوویانە عثمان ئینجا علي. 

پێشەوا ابنُ تيميَّةَ فەرموویەتی: (أمَّا تَفضيلُ أبي بَكْرٍ ثُمَّ عُمرَ عَلى عُثمانَ وعَليٍّ فهَذا مُتَّفَقٌ عليه بَينَ أئِمَّةِ المُسْلِمينَ المَشهورين بالإمامةِ في العِلمِ والدِّينِ مِنَ الصَّحابةِ والتَّابِعين وتابِعَيهِم، وهوَ مَذهَبُ مالِكٍ وأهْلِ المَدينةِ، واللَّيثِ بنِ سَعدٍ وأهْلِ مِصرَ، والأوزاعيِّ وأهلِ الشَّامِ، وسُفيانَ الثَّوريِّ، وأبي حَنيفةَ، وحَمَّادِ بنِ زَيدٍ، وحَمَّادِ بنِ سَلَمةَ وأمثالِهم من أهلِ العِراقِ، وهوَ مَذهَبُ الشَّافِعيِّ، وأحمَدَ، وإسحاقَ، وأبي عُبَيدٍ، وغَيرِ هَؤُلاءِ مِنَ الأئِمَّةِ) منهاج السنة، (8/225). واتە پێشخستنی ئەو چوار هاوەڵە بەو تەرتیبە ئەوە یەكدەنگی زانایانی لەسەرە. 

ئەمەش ناوی هەندێ لە زانایانی ئیسلامە بە پێی بەدواداچوونی هەندێ لە ئەهلی عیلم لەم بارەوە كە هەموویان دەڵێن كۆدەنگی ئوممەت لەسەر ئەوەیە خیلافەت پاش پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم بۆ أبو بكر و عمر وعثمان و علي یە الله لێیان ڕازی بێت بەو شێوازەی كە هەیە وهەموویان ئەم واتایە دوو پات دەكەنەوە: 

1- أبو حَنيفة : (نُقِرُّ بأنَّ أفضَلَ هَذِه الأمَّةِ بَعدَ نَبِيِّنا مُحَمَّدٍ صلَّى اللهُ عليه وسلَّم: أبو بَكرٍ الصِّدِّيقُ، ثُمَّ عُمرُ، ثُمَّ عُثمانُ، ثُمَّ عليٌّ، رِضوانُ اللهِ عليهِم أجمَعينَ؛ لِقَولِه تعالى: وَالسَّابِقُونَ السَّابِقُونَ * أُولَئِكَ الْمُقَرَّبُونَ * فِي جَنَّاتِ النَّعِيمِ [الواقعة: 10-12] ، وكُلُّ مَن كانَ أسبَقَ فهوَ أفضَلُ، ويُحِبُّهم كُلُّ مُؤمِنٍ تَقِيٍّ، ويُبغِضُهم كُلُّ مُنافِقٍ شَقِيٍّ) شرح وصية الإمام أبي حنيفة للبابرتي (ص 143). 

2- الشَّافِعيُّ: (أفْضَلُ النَّاسِ بَعدَ رَسولِ اللهِ صلَّى اللهُ عليه وسلَّم: أبو بَكْرٍ، ثُمَّ عُمرُ، ثُمَّ عُثمانُ، ثُمَّ عليٌّ، رِضوانُ اللهِ عليهِم) مناقب الشافعي للبيهقي، (1/433). 

3- عَبدُ اللهِ بنُ أحمَدَ بنِ حَنبَلٍ: (سَمِعتُ أبي يَقولُ: أمَّا التَّفضيلُ فأقولُ: أبو بَكْرٍ، ثُمَّ عُمرُ، ثُمَّ عُثمانُ، ثُمَّ عَليٌّ) السنة، (2/573). 

4- المُزَنيُّ: (يُقالُ بفَضلِ خَليفةِ رَسولِ اللهِ صلَّى اللهُ عليه وسلَّم أبي بَكرٍ الصِّدِّيقِ رَضِيَ اللهُ عنه؛ فهوَ أفضَلُ الخَلقِ وأخيرُهم بَعدَ النَّبيِّ صلَّى اللهُ عليه وسلَّم، ونُثَنِّي بَعدَهُ بالفاروقِ، وهوَ عُمرُ بنُ الخَطَّابِ رَضِيَ اللهُ عنه، فهُما وزيرَا رَسولِ اللهِ صلَّى اللهُ عليه وسلَّم، وضَجيعاهُ في قَبرِه، وجَلِيساهُ في الجَنَّةِ، ونُثَلِّثُ بَذي النُّورَينِ عُثمانَ بنِ عَفَّانَ رَضِيَ اللهُ عنه، ثُمَّ بِذِي الفَضلِ والتُّقى عَليِّ بنِ أبي طالِبٍ، رَضِيَ اللهُ عنهم أجمَعينَ، ثُمَّ الباقينَ مِنَ العَشَرةِ الَّذينَ أوجَب لهم رَسولُ اللهِ صلَّى اللهُ عليه وسلَّم الجَنَّةَ، ونُخلِصُ لِكُلِّ رَجُلٍ مِنهم مِنَ المَحَبَّةِ بقَدْرِ الَّذي أوجَبَ لهم رَسولُ اللهِ صلَّى اللهُ عليه وسلَّم مِنَ التَّفضيلِ، ثُمَّ لِسائِرِ أصحابِه مِن بَعدِهِم، رَضِيَ اللهُ عنهم أجمَعينَ)شرح السنة، (ص 85). 

5- حَربٌ الكَرْمانيُّ: (خَيرُ هَذِه الأمَّةِ بَعدَ النَّبيِّ صلَّى اللهُ عليه وسلَّم أبو بَكْرٍ، وخَيرُهم بَعدَ أبي بَكرٍ عُمرُ، وخَيرُهم بَعدَ عُمرَ عُثمانُ. وقال قَومٌ من أهلِ العِلمِ وأهلِ السُّنَّةِ: وخَيرُهم بَعدَ عُثمانَ عَليٍّ. ووَقفَ قَومٌ عَلى عُثمانَ، وهم خُلفاءُ راشِدون مَهْديُّونَ) إجماع السلف في الاعتقاد، (ص 70). 

6- أبو الحَسَنِ الأشعَريُّ كاتێك باسی عەقیدەی سەلەفی كردووە دەڵێت:: (ويُقَدِّمونَ أبا بَكْرٍ، ثُمَّ عُمرَ، ثُمَّ عُثمانَ، ثُمَّ عَلِيًّا، رِضوانُ اللهِ عليهِم، ويُقِرُّونَ أنَّهمُ الخُلفاءُ الرَّاشِدونَ المَهْدِيُّونَ، أفْضَلُ النَّاسِ كُلِّهِم بَعدَ النَّبيِّ صلَّى اللهُ عليه وسلَّم) مقالات الإسلاميين، (1/228). 

7- ابنُ أبي زَيدٍ القَيروانيُّ: (أفْضَلُ الأمَّةِ بَعدَ نَبيِّها أبو بَكْرٍ، ثُمَّ عُمرُ، ثُمَّ عُثمانُ، ثُمَّ عليٌّ) الجامع في السنن والآداب والمغازي والتاريخ، (ص 115). 

8- أبو عَمْرٍو الدَّاني: (أفْضَلُ الأربَعةُ: أبو بَكْرٍ ثُمَّ عُمرُ ثُمَّ عُثمانُ ثُمَّ عليٌّ رَحمةُ اللهِ عليهِم أجمَعينَ) الرسالة الوافية، (ص 239). 

9- عِياضٌ: (المَشهورُ عن مالِكٍ وسُفيانَ، وكافَّةِ أئِمَّةِ الحَديثِ والفُقَهاءِ، وكَثيرٍ مِنَ المُتَكَلِّمينَ: تَرتيبُ الأربَعةِ في الفَضلِ حَسَبَ تَرتيبِهِم في الخِلافةِ) إكمال المعلم، (7/ 382). 

10- يَحيى العمرانيُّ: (مَراتِبُ الخِلافةِ في الصَّحابةِ رَضِيَ اللهُ عنهم كما وقَعَت: أبو بَكْرٍ ثُمَّ عُمرُ ثُمَّ عُثمانُ ثُمَّ عليٌّ رَضِيَ اللهُ عنهم... وأنَّ مَراتِبَهم في الفَضْلِ كمَراتِبِهم في الخِلافةِ) الانتصار في الرد على المعتزلة القدرية الأشرار، (1/101). 

11- عَبدُ الغَنيِّ المَقدِسيُّ: (نَعتَقِدُ أنَّ خَيرَ هَذِه الأمَّةِ وأفضَلَها بَعدَ رَسولِ اللهِ صلَّى اللهُ عليه وسلَّم صاحِبُه الأخَصُّ، وأخوهُ في الإسلامِ، ورَفيقُهُ في الهِجْرةِ والغارِ: أبو بَكرٍ الصِّدِّيقُ، وزيرُهُ في حَياتِه، وخَليفَتُهُ بَعدَ وفاتِه، عَبدُ اللهِ بنُ عُثمانَ عَتيقُ بنُ أبي قُحافةَ، ثُمَّ بَعدَهُ الفاروقُ أبو حَفصٍ عُمرُ بنُ الخَطَّابِ، الَّذي أعَزَّ اللهُ به، وأظهَرَ الدِّينَ. ثُمَّ بَعدَهُ ذو النَّورَينِ أبو عَبْدِ اللهِ عُثمانُ بنُ عَفَّانَ، الَّذي جَمَعَ القُرآنَ، وأظهَرَ العَدْلَ والإحسانَ، ثُمَّ ابنُ عَمِّ رَسولِ اللهِ صلَّى اللهُ عليه وسلَّم وخَتَنُهُ عليُّ بنُ أبي طالِبٍ، رِضوانُ اللهِ عليهِم، فهَؤُلاءِ الخُلفاءُ الرَّاشِدونَ والأئِمَّةُ المَهْدِيُّونَ) الاقتصاد في الاعتقاد، (ص 198). 

12- ابنُ الصَّلاحِ: (أفضَلُهم عَلى الإطلاقِ: أبو بَكْرٍ ثُمَّ عُمرُ، ثُمَّ إنَّ جُمهورَ السَّلَفِ عَلى تَقديمِ عُثمانَ عَلى عَليٍّ) مقدمة ابن الصلاح، (ص: 401). 

13- ابنُ تيميَّةَ: (أمَّا جُمهورُ النَّاسِ ففَضَّلوا عُثمانَ، وعليه استَقَرَّ أمرُ أهلِ السُّنَّةِ، وهوَ مَذهَبُ أهلِ الحَديثِ ومَشايِخِ الزُّهدِ والتَّصَوُّفِ وأئِمَّةِ الفُقَهاءِ؛ كالشَّافِعيِّ وأصحابِه، وأحمَدَ وأصحابِه، وأبي حَنيفةَ وأصحابِه، وإحدى الرِّوايَتينِ عن مالِكٍ وعليها أصحابُه... وهوَ أيضًا مَذهَبُ جَماهيرِ أهلِ الكَلامِ: الكَرَّاميَّةُ والكُلَّابيَّةُ والأشعَريَّةُ والمُعتَزِلةُ. وقال أيوبُ السَّختيانيُّ: من لم يُقَدِّمْ عُثمانَ عَلى عليٍّ فقد أزرى بالمُهاجِرينَ والأنصارِ. وهَكَذا قال أحمَدُ والدَّارقُطنيُّ وغَيرُهما: أنَّهم اتَّفَقوا عَلى تَقديمِ عُثمانَ) يُنظر: منهاج السنة، (8/225). 

14- ابنُ كثيرٍ (هَذا رَأيُ المُهاجِرينَ والأنصارِ. حينَ جَعل عُمرَ الأمرَ من بَعْدِه شورى بَينَ سِتَّةٍ، فانحَصَرَ في عُثمانَ وعَليٍّ، واجتَهَدَ فيهِما عَبدُ الرَّحمَنِ بنُ عَوفٍ ثَلاثةَ أيَّامٍ بلياليها، حَتَّى سَألَ النِّساءَ في خُدورِهِنَّ، والصِّبيانَ في المَكاتِبِ، فلَم يَرهُم يَعدِلونَ بعُثمانَ أحَدًا، فقَدَّمَهُ عَلى عَليٍّ، ووَلَّاهُ الأمرَ قَبْلَهُ؛ ولِهَذا قال الدَّارقُطنيُّ: من قَدَّمَ عَلِيًّا عَلى عُثمانَ فقد أزرى بالمُهاجِرينَ والأنصارِ. وصَدَقَ رَضِيَ اللهُ عنه) اختصار علوم الحديث، (ص: 183). 

هەروەها فەرموویەتی: (أفْضَلُ الصَّحابةِ، بَل أفْضَلُ الخَلْقِ بَعدَ الأنبياءِ عليهِمُ السَّلامُ: أبو بَكْرٍ... ثُمَّ من بَعدِه عُمرُ بنُ الخَطَّابِ ثُمَّ عُثمانُ بنُ عَفَّانَ ثُمَّ عليُّ بنُ أبي طالِبٍ) يُنظر: شرح الطحاوية، (2/ 727). 

15- ابنُ أبي العِزِّ: (تَرتيبُ الخُلَفاءِ الرَّاشِدينَ رَضِيَ اللهُ عنهم أجمَعينَ في الفَضلِ كتَرتيبِهم في الخِلافةِ) فتح الباري، (7/34). 

16- قال ابنُ حَجَرٍ: (قَد سَبَقَ بَيانُ الِاختِلافِ في أيِّ الرَّجُلين أفضَلُ بَعدَ أبي بَكْرٍ وعُمرَ: عُثمانُ أو عَليٌّ؟ وأنَّ الإجماعَ انعَقَدَ بأُخَرة بَينَ أهلِ السُّنَّةِ أنَّ تَرتيبَهم في الفَضلِ كتَرتيبِهم في الخِلافةِ، رَضِيَ اللهُ عنهم أجمَعينَ). 

ئەمەی كە لەسەرەوە زانایان ئاماژەیان پێ كردووە كۆدەنگ و كۆك بوونی ئوممەتی ئیسلامە لەسەر خەلیفە راشیدەكان یەك بەدوای یەكدا بەو شێوە وكەس ناكۆك نەبووە لەم مەسەلەدا جگە لە ڕافیزە نەبێت، ڕای ئەوانیش بۆ ئێمەی ئەهلی سوننەت ئاوڕی لی نادرێتەوە چونكە بەڕاشكاوی پێچەوانەی قورئان و سوننەت و سیرەی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم هاوەڵانە الله لێیان رازی بێت. 

ئەوەی پێشەوا أحمد لەم بەشەی بنەماكاندا باسی كردووە ئەوەیە: لە پلەی یەكەمدا سێ هاوەڵەكەی داناوە: أبو بكر و عمر وعثمان. لە دوای ئەوان ئەوەی دەمێنیتەوە لە دە هاوەڵە مژدە پێدراوەكان بەبەهەشتی باس كردووە. لە دوای ئەوان ئەهلی بەدەر لە موهاجیرین و ئەهلی بەدر لە ئەنسارەكان و ئینجا هاوەڵانی تر الله لە هەموویان ڕازی بێت. 

ئەهلی سوننەت یەك دەنگن كە هاوەڵان خەڵكێكی تایبەتن و پلەو پایەی بەرزیان لە هاوەڵێتی پێغەمبەرەكەیانەوە صلی الله علیه و سلم وەرگرتووە و ئەوان بەختەوەرترین كەسانێكن بە شەفاعەتی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم و هەروەها یەك دەنگن لەسەر ئەوەی قسە نەكرێت دەربارەی ئەو فیتنەو شەڕەی كە لە نێوانیاندا درووست بووە ودەبێت لەو بارەوە بێ دەنگ بین. 

هەروەها لە قسەكانی ئیمام ئەحمەد بە ڕەحمەت بێت ئەوە وەردەگیرێت كە هاوەڵێتی بە دانیشتنی ساتێكی كەمی ئەو كەسە بە ئیماندارییەوە لە گەڵ پێغەمبەردا صلی الله علیه و سلم درووست دەبێت ودادەمەزرێت. 

هەروەها ئەوەش وەردەگیرێت لە قسەكانی كە كام لە هاوەڵان كەمترین پلەوپایەی هەبێت بەراورد بەوانی تر، بەو حاڵەشەوە هەر پلەوپایەی بەرزەو لە وانەی دوای خۆیان باشترە لە تابیعین ئەگەر هەرچەند كاری چاكەشی زۆر ئەنجام دابێت ئەو تابیعییە. چونكە شەرەف و پلەوپایەی بەرزی هاوەڵێتی هیچ شەرەف و پلەو پایەوپێگەیەكی تری پێناگات، لەوانەشە هەندێك لە تابیعین هەبن لە ڕووی زانستەوە لە متأخرین هاوەڵان زاناتر بن بەڵام ئەوە پلەیان بۆ ئاستی ئەوان هەرگیز بەرز ناكاتەوە. 

پێشەوا أحمد دوای ئەوەی ئەو بنەمایانەی وەكو عەقیدەی ئەهلی سوننەت و جەماعەت دەربارەی هاوەڵان و خەلیفەكان بەتایبەت خستەروو، ئینجا فەرموویەتی: (ثُمَّ أَفْضَلُ اَلنَّاسِ بَعْدَ هَؤُلَاءِ أَصْحَابُ رَسُولِ اَللَّهِ صلی الله علیه و سلم ، اَلْقَرْنُ اَلَّذِي بُعِثَ فِيهِمْ. ) مەبەستی لە دە هاوەڵەكان و ئەوانەیە كە ئامادەی جەنگی بەدر و الحدیبیة بوون. 

پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم فەرموویەتی: (لا تَسُبُّوا أصْحابِي؛ فلوْ أنَّ أحَدَكُمْ أنْفَقَ مِثْلَ أُحُدٍ ذَهَبًا، ما بَلَغَ مُدَّ أحَدِهِمْ ولا نَصِيفَهُ) البخاري (3673). واتە: جنیو وسوكایەتی بە هاوەڵانم مەكەن، چونكە ئەگەر بە ئەندازەی كیوی ئوحود زێڕ ببەخشن بە خێرو پاداشتی مشتێك لەوەی هاوەڵانم دەیبەخشن ناگەن. چونكە ئەوان پێشكەوتن و پشتگیری و هاوەڵێتی پێغەمبەریان كرد صلی الله علیه و سلم بۆیە هەرگیز كەس بە فەزڵ و پلەو پایەو پێگەی ئەواندا ناگات. 

هەروەها فەرموویەتی: (وَكُلُّ مَنْ صَحِبَهُ سَنَةً أَوْ شَهْرًا أَوْ يَوْمًا أَوْ سَاعَةً، أَوْ رَآهُ فَهُوَ مِنْ أَصْحَابِهِ، لَهُ مِنْ اَلصُّحْبَةِ عَلَى قَدْرِ مَا صَحِبَهُ، وَكَانَتْ سَابِقَتُهُ مَعَهُ، وَسَمِعَ مِنْهُ، وَنَظَرَ إِلَيْهِ نَظْرَةً) واتە هەركەسێك جگە لەوانەی پێشتر ئاماژەی بۆ كردن، هەر كەسێكی تر ئەگەر هاوەڵێتی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم ی كردبێت بۆ ماوەی شەش مانگ، یان یان مانگێك یان ڕۆژێك یان بۆ ساتێك و ماوەیەكی زۆر كەم، هەموو ئەوانە هاوەڵی ئەون و پلەو پایەی هاوەڵێتیان بەدەست هێناوە، بە پێی ماوەی هاوەڵێتی و گوێگرتنیان بۆ فەرموودكانی و تەماشاكردنیان بۆ پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم. ئەمانە ئەگەرچی پلەو پایەیان لەوانەی سەرەتا باسی كردن كەمترە، بەڵام تەنها بەوەی كە هاوەڵی پێغەمبەر بوونە صلی الله علیه و سلم پلەو پایەو سەرفرازی دونیا و دواڕۆژیان بەدەست هێناوە. ئەمەش واتای ئەوەیە كە فەرموویەتی: (فَأَدْنَاهُمْ صُحْبَةً هُوَ أَفْضَلُ مِنْ اَلْقَرْنِ اَلَّذِينَ لَمْ يَرَوْهُ، وَلَوْ لَقُوا اَللَّهَ بِجَمِيعِ اَلْأَعْمَالِ، كَانَ هَؤُلَاءِ اَلَّذِينَ صَحِبُوا اَلنَّبِيَّ صلی الله علیه و سلم وَرَأَوْهُ وَسَمِعُوا مِنْهُ، وَمَنْ رَآهُ بِعَيْنِهِ وَآمَنَ بِهِ وَلَوْ سَاعَةً، أَفْضَلُ لِصُحْبَتِهِ مِنْ اَلتَّابِعِينَ، وَلَوْ عَمِلُوا كُلَّ أَعْمَالِ اَلْخَيْرِ). 

ئاراستەی بابەتەكە لێرەدا ڕووی لە فێرخوازانی زانستی ئاست بەرز و كۆتایی نییە، چونكە ئەوان سەرچاوەكان دەناسن و كتێبی گرنگ وگرنگتریش لەیەكتر جیا دەكەنەوە وپلەبەندییەكانیان دەزانن، بەڵكو لێرەدا زیاتر مەبەست لە فێرخوازی سەرەتاییە و ئەوانەی دەیانەوێت كتێبخانە پێكبهێنن، ئاماژە بە دیارترین ئەو كتێبانە كردووە كە بە ئەزموونی خۆم و بە ئامۆژگاری زانایان بە چاكترینم زانیون، ڕەحمەتی الله لە هەموویان بێت.. 

لە بواری عەقیدەدا كتێبی گرنگ گەلێك زۆرن كە پێویستن بۆ فێرخوازی زانست بەڵام بە پێی ئاستی فێرخوازكان ئەو كتێبانە جیاوازییان هەیە، لێرەدا ئاماژە بە هەندێكیان دەكەم إن شاء الله كە بۆ كەسی سەرەتا و سەرووتر یش دەگونجێن: 

1- كتێبەكانی (الاصول الثلاثة)و (القواعد الأربع) و (كشف الشبهات) و (كتاب التوحيد) و (مسائل الجاهلیة) كە هەموو ئەمانە دانراوی شێخ محمد بن عبدالوهاب ن و بەشەرحەوە زۆر پێویستن بۆ هەموو موسوڵمانێك. 

2- زۆربەی كتێبەكانی شێخ الاسلام ابن تیمیة زەرورن بۆ هەموو فێرخوازێكی زانست، لێرەدا ئاماژە بە هەندێكیان دەكەم: 

- (الواسطیة، و الحمویة، و التدمریة ) ئەم سێ كتێبە لەناو كتێبەكانی ابن تیمیةدا كە تایبەتن بە عەقیدەوە زۆر پێویست و گرنگن.  

- كتێبی (اقتضاء الصراط المستقيم لمخالفة أصحاب الجحيم ). 

- (منهاج السنة النبوية) . 

- ( درء تعارض العقل والنقل و ( رفع الملام عن الأئمة والأعلام). 

- ( الجواب الصحيح لمن بدل دين المسيح) . 

- ( الصارم المسلول على شاتم الرسول). 

- (الفرقان بين أولياء الرحمن وأولياء الشيطان ) ..ئەمانە وەكو كتێبە زۆر دیارەكانی شێخ الاسلام، ئەگینا ئەتوانم بڵێم زۆربەی زۆری كتێبەكانی ابن تیمیة گرنگ و پێویستن بۆ هەموو موسوڵمانێك، بەڵام پێویستییەكە پەیوەستە بە ئاستەكانیان، چونكە هەندێ كتێبەكانی ابن تیمیة زۆر ورد و چڕن، پێویستیان بە پێشینێكی باشە لە زانست وزانیاری بۆ ئەو كەسەی بیانخوێنێتەوە. 

كتێبی (مجموع الفتاوی)یش كە عبد الرحمن بن قاسم كۆی كردووەتەوە بریتین لە كۆمەڵە باس و فەتواو كتێب و نامیلكەیەكی گرنگی ابن تیمیة، بە پێویستی ئەزانم لە هەموو كتێبخانەیەكدا هەبێت. 

3- كتێبەكانی ابن قیم الجوزیة بەهەمان شێوە زۆربەیان پێویستن بۆ فێرخوازی زانست ئاماژە بە هەندێ لە دیارترینیان دەكەین: 

- (زاد المعاد في هدى خير العباد) كتێبێكی زۆر پێویستە تایبەتە بە سیرە. 

- (إغاثة اللهفان في مصايد الشيطان). باس لە نەخۆشییەكانی دڵ و دەروووونی مرۆڤ دەكات لەگەڵ باسی پیلانەكانی شەیتاندا وكتێبێكی زۆر گرنگە. 

- ( إعلام الموقعين عن العالمين). باسی فقه و أصول و زۆر شتی تری تێدا دەكات و یەكێكە لە كتێبە گرنگ و بەناوبانگەكانی شێخ. 

- ( الصواعق المرسلة على الجهمية والمعطلة). 

- ( الجواب الكافي لمن سأل عن الدواء الشافي ). باسی چۆنیەتی ڕاسكردنەوەو پاكردنەوەی نەفسی موسوڵمان دەكات. 

- (جلاء الأفهام في فضل الصلاة والسلام على خير الأنام ). 

- ( الوابل الصيب من الكلام الطيب). باسی وێردەكان دەكات 

- ( حادي الأرواح إلى بلاد الأفراح). تایبەتە بە باسی بەهەشت.  

- ( النونیة) هۆنراوەیەكی درێژە تایبەتە بەباسەكانی بیروباوەڕەوە. 

4- كتێبی (الدرر السنية في الأجوبة النجدية) بە كتێبێكی زۆر گرنگی دەزانم باشترە لە كتێبخانەی هەموو موسوڵمانێكدا هەبێت بەتایبەتی بەرگەكانی سەرەتای گەلێك گرنگن، هەرچەندی پێ بدرێت زۆر نییە . 

5- كتێبی (الأربعین النوویة) و (ریاض الصالحین)ی نەوەوی. 

- كتێبەكانی: ( عمدة الأحكام) المقدسي و(بلوغ المرام) و(فتح الباري)ی ابن حجر ئەمانە بەلای كەمەوە بۆ كتێبخانەی فێرخوازی زانست پێویستن، 

- خۆ ئەگەر خاوەن كتێبخانە بتوانێت هەر شەش كتێبە گەورەكانی فەرمودەشی تێدا بێت (البخاري ومسلم والنسائي و أبو داود و الترمذي و ابن ماجة) ئەوە كارێكی زۆر باشی كردووە وخێرێكی گەورەی دەست خۆی خستووە. 

- هەروەها لە كتێبەكانی زانستی فەرموودەدا بەلای كەمەوە كتێبی:  

- المنظومة البيقونية. 

- (التبصرة والتذكرة) كە بە ( ألفية العراقي ) دەناسرێت. 

- ( الباعثُ الحثيث شرح اختصارِ علوم الحديث)ی أحمد شاكر. 

6- لە تەفسیری قورئانی پیرۆز و زانستەكانیدا ئەویش بەلای كەمەوە هەندێ كتێبی سەرەكی هەن نابێت كتێبخانەی فێرخواز بەدەر بن لێیان، لەوانە: 

- تەفسیری ابن كثیر. 

- التفسیر المیسر كە كۆمەڵێك زانا نووسیویانە. 

- تەفسیری (تيسير الكريم الرحمن في تفسير كلام المنان)ی عبدالرحمن السعدي. 

- ( أضواء البیان)ی الشنقیطي. 

- (مقدمة في أصول التفسیر) ی ابن تیمیة. 

- (الإتقان في علوم القرآن)ی السیوطي.  

- (مباحث في علوم القرآن)ی مناع القطان. 

7- لە بواری الفقه و أصول الفقه دا كتێبخانەی طالب العلم بەلای كەمەوە پێویستە هەندێ كتێب و سەرچاوە لە خۆی بگرێت وەكو:  

- (الوجيزُ في فقه السنة والكتاب العزيز )ی عبدِ العظيم بدوي. 

- (فقه السنة) لەگەڵ كتێبی (تمام المنة) ی الألباني. 

- (الملخص الفقهي) الفوزان. 

- مختصر الفقه الإسلامي)ی التویجري ئەمەیان كتێبێكی كورت و پوختە و بەڵگەكانی ڕاست و روونن. 

خۆ ئەگەر خاوەن كتێبخانە بتوانێت كتێبی (المغني والشرح الكبیر)ی ابن قدامة ی هەبێت ئەوە باشترە و سەرچاوەیەكی گرنگی دەستەبەر كردووە. 

لە زانستی الأصول یشدا بەلای كەمەوە سەرچاوەیەكی ئاسانی هەبێت وەكو: 

- (الأصول من علم الأصول)ی ابن عثیمین. 

- مذكرة في أصول الفقه)ی الشنقیطي. 

8- لە بواری مێژوودا لە هەموو كتێبخانەیەكدا ئەم چەند كتێبە هەبێت باشە: 

- كتێبی (البدایة و النهایة)ی ابن كثیر . 

- (سیر أعلام النبلاء)ی الذهبي. 

- (صور من حیاة الصحابة) و (صور من حیاة التابعین)ی عبدالرحمن الباشا كتێبی باش و ئاسان و بەسوودن لە ژیاننامەی هاوەڵان و تابیعییەكاندا. 

9- لە بواری زمانی عەرەبیدا دەبێت كتێبخانە هەندێ كتێب لەخۆ بگرێت، بۆ نمونە: 

- مەتن وشەرحێكی(الآجرومیة). 

- كتێبەكانی (النحو الواضح) و(البلاغة الواضحة)ی علی الجارم و هاوڕێكەی. 

- هۆنراوەی (ألفیة ابن مالك) وشەرحێكی. 

- (شذا العرف في فن الصرف)ی الحملاوي. 

- (المزهر في علوم اللغة)ی السیوطي. 

- (لسان العرب) كە ئەمە سەرچاوەی سەرچاوەكانە لە بواری خۆیدا. 

- (مختار الصحاح) فەرهەنگێكی پوخت و پێویستە. 

- (المنجد في اللغة و الأعلام) لە ڕووی كورتی و پۆختییەوە بابەتێكی بەسود دەخاتە بەردەستی خوێنەر. 

- لە علم العروض دا بە هەمان شێوە باشترە كتیبخانە سەرچاوەیەك تێدا بێت بۆ نموونە: 

- (میزان الذهب في صناعة شعر العرب)ی أحمد الهاشمي.. 

10- لە كتێبەكانی (أدب) یشدا هەندێ كتێب هەیە پێویستن، وەكو:  

- (الكامل)ی المبرد. 

- (الحیوان) و (البیان و التبیین)ی الجاحظ. 

- و (العقد الفرید)ی ابن عبد ربه. 

- (أدب الكاتب)ی ابن قتیبة. 

- (النظرات)ی المنفلوطي. 

- (وحي القلم)ی الرافعي.  

- هەندێ لە ڕۆمانەكانی نجیب الكیلاني، وەكو: (رحلة إلی الله) و(لیالي تركستان). 

- لە شیعریشدا بەلای كەمەوە لە دێرینەكاندا (دیوان المتنبي) بە شەرحی البرقوقي و دیواني (الشوقیات)ی أحمد شوقي. 

هەروەها لە ڕەخنەی ئەدەبیدا كتێبی (الانحرافات العقدیة في أدب الحداثة وفكرها)ی سعید الغامدي كتێبێكی زۆر گرنگە بۆ زانینی حەقیقەتی دژایەتی كردنی ئیسلام لە ڕێگەی ئەدەبەوە لەم سەردەمەدا. 

11- كتێبی (الآداب الشرعیة)ی ابن مفلح و( تذكرة السامع والمتكلم بآداب العالم والمتعلم)ی ابن جماعة لە بابی خۆیاندا گرنگن بۆ فێرخوازی زانست بیانخوێنێتەوە وسوودیان زۆرە بەتایبەتی كتێبەكەی ابن مفلح. 

12- لە بواری تەجوید و قیرائاتیشدا هەندێ كتێبی سەرەتایی پێویستن لەوانە: 

- (التجوید المصور) أیمن سوید. بۆ كەسانی سەرەتایی زۆر ڕوون و پوخت و زانستییە. 

- (هدایة الباري إلی تجوید كلام الباري)ی عبد الفتاح المرصفي. كتێبێكی زانستییە و یەكێكە لە چاكترین كتێبەكانی تەجوید. 

- (الوافي في شرح الشاطبیة) عبدالفتاح القاضي، كتێبێكی پوخت و بەسوودە لەشەرحی گرنگترین هۆنراوی قیرائات كە بە (الشااطبیة) دەناسرێت، 

- (الإجابات الواضحات لسؤالات القراءات)ى أحمد الحفيان كتێبێكی بەسوود و پێویست و ئاسانە بۆ زانینی هەندێ زانیاری دەربارەی علم القراءات. 

13- هەندێ كتێبی گشتی هاوچەرخ وكۆن بە پێویست ئەزانم لە كتێبخانەی موسوڵماندا هەبێت لەوانە بۆ نموونە: 

- الانحرافات العقدیة والعلمیة في القرنین الثالث عشر و الرابع عشر الهجریین)ی الزهراني. 

- (المسلمون والحضارة الغربیة)ی سفر الحوالي. 

- (ماذا خسر العالم بانحطاط المسلمین) الندوي. 

- (الموسوعة المیسرة في الأدیان والفرق). 

- (الفهرست)ی ابن الندیم. 

- (المقدمة)ی ابن خلدون. 

- (لعبة الأمم)ی مایلز كوبلاند. 

- (حاضر العالم الاسلامي) لوثروب ستوارد. 

- (ذكریات علي الطنطاوي). 

- (لمحات في الثقافة الاسلامیة) عمر الخطیب. 

- (معالم في الطریق)ی سید قطب. 

- (واقعنا المعاصر)ی محمد قطب. 

- (الحصاد المر للإخوان المسلمین في ستین عاما) ایمن الظواهري. 

- (الفكر الغربي ) دراسة نقدیة و زۆرێك لە كتێبەكانی أنور الجندي لە بواری هۆشیاركردنەوەی فیكریدا چاك و بەسوودن. 

- (الخطوط العریضة)ی محب الدین الخطیب. 

- (تحكیم القوانین)ی محمد بن إبراهیم. 

- (دروس في تاریخ الفلسفة)ی یوسف كرم. 

-(كلیلة ودمنة)ی عبدالله بن المقفع. 

-(التحدث بنعمة الله)ی السیوطي. 

- (مجموعة رسائل التوجیهات الاصلاحیة) محمد جمیل زینو. 

دوو تێبینی: 

- لێرەدا كتێبی كوردیم باس نەكرووە لەبەر ئەوەی زیاتر باسی كتێبە سەرەكی و بنچینەییەكانم كردووە ئەوانەش لە زمانی عەربیدا بوونیان هەیە، هۆكارێكی تریش ئەوەیە وەكو پێویست شارەزایییم لە كتێب و وەرگیڕان و بڵاوكراوە كوردییەكاندا نییە و موسوڵمانیش دەبێت لەسەر پرسێك قسەی كرد بە عیلمەوە قسە بكات.. 

- بەدڵنیایی كتێبی گرنگم زۆر لەبیر چووە ولێم تێپەڕ بووە، یان بە مەبەستی كورتكردنەوەی پۆستەكە باسم نەكردوون، لەبەر ئەوەی لەم پۆستەدا مەبەستم تەنها هێنانەوەی نموونەی ئەو كتێبانە بووە كە گرگن لە كتێبخانەی فێرخوازی زانستد بوونی هەبێت نەك خستنەڕووی هەموویان. 

إحسان برهان الدین 

10 جمادى الأول 1445 

2023-11-24 

هاوڕێ و هاودەمێكی دڵسۆز و باش وبەسوودە كە هەرگیز لە هاوڕێتی و هاودەمی ئەو پەشیمان نابیتەوە. 

گەنجینەیەكی بەنرخە، بڕێكی زۆرت لە زانست و وشە و زانیاری نوێ فێر دەكات، چەند زۆرتر هاوڕێتی بكەیت و بیخوێنیتەوە لە سیفەتە باش و ناوازەكانی زیاتر بەهرەمەند دەبێت. 

كتێب... جیهانێكی سەربەخۆی جوان و دڵگیر و دەوڵەمەندە، وروژێنەری توانا و شاراوەكانی نێو ناخی مرۆڤە. 

كتێب دەتوانێت زۆر كەلێنی گەورە بۆ مرۆڤەكان پڕ بكاتەوە، لاوازی ئیمان و كەسایەتی، هەژاری مادی و واتایی، نەخۆشی دەروونی و متمانە بۆخۆنەبوون، ئەگەر كەمێك لە زمانی بزانیت وهاوڕێتی لەگەڵدا ببەستی، دەتوانێت كام گرێ كوێرە هەیە بە هۆیەوە بیكەیتەوە. 

كتێب دیدگایەكی مەزنە لەگەڵ زانا و دانا و ناودارانی مێژووی سەرزەوی، دەرگایەكە لێیەوە گەشت بەرەو ڕابردوو دەكەیت، بە كەسانێكت دەگەیەنێت ئەگەر لەگەڵ ئەواندا لەیەك سەدەشدا بویتایە هەر ئەوەندە سوودت لێ دەبینین بە دیداریان شاد دەبوویت.. 

كتێب - بە هەبوونی هەندێك مەرجەوە - دەتوانێت خوێنەرەكەی بەهێز بكات، ڕەوشت و ئاكاری جوانی فێر بكات، ژیر و دیندار و چاكەكاری بكات، لە خەمۆكی ڕزگاری بكات، لەو دنیا خەلەتێنەرە بێ منەتی بكات و كلیلی نهێنی چوونە بەهەشتی بۆ ئاسان بكات و حەقیقەتی ئەم دونیایەی بۆ ڕوون بكاتەوە، 

كتێب بە نرخ و تێچوویەكی زۆر كەم، دەتوانێت ببێتە مامۆستایەكی زانا و دانا و دڵسۆز و دڵگەورە و ڕوح سووك وهێمن، بە سەبر و ئارام لەگەل خوینەرەكەیدا . 

چاكییەكانی كتێب گەلێك زۆرن، ئەمە مشتێكە لەو خەروارە، ئەوەی دەتەوێت بتگەیەیت بەو جیهانە پڕ سوود و خۆشە، پێش هەموو شتێك نیەتێكی پاك و نزایەكی ڕاستگۆیانەیە لە ناخی دلتەوە، ئاراستەی پەروەردگارتی بكەیت، كە بەر لە هەموو كتێبێك بە كتێبەكەی خۆی دڵت خۆش بكات وبیكات بەبەهار و گوڵزاری ژیانت، هەروەها وابەستە و هۆگری كتێبەكانی فەرموودەت بكات لەپاش ئەوەش هاوكارت بێت بۆ بەستنی پەیوەندییەكی تۆكمە لەگەڵ هەموو كتێبێكی بەسوود و باش، بۆ ئەوەی لە رێگای چاكەدا ببیتە مرۆڤێكی باش و كارا... ببیتە چرایەكی گەش بۆ خۆت و بۆ دەوروبەرت. 

إحسان برهان الدین 

5 جمادى الأول 1445 

2023-11-19 

لە كتێبی وەرگێڕاودا لە عەقیدەی وەرگێڕەكە وردبەرەوە! 

لە مەسەلەی كتێبی وەرگێڕاودا، وەرگێڕ گرنگی و بایەخی گەلێك زۆرە، كاتێك كتێب و سەرچاوەیەكی تەرجەمەكراو دەكڕن ڕەچاوی چەند خاڵێك بكەن: 

یەكەم: ئەگەر كتێبەكە كتێبێكلە یەكێك لە زانستە شەرعییەكاندا بوو زۆر گرنگی بە عەقیدەی وەرگێڕەكە بدە، وا نەزانیت وەرگێڕ كاریگەری نییە تەنها بڕگەكان لە عەرەبییەوە دەكات بە كوردی، لە چەندین ڕووەوە ئەو بۆچوونە هەڵەیە بۆیە زۆر لە عەقیدەی وەرگێڕەكە دڵنیانەبووی كتێبی مەكڕە. 

دووەم: جگە لە مەسەلەی عەقیدەی وەرگێڕ كە ئەوە مەرجێكی سەرەكییە و هۆكاری زۆر هەیە وات لێ بكات بیكەیت بە مەرج، هەروەها پێویستە لە شارەزایی وەرگێڕەكە لە هەردوو زمانی عەرەبی و كوردیدا شارەزا بێت، بەتایبەتی باش تێگەیشتن لە زمانی عەرەبی و كارامەیی لە بواری زمانەوانی وهەبوونی پێشینەیەكی زۆر لە خوێندنەوەی سەرچاوەكانی زمانی عەرەبی لە كتێبی شەرعی و زمانەوانی و وێژەیی بۆ وەرگێڕ زۆر پێویستە بۆ ئەوەی بتوانێت جڵەوی واتاكان و دەربڕینەكان بەباشی بگرێت و زانینی هیچ واتاو مەستێكی لێ یاخی نەبێت، كە بەداخەوە ئەو بوارە پڕە لە كارەسات و هەڵەی سەیر و سەمەرە، چونكە وەرگێڕەكان بەهیچ فلتەر و تاقیكردنەوەیەكدا تێناپەڕن و ئەو سەرهەڵدانی ئەو ژمارە زۆرە لە وەرگێڕان لە كوردستاندا وەكو زۆر حاڵەتی تری نامۆ ئەویش بەهەمان شێوە حاڵەتێكی نامۆ و ناتەندرووستە. 

سێیەم: تواناو باگراوند و خوێندنەوەكانی وەرگێڕ زۆر بە ئاسانی دەردەكەوێت و لە وەرگێڕانەكەیدا هەستی پێدكرێت، بە پێچەوانەوە هەژاریشی لەو بوارەدا هەر دەدەكەوێت، ئینجا هموو وەرگێڕێكیش دەبێت ئەوە بزانێت وەرگێڕانەكەی وەكو ئەوەیە عەقڵی خۆی بۆ خەڵكی نمایش بكات و بڵێت خەڵكینە ئەوە عەقڵ و توانای منە لە وەرگێڕان و شارەزایی دوو زماندا! ئەوەش دەبێت ببێتە مایەی بیركردنەوە و لێوردبوونە وە ڕاوەستان ئەگەر كاتی خۆی نەبێت. 

چوارەم: داواكارم لە خانەكانی بڵاوكردنەوە لەوانەی سەرچاوەی زانستە شەرعی و ئیسلامییەكان بەگشتی چاپ دەكەن، بەتایبەتی سەرچاوەكانی تەفسیر و فەرموودە و كتێبە بەناوبانگ و سەرەكییەكانی زانایان، بەلای كەمەوە زۆر لەو دوو خاڵە وردبنەوە، ئەوەی یەكەمی لەبەر الله عزوجل بۆ ئەوەی واتاكانی قورئان و سوننەت نەشێوێندرێت و بەهەڵە و بە شێوازێكی ناشاییستە نەگاتە بەردەستی خوینەران، چونكە بێ گومان وەرگێڕ بەباشە و بە خراپەش ڕۆڵی كاریگەری خۆی هەیە، بڵاوكاریش بەهەردوو باردا بەرپرسیارێتی لەلای الله هەڵدەگرێت. 

سەبارەت بەمەرجی دووەمیش كە بریتییە لە شارەزابوونی باش لە زمانی عەرەبی ئەوەیان لەبەر خۆیان و لەبەر ئەوەی نەبنە هۆكاری بڵاوبوونەوەی كتێبێك كە پڕی بێت لە هەڵەی زمانەوانی و بەڵگەی تێنەگەیشنی وەرگێڕ لە بڕگەكان و خوێنەری ئاساییش بە ئەوپەڕی سانایی بتوانێت هەڵە لە وەرگێڕ بگرێت، چونكە ئەوە لە ڕووی مادیشەوە كاریگەری نەرێنی لەسەر فرۆشی كتێبەكەش دەبێت. 

پێنجەم: لە بنچینەدا بڕوانامە دەبێت بەڵگەی توانای خاونەكەی بێت لەو پسپۆڕییەدا، بەڵام بەداخەوە لە ئێستادا ئەوەش بە ڕەهایی ڕاست نییە، زۆر كەس هەیە بڕوانامەی بەرزی لە عەرەبیدا هەیە و زۆریش لەو زمانەدا ناشارەزا و فەقیر حاڵە، تەنانەت لەوانەیە مانگەشەو بە بقرة اللیل تەرجەمە بكات! 

زۆر كتێبم بەچاوی خۆم بینیوە هەڵەی وەرگێڕ لە ناونیشانی كتێبەكەوە دەستی پێكردوە! جا ئەگەر بەرگی كتێبەكە كە چەند وشەیەكی لەخۆگرتووە و چاوی خوێنەر یەكەم جار دەكەوێتە سەری هەڵەی تێدا هەبێت، دەبێت ناوەڕۆكی پەرتوكەكە حاڵی چۆن بێت. 

شەشەم: وەرگێڕان ئەگەر نیەت و اخلاص ی لەگەڵدا بێت دەبێتە كارێكی پیرۆز و هاوشان لەگەڵ نووسەراندا ڕۆڵی زۆر گەورەو بەرچاویان دەبێت لە درووستكردنی گۆڕانكاری و وەرچەرخان لە مێژووی گەلاندا، سەرەتای گەشانەوەی شارستانی ئیسلامی لە وەرگێڕانی سەركەوتووەوە دەستی پێكرد، بەڵام بەداخەوەم كە ئەم قسە دەكەم لێرەدا، ئەم مەسەلە وەكو زۆر پرسی تر كە لە كوردستاندا بەخراپتریم شێوە بەخراپی كەڵكی لێ وەرگیراوە، وەكو بازرگانی، وزانستی پزیشكی ودەرمانسازی، وەكو سیاسەت، ئەمەشیان تا سەر ئێسقان بەلاڕێدا براوە و شوێنەوارەكانی دوای چەند ساڵێكی تر دەردەكەوێت كە كتێبخانەكان لە كتێبی لاواز و پڕ لە هەڵە لێوان لێو دەبەن. 

حەوتەم: ئەم پرسە پێویستی بە ئاوڕدانەوەیەكی جیددی هەیە لەلایەن خاوەن كتێبخانە و خانەكانی بڵاوكردنەوە، هەروەها لایەنە ئەكادیمی و كۆڕبەندی زمانەوانی و زانستی و زانكۆكان كە هەندێ مەرج و ڕێوشوێن بۆ وەرگێڕان دابنەن هاوشێوەی ناوەڕاست و تەنانەت كۆتاییەكانی سەدەی بیستەم كە تەنها كەسانێك بوێری چوونە نێو ئەو گۆڕەپانەیان هەبێت كە مەرجە زانستییەكانی شاییستەبونیان تێدا هەبێت و ببنە مایەی بەرزكردنەوەی تەلاری زانست و مەعریفەت لە كوردستاندا نەك بە وەرگێڕانەكانیان دۆخێك درووست ببێت، لە دواڕۆژدا لادان و چاككردنی ئەگەر مەحاڵیش نەبێت كارێكی یەكجار ئەستەم بێت. 

هەشتەم: مەبەستم لێرەدا هەڵەی تایپ و چاپكردن نییە، ئەگەرچی ئەوەش پێویستی بە چاودێری ورد هەیە، بەڵكو مەبەستم لەو هەڵانەیە كە وەرگێڕ عەرەب واتەنی (عن سبق إصرار وترصد) و بەبێ ئەوەی دەركی پێ بكات ئەنجامی ئەدات وتێی دەكەوێت و دواتریش نە خاوەن كتێبخانەكە و نە هیچ چاودێر و وردبینێك هەستی پێ دەكات تاكو دەگاتە بەردیدی خوێنەر و دۆخە ناخۆشەكەش لەوێوە دەست پێ دەكات كە ئەوەش كاتێكە وەكو دەڵێن درەنگە و كار لە كار ترازاوە. 

إحسان برهان الدین 

4 جمادى الأول 1445 

2023-11-18 

شەریعەتی ئیسلام لە كاتی جەنگدا كە كاتێكی نارەحەت و نائاساییە، فەرمان بە جەنگاوەرە موسوڵمانانەكان دەكات ڕەوشتەكانی جەنگ بپارێزن و تەنانەت لەگەڵ دوژمنەكانیاندا ڕەفتاری جوان و ئاكاری بەرز نیشان بدەن. 

لە ئیسلامدا جەنگیش پێوەر وسنووری دیاریكراوی خۆی هەیە كە موسوڵمانان دەبێت تێینەپەڕێنن، كۆمەڵێك كۆت و وابەستەكردنی ڕەوشتی بەمەرج گیراوە كە هێزی موسوڵمانان لە كاتی جەنگدا ڕەچاوی بكەن، لەوانە: 

1- خۆبەدوور گرتن لە كوشتنی ژن و بەساڵاچووان و مناڵان: پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم ڕاسپاردەی بە سەركردە سەربازییەكانی دەكرد بە ڕەچاوكردنی تەقوا و ترسی الله و خۆپارستن لەوەی دەستیان بچێتە خوێنی مناڵان، لە سەحیحی موسلیمدا هاتووە، كە بورەیدە الله لێی ڕازی بێت فەرموویەتی: پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم كاتێك كەسێكی وەكو سەركردەی سەربازی بەسەر هێزێكی موسوڵمانانەوە دەستنیشان دەكرد دەیفەرموو: (لا تقتلوا ولیدا) واتە منال مەكوژن. لە ڕیوایەتێكی تریشدا لەلای أبوداود هاتووە پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم فەرموویەتی: (ولا تقتلوا شیخا فانیا و لا طفلا و لا صغیرا و لا امرأة) واتە پیری بەساڵاچوو و مناڵ و ئافرەت مەكوژن. 

2- عابیدەكان مەكوژن: هەروەها پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم كاتێك سوپایەكی دەنارد بۆ جەنگ فەرمانی پێدەكردن قەشە و عابیدەكانیان نەكوژن و دەیفەرموو: (لا تقتلوا اصحاب الصوامع). وەكو لە وەسێتەكەشیدا هاتووە بۆ ئەو سوپای بەرەو جەنگی مؤتە بەڕێكەوتن فەرموویەتی: (اغزوا بسم الله، في سبيل الله، مَنْ كفر بالله، لا تغدروا، ولا تغلوا، ولا تقتلوا وليداً ولا امرأة، ولا كبيراً فانياً، ولا منعزلاً بصومعة، ولا تقطعوا نخلاً ولا شجرة، ولا تهدموا بناء‏) واتە فەرمانی پێكردوون بە ناوی الله و لە پێناوی الله غەزای ئەوانە بكەن كە كوفریان بە الله كردووە وغەدر وزێدەڕەوی و ژن ومناڵ و بەساڵاچوو و كەسێكی دابرا لە پەرستاگادا بۆ عیبادەت نەكوژن ودارخورما و درەختەكانی تر نەبڕن و خانوو وبیناكان نەڕوخێنن. 

3- غەدر نەكردن: هەمیشە پیغەمبەر صلی الله علیه و سلم كە هێزو سوپاكانی بەڕێ دەكرد بۆ جیهاد كردن دەیفەرمو: (لا تغدروا) واتە غەدر و ستەم و ناپاكی مەكەن، ئەم ڕاسپاردەش بۆ كەسانێك بوو لەگەڵیاندا بكرێت كە لە بنچینەوە موسوڵمان نین، بەڵكو پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم لە فەرموودەی تردا هاتوە كە حاشای لەو كەسە كردووە غەدر بكات وپەیمان بشكێنێت و ڕاسگۆ نەبێت لە قسەو بەڵێنەكانیدا و فەرموویەتی: (من أمَّن رَجُلًا على دَمِه فقَتَله فأنا بريءٌ مِن القاتِلِ وإن كان المقتولُ كافِرًا) البخاري في التاریخ الكبیر وابن حبان و والبزار والطبراني. هەر بۆیە بەهای ئەمەك و وەفا لە دڵی هاوەڵاندا ڕەگی داكوتیبوو، دەگیڕنەوە لە عومەری كوری خەتتاب الله لێی ڕازی بێت، هەڕەشەی داوە لە هێزیكی موسوڵمانان و فەرموویەتی ئەگەر كەسێك بە كافرێك بڵی خۆت بەدەستەوە بدە و مەترسە و دوایی كە كەوتە ژێر دەستی بیكوژێت لە گەردەنی دەدەم. 

4- دووركەوتنەوە لە وێرانكاری وخراپەكردن: جەنگی موسوڵمانان هەرگیز جەنگی وێرانكاری نەبوو وەكو ئەم جەنگانەی ئێستا دگوزەرێت كە دیاردەكانی ژیانی تێدا خاپور دەكرێت، بەڵكو جەگێك بووە مەبەست و ئامانجی پاراستنی ئیسلام و موسوڵمانانی تێدا بووە، أبو بكر الصدیق الله لێی ڕازی بێت هەمیشە ڕاسپاردەی ئەوەی بۆ سوپاكان دەكرد كە (لا تفسدوا في الأرض) خراپە و وێرانكاری لە سەر زەویدا مەكەن، داری بەردار مەبڕن، ئاژەڵەكان مەكوژن، پەرستگاكان مەڕوخێنن ڕاسپاردە مەشهورەكەی ئەم خەلیفە مەزنەش بۆ سوپاكەی ئوسامة الله لێی ڕازی بێت بەرجەستەكەری ڕاستەقینەی ڕەوشتە بەرز و جوانەكانی ئیسلامە تەنانەت لە كاتی جەنگیشدا.. 

5- چاكەكردن لەگەڵ دیلەكاندا: یەكێكی تر لە ڕەوشتە جوانەكانی ئیسلام كە فەرمانی پێ دەكات لە كاتی جەنگدا ئەنجام بدرێت ئەوەیە چاكە لەگەڵ دیلەكاندا بكرێت وهاوكاری بكرێن، چونكە كەسی دیل دەسەڵاتێكی نەماوە و لاوازە و لە ئەوپەڕی پێویستیدایە بۆ یارمەتیدان، الله تعالی لە قورئاندا فەرموویەتی: (وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَىٰ حُبِّهِ مِسْكِينًا وَيَتِيمًا وَأَسِيرًا ) الإنسان:8. 

6-ئەتك نەكردنی لاشەی كوژراوەكان: پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم قەدەغەی كردووە لاشەی كوژراو ئەتك بكرێت و سووكایەتی پێ بكرێت: (نهی النبي صلی الله علیه و سلم عن النُهبى و المُثَلة) البخارى:2342). سەرەڕای ئەوەش كە بتپەرستەكانی قورەش بە كوژراوی موسوڵمانیان كرد كە لاشەكانیان شێواندن و ئەندامەكانیان دەبڕین، بەلام پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم بە هیچ شێوەیەك گۆڕانكاری لەو بنەما ڕەوشتیەدا نەكرد كە نابێت موسوڵمان لاشەی دوژمنەكەشی هەتك بكات و بیشێوێنێت. 

ئەمە هەندێكە لە ڕەوشتە بەرزەكانی ئیسلام لە كاتی جەنگدا و بەدرێژایی سەدەكانیش بە شێوەیەكی كردەیی لە جەنگەكاندا جێبەجێ كراوە، بەڵام دوژمنانی ئیسلام هەمیشە لە جەنگەكانیاندا دژ بە ئیسلام و موسوڵمانان هێڵەكانی ئاكاریان بەزاندووە و هەموو بەها ڕەوشتی و بنەما مرۆییەكانیان پێشێل كردووە كە بە شێوەیەكی ڕواڵەتی دەڵێن گوایە باوەڕیان پێیەتی. 

ئەم باسە بەشیكراوەیی و بەبەڵگەی زیاترەوە لە زۆر لە كتێبەكانی فقه وسەرچاوەكانی تردا باس كراوە، بۆ نموونە، بڕوانە: ماذا قدم المسلمون للعالم بەرگی 1 لاپەڕە 159-162. 

إحسان برهان الدين 

3 جمادى الأول 1445 

١٧ نوفمبر ٢٠٢٣ 

شەریعەتی ئیسلام كۆمەڵێك ماف و بنەمای مرۆیی بڵندی لە خۆگرتووە لە بەزەیی و لە ڕەوشتجوانی بە شێوەیەكی گشتی، نەك تەنها بۆ موسوڵمانان بەڵكو هەموو مرۆڤەكانی تریش دەگرێتەوە، ئایەتەكانی قورئانی پیرۆز و فەرموودەكانی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم بە ڕوونی هانی بەرجەستەبوونی ئەو ئاكارە بەرزانە دەدەن و فەرمانی پێدەكەن. 

بەڵام لەلای ڕۆژئاواییەكان لەبەر ئەوەی تێڕوانینیان بۆ هەموو شتێك و بۆ هەموو كەسێك لە ڕوانگەیەكی مادیدا خۆی دەبینێتەوە، دەبینیت بەپێچەوانەی ئەوەی كە بەڕواڵەت دەریدەخەن و بانگەشەی بۆ دەكەن، بڕیار و هەڵوێستەكانیان هەمووی نامرۆڤانەیە و دڕندانەیە، بەتایبەتی ڕق و قینیان بەرانبەر ئیسلام و موسوڵمانان ڕق و قینێكی كراوەیە و سنوورێكی بۆ نییە! ئەوەش لە باوو باپیران و لە نووسەر و فەیلەسوف و ناودارەكانیانەوە بۆیان ماوەتەوە، بۆ نموونە فەیلەسوفی ڕۆژئاوایی بەناوبانگ (نیتچە) كە ئەوان شانازی پێوە دەكەن دەڵێت: 

(الضعفاء العجزة یجب أن یُفنوا! هذا هو أول مبدأ من مبادئ حبنا للإنسانية! ويجب أن يُساعَدوا على هذا الفناء) بڕوانە: ركائز الإيمان بين العقل و القلب لەپەڕە 318.  

واتە: لاواز و بێ دەسەڵاتەكان پێویستە لەنێو ببرێن ، ئەوە یەكەمین بنەمایە لە بنەماكانی خۆشەویستیمان بۆ مرۆڤایەتی و پێویستە ئەوانە یارمەتیش بدرێن بۆ مەبەستی ئەو لە نێوچوونە. 

إحسان برهان الدین 

2 جمادى الأول 1445 

2023-11-16 

- نەسڕانییەت ئەو دینەیە كە لە بنچینەدا تەواوكەری تەورات و پەیامی موسی بوو علیه السلام، بەڵام نەساڕاكان شێواندیان وگۆڕانكاری زۆریان تێدا درووست كرد. 

2- لە دوای لە نێوچوونی ئینجیلی ڕاستەقینە و دەركەوتن و درووستكردنی دەیان ئینجیلی هەڵبەستراو بنەماكانی عەقیدەی نەسڕانییەت لەسەر كۆمەڵێك بنەما خۆی بینییەوە، لەوانە: 

- التثليث: كەوا باوەڕیان بەسێ پەرستراو هەیە وبریتین لە (الإله، المسیح، روح القدس). یان پێیان دەڵێن: الأقانیم الثلاثة. 

- الصلب والفداء: مەسیح علیه السلام بە بانگەشەی ئەوان لە خاچ دراوەو مردووە بۆ ئەوەی خۆی بە قوربانی هەموو خەڵكی بكات، باوەڕیشیان وایە كە الله كوڕێكی تاقانەی هەیە كە عیسایە - تعالی عما یقولون - نردوویەتی و بۆ ئەوەی ببێتە هۆكاری ڕزگاركردنی جیهان لە تاوانی ئادەم علیه السلام، دەڵێن مەسیح لەپاش لە خاچدان و مردنی بە سێ ڕۆژ نێژراوە و دیسان هەڵساوەتەوە و بۆ ئاسمان بەرز بووەتەوە. 

- الدینونة والحساب: باوەڕیان وایە لێپرسینەوە لە ڕۆژی قیامەتدا بە عیسا علیه السلام سپێردراوە كە لەلای ڕاستی الله دادەنیشێت. 

- خاچ (الصلیب): خاچ درووشمێكی نەساڕایە و بەپیرۆز تەماشای دەكەن، لە كاتێكدا دەبوو ڕقیان لێی بوایە چونكە خاچ ئەو ئامرازە بووە عیسای لەسەر كوژراوە وەكو دەڵێن. 

-مەڕیەم: لە عەقیدەی نەساڕاكاندا ئەوە هەیە كە مەڕیەم دایكی خوداكەیانە و پیرۆزە و هەندێكیان دەیپەرستن. 

- الدین: باوەڕیان وایە كە نەسڕانییەت دینێكی جیهانییە و تایبەت نییە بەبەنی ئیسڕائیل ئەوەش پێچەاونەی وتەی مەسیحە كە لە ئینجیلی (متی الإصحاح 10: 5،6). 

- الكتاب المقدس: پەرتوكی پیرۆز لەلای نەساڕاكان بریتییە لە:  

العهد القدیم: كە تەورات و الناموس و پەیامی پێغەمبەرانی بەنی ئیسڕائیل دەگرێتەوە. 

العهد الجدید: ئەمەش چوار ئینجیلەكان دەگرێتەوە:(متی ،مرقس، لوقا ، یوحنا). 

- المجامع: نەساڕاكان باوەڕیان هەیە بە هەرچی بڕیارێك لە كۆڕبەندەكانیان دەرچووبێت وەكو عەقیدە و شەریعەت، ئەگەرچی لە سەر ژمارەی كۆربەندكانیان یەك دەنگ نین. 

- نوێژ وڕۆژوو: نوێژیان هەیە بەڵام سەبارەت بە شێوازەكەی جیاوازی زۆریان لە نێواندا هەیە و لەسەر یەك شێوازی كۆكن نین، بەڵام لە بنچینەدا دەڵێن نویژ كارێكە پەیوەندی بە دڵەوە هەیە. 

بۆ ڕۆژوویش بەو شێوەیە كەسەكە لە كاتی بەڕۆژووبوونیدا چەوری و گۆشتی ئاژەڵ و ئەوەی لەئاژەڵ دەردەچێت نەخوات بۆ كاتەش لە نێو تاقمەكانیاندا یەك دەنگی نییە لەسەر ژمارەی ڕۆژەكانی. 

الختان: نەساڕا باوەڕیان بەوە نییە مناڵ خەتەنە بكرێت بە پێچەوانەی شەریعەتی تەوراتەوە كە ئەوەی تێدا جێگیر بووە. 

الاسرار السبعة: بریتییە لەوەی كەسی نەسڕانی لەسەر دەستی قەشەیەكی خۆیان نیعمەتی نادیاری بۆ ببێت بە نیعمەتی دیار، ئەوەش مەسەلەیەكە درووست كراوو هەڵبەستنی پاپاكانە. 

التعمید: مەبەست لە تەعمید ئەوەیە مناڵ لە دوای لەدایكبوونی بخرێنە ناو ئاوێكەوە یان ئاویان پێدا بپرژێنرێت و ئەو كارەش تەنها قەشە دەتوانێت ئەنجامی بدات كە دەست بە سەر سی و شەش جێگەی ئەو مناڵەدا دەهێنێت. 

العشاء الرباني: شیوی پەورەدگاریی كە بریتییە لە خواردنەوەی عارەق یان ئاو لەگەڵ نانی وشكدا كە باوەڕیان وایە ئەو عارەق و ئاوە دەبنە خوێنی مەسیح و نانە وشكەكەش دەبێتە ئێسقانەكانی و هەركێیش لەو خواردنە بخوات ئاوێتەی ڕێنماییەكانی مەسیح دەبێت. 

الاعتراف: واتە كەسی نەسڕانی هەرچی تاوانێكی ئەنجام دابێت دانی پێدا بنێت بۆ قەشەیەك و ئیتر لێخۆشبوونی بەدوادا دێت، ئەمەش كەسەكە لە تەمەنیدا یەك جار یان چەند جارێك دەبێت بیكات و جێگای یەك دەنگی فیرقەكانیشیان نییە. 

الزواج: ڕێگە پێدراوە كەسی نەسڕانی یەك جار هاوسەرگیری بكات و دەبێت زەواجەكەش بە ئامادەبوونی قەشە بێت، ئیتر ئەو دوو هاوسەرەش بۆیان نییە لەیەكتر جیاببنەوە مەگەر لە حاڵی ڕوودانی زینادا نەبێت، جگە لەوە ناتوانن لەیەكتر جیا ببنەوە. كۆمەڵێكی تریشیان هەیە لە نهێنی و بنەمای دینەكەیان. 

لە ئەمڕۆدا نەسڕانییەت بەش و لقی تری لێ پەیدا بووە و یەك كۆمەڵ نین، وەكو: (الأرثوذكس، الكاثولیك، البروتستانت و بەشی تریش). 

3- نەساڕا، (ضال) وگومڕاكانن كە لە هەموو نویژێكدا لە الله دەپارێینەوە لەڕێگەو ڕێبازی ئەوان دوورمان بخاتەوە و پارێزراومان بكات، لە فەرموودەشدا هاتووە: (الیهود مغضوب علیهم و النصاری الضالون)، نەساڕای ئەمڕۆیش خاچپەرستن، لە كاتێكدا هەر لە ڕووی عەقڵیشەوە وەكو وتمان گونجاوتر بوو خاچ نیشانە و هێمای شەڕ و ستەم بێت نەك پیرۆزی. 

4- توێژەران ئەوەیان سەلماندووە كە عیبادەت كردنی سێ پەرستراو ئەفسانەیكی میسری كۆنە و نەساڕاكان ئەوەیان لە میسرییەدێرینەكانەوە وەرگرتووە، بەناوەكانی (تمو وشو وتفنوت). الله فەرموویەتی: ( يُضَاهِئُونَ قَوْلَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِن قَبْلُ)التوبة:30. نەساڕاكان باوەڕیان وایە كوڕ هاوتای باوكێتی وەكو چۆن میسرییە كۆنەكان باوەڕیان وابووە كە (أوزیریس) هاوتای (رع)ی باوكی بووە كە هاوكات پەرستراویان بووە. 

5- نەساڕاكان لەگەڵ ئەوەی كە عیسی علیه السلام بە پەروەردگار و پەرستراو دەزانن، دەشڵێن كە ئەو هاوسەرگیری نەكردووە و هانی نەكردنی هاوسەرگیریشی داوە، هەر بۆیە پیاوە ئایینەییەكانی نەساڕا هاوسەرگیری ناكەن، ئەوان بە خۆیان دەڵێن مەسیحی و ئێمەی موسوڵمانیش دەڵێن نەخێر ئێوە مەسیحی نین و نەساڕان وەكو لە كیتاب و سوننەتدا هاتووە. 

6- دینی نەساڕاكان لە كۆن و لە ئێستاشدا پشت بە خەو بینین و شتی نهێنی دەبەستێت و هەروەها لەسەر بنەمای ئەكلیرۆس ڕادەوەستێت كە مەبەست لەوەیە پیاوە ئایینییەكان بپەرسترێن و لە ڕاستیدا دینەكەیان بەجارێك لەگەڵ عەقڵدا تێكدەگیرێت. 

7- هەر چوار ئینجیلەكەی نەساڕا لەم سەردەمەدا بەزمانێكی جیاوازە لە زمانی مەسیح و لە یۆنانییەوە وەرگێڕدراوە و وەرگێڕەكەش نەناسراوە، ئەو پاشماوەش كە ماوە لەناو ئەو ئینجیلانە دەربارەی پێغەمبەرمان صلی الله علیه و سلم نەساڕاكان نكۆڵی لێدەكەن و كوفری پێ دەكەن، سیفری (أشعیاء) زۆربەی لەسەر پێغەمبەرە صلی الله علیه و سلم و لەسەر مەككەیە. 

8- نەساڕا و جولەكەكانیش درۆ ودەلەسەیان گەلێك زۆرە، بۆیە لەبەر كوفرەكانیان و لەبەر ئەو هەلەبستن و بوختانانەیان الله فەرمانی پێكردووین كە هیچ مەیل و خۆشەویستیییەكمان بۆیان نەبێت: (يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا الْكَافِرِينَ أَوْلِيَاءَ مِن دُونِ الْمُؤْمِنِينَ ۚ أَتُرِيدُونَ أَن تَجْعَلُوا لِلَّهِ عَلَيْكُمْ سُلْطَانًا مُّبِينًا) النساء :144. هەبوونی هەر جۆرە مەیل و خۆشویستن ولایەنگرییەكی ئەوان و جولەكە و هەر نەیارێك تری دینی ئیسلام كەلێنێكە لە عەقیدەو ئیمانی موسوڵماندا درووست دەبێت. 

9- نەساڕاكان و ئیمپراتۆرییەتی شەڕخواز وشەڕانگێزی ئەمریكایش باوەڕیان بە هەڵگیرسانی جەنگی (هرمجدون) هەیە كە دەڵێن گوایە 400 ملیۆن سەرباز تێیدا بەشدار دەبێت و كەعبەی تێدا دەڕوخێت وخوێن بەئەدازەیەكی زۆر لەو جەنگەدا بەرز دەبیتەوە، لەم میانەدا و لە ڕوانگەی ئەم بیروباوەرەی نەساڕاكان بەو جەنگە و دەرەنجامەكانی، هەموو وتوێژێك لەگەڵ كەسایەتی و لایەن و بانگخوازێكدا كە باوەڕی بە گەڕانەوە بۆ كیتاب و سوننەت هەبێت ڕێگە پێدراو نییە، بەڵكو تەنها لەگەڵ ئیسلامییە میانڕەوەكاندا مامەڵە دەكات كە باوەڕیان بەدیموكراسی و هەڵبژاردن و پەرلەمان و بەهەموو شێوەیكیش باوەڕیان بە هاوكاریكردن لە گەل عەلمانییەكان و هەموو نەیارەكانی ئیسلامدا هەیە و بەوەش بۆ ئەمریكا دەركەوتووە كە ئەوانە لە واقیعدا زۆرێكیان ئەوەندەی بەناو و بانگەشەشوێنكەوتووی حوكمەكانی كیتاب و سوننەتن، لە راستیدا و بە شێوەیەكی كردەیی بەو شیوە نین و لەبەر ئەو هۆكارانە و بەپلەی یەكەمیش لەبەر باوەڕنەبوونی ئەو كەسایەتی و لایەنە ئیسلامییانە بە هیچ جۆرە ڕووبەڕوونەوەیەك لەگەڵ دەسەڵاتەكاندا ناوی ئیسلامی ئەمریكییان لێ نراوە و ئەمریكا لەگەڵ غەیری ئەواندا مامەلە ناكات. 

10- لە كۆنگرەی بەدناوی مەدریددا، لەسەر ئەوە ڕێككەوتن كە ئەو دووبەرەكی و ڕق وكینەی لە نێوان دینەكاندا هەیە وەلا بخرێت، لەسەر ئەوەش ڕێككەوتن كە هەر سێ دینی یەهودی و مەسیحی و ئیسلام دینی تەوحیدن و ئەوەشیان ناونا دینی ئیبراهیمی! ئەوەش جۆرێك لە بەدرۆدانانی قورئان بوو، چونكە ئەوان تەوحیدی ئیسلام و فرەپەرستراوی نەساڕاكانیان كرد بەیەك و بەیەك چاو تەماشایان كرد. 

11- چوار ئینجیلەكان سەرەڕای ئەو شێواندن و تێكدانەی كە تێیاندا ئەنجام دراوە، سەرەڕای ناكۆكی نەساڕاكان لە نێوان خۆیاندا سەبارەت بە نووسەرەكاننیان و نەناسراوی وەرگێڕەكانیان، سەرەڕای هەموو ئەوە لە ئینجیلەكادا مەسیح علیه و السلام زۆر جیاوازە لەوەی نەساڕاكان دەیدەنە پاڵی و دینەكەیانی لەسەر بونیات دەنێن. 

لە ئینجیلەكاندا شتێك نییە بەناوی: سێ پەرستراو، تاوانی یەكەم، خوایەتی مەسیح، خۆبەفیداكردنی مرۆڤایەتی، جەژنی لەدایكبوون، باسی ئەوەشی تێدا نییە كە نەسڕانییەت دینیكی جیهانییە، باسی ئەوەشی تێدا نیە كە حەڕامێتی خواردنی گۆشتی بەراز هەڵگیرابێت، یان ئیبراهیم علیه السلام جولەكە بووبێت و زۆر شتی تریش. 

12- بەڵكو لە ئینجیلەكادا هاتووە كە مەسیح علیه السلام: :  

* مرۆڤە: إنجیل یوحنا(فصل 8 عد9). 

* پیغەمبەرە: إنجیل یوحنا(فصل 4 عدد 20). 

* تەسبیحاتی الله دكات: إنجیل لوقا (فصل 9 عدد 20). 

* ڕێپیشاندەر و مامۆستایە: إنجیل متی (فصل 9). 

* جگە لە الله كەسی تر ناپەرستێت: إنجیل لوقا(فصل 4 عدد9). 

هەروەها لە ئینجیلەكادا هاتووە كە نوێژی كردووە و غەیبی نەزانیوە و پەروەردگار و پەرستراو نەبووە وەكو نەساڕاكان دەڵێن و هەر لە ئینجیلەكاندا هاتووە كە خەڵكی هەموویان و فریشتەكانیش هەمووی مناڵی پەروەردگارن! 

13- هەندێك لە فیرقەكانی نەساڕاكان كە زیاتر لە ئەمریكا بوونیان هەیە، هەموو ئامڕازێكی شارستانی بە حەڕام و بە قەدەغە دەزانن، تاكو ئێستاش هەر بەئاژەڵ كارەكانیان دەكەن و سەیارە و سعات و ئەو جۆرە شتانە بەكارناهێنن، بێگومان ئەگەر ئەوانە موسوڵمان بوایەن ئێستا دنیایان لە دواكەوتنی ئەوان پڕ كردبوویەوە. 

14- ڤاتیكان كە نموونە و هێمای فەساد و خراپەیە، لەگەڵ ئەوەشدا زۆر جار پاشگەزبوونەوە لە نەسڕانییەت لەوێوە سەر هەڵدەدات، پاپای وا بووە چەند ڕۆژێك لە پۆستەكەیدا بووە و وازی هێناوە، پاپا هەبووە جولەكە بووە و بەڵام جولەكە بوونی خۆی شاردووەتەوە، بەڵكو هەندێكیان وەكو پاپا یوحنا پۆڵس ی شەشەم دەڵێن موسوڵمان بوووە و موسوڵمانێتی خۆی شاردووەتەوە. 

15- هەندێك لە ئینجیلەكان باس لەوە دەكەن كە عیسا علیه السلام لە خاچ نەدراوە، لەوانە ئینجیلی بەرنابا كە نەساڕاكان دەلێن ئەو ئینجیلە درووستكراوی موسوڵمانانە، شێخ سفر الحوالي لە بەرگی دووی كتێبی (المسلمون والحضارة الغربیة) ڕەددی ئەوەی بەتێروتەسەل داوەتەوە. 

16- ئەمڕۆ ڕۆژئاوا جەنگ و دژایەتی لە دژی ئیسلام بە پۆشاكی ئیرهاب داپۆشییەوە و ئەوەی كردووەتەوە بەهانەی قەتڵوعام كردنی موسوڵمانان، چۆمسكی كە گەورەترین نووسەری ئەمریكییە و كتێبەكانی لەدوای ئینجیل بە پلەی یەكەم دێت لە بڵاوبوونەوەدا دەڵێت: 500 ساڵە ئەمریكا خەریكی داگیركردن وهێرش بردنەسەر گەلانە، بەڵكو ئەمریكا كە دەوڵەتێكی دینی نەسڕانییە بەپلەی یەكەم، لەلایەن دادگای دادی نێودوڵەتییەوە (محكمة العدل الدولیة) بە دەوڵەتێكی ئیڕهابی ناسێنراوە وەكو چۆمسكی دەڵێت. 

تێبینی: نعوم چۆمسكی نووسەرێكی ئەمریكی جولەكەیە بە پێوەركانی ئەمریكاش چۆمسكی ئیڕهابی نییە، بەڵكو كەسێكی پێشكەوتوە و باوەڕی بە ئیسلامی ئەمریكیش هەیە كە مەبەست پێی ئەو ئیسلامەیە كە جیهادی تێدا نییە. 

17- لە سایەی جیهانی نەسڕانی ڕۆژئاوادا، خوێنی موسوڵمان هەرزانترین و بێ نرخترین خوێنە، لە بۆرما و لە ئەفریقای ناوەڕاست و لەهەر جێگەیەكی ئەم سەرزەوییەدا لێێان دەكوژرێت و ئەشكەنجە دەردێن زیدانەكانیان لی پڕ دەكرێت، هیچ ڕێگرێكیش نییە لەبەردەم دیموكراسی ڕۆژئاوادا نەسڕانییەكی كافر حوكمی لەسەدا نەود و پێنجی موسوڵمانان بكات و ئەوانیش تەنانەت نەتوانن نوێژی جومعەیش بكەن!  

لە میسریش بۆ نموونە ئاساییە سەد هەزار موسوڵمانی بێ تاوان بكوژرێن وبخرێنە زیندانەكانەوە و ئەوانیش بێ دەنگی هەڵبژێرن، بەڵام بۆ كوشتنی یەك خوێندكاری ئیتاڵی لە میسر دەهۆڵ كوتانی ڕاگەیاندنەكان دەست پێ بكات و نەوەستێتەوە. 

18- وڵاتانی كەنداویش سەرەڕای ئەوەی نەوتەكەیان بە ڕۆژئاوا دەفرۆشن و ئەوەی لێێان داوا بكەن بۆیانی دەكەن، ڕۆژئاوا ئەوان بە كۆمەڵێك دەشتەكی دواكەوتوو دادەنێن كە شاییستەی ئەو هەموو نەوت و سەروەت و سامانە نین كە لەژێر دەستیانە، ئەسڵەن بە مرۆڤ و بە دیموكراسی خواز و شایانی متمانەیان نازانن، بە ئەركی خۆیشیانی دەزانن كە بیانكەن بە خەڵكانێكی ڕۆشنبیر و پێشكەوتوو لەبەر ئەوەی وانین. 

بەڵگەی گەمژەیی وڵاتانی كەنداویش لەلای ڕۆژئاوا زۆرە، لەوانە ئەوان نەوتەكەیان بە نرخێك دەفرۆشن كەمتر لە نرخی ئاوی هاوردە كراو لە وڵاتە ڕۆژئاواییەكان. 

بەڵگەی تریشیان لەسەر گەمژەیی ئەوان ئەوەیە ڕێزی زۆر لە ڕۆژئاوایەكان دەگرن كە سەردانیان دەكەن، هەروەها سەفقەی كڕینی گەورە لەگەڵ دوژمنەكانی خۆیاندا ئەنجام ئەدەن، بەڵگەی تریشیان زۆرە لەوانە سەرۆكی ڕۆژئاوایی كاتێك خانەنشین دەبێت سەردانیان دەكات پارەی زۆرو زەبەلاحی پێ دەدەن ولە خۆشترین جێگەدا نیشتەجێی دەكەن و بە سەربازی زۆرەوە پاسەوانی و پارێزگاری لێ دەكەن. 

بۆ زانیاری زیاتر و شیكردنەوەی زۆرتر لەم بارەوە، بڕوانە: 

- المسلمون والحضارة الغربیة، سفر الحوالي، بەرگی 2 لاپەڕە سەرەتاكانی كتێبەكە و هەروەها لەلاپەڕە 633-685. 

- الموسوعة المیسرة في الأدیان والمذاهب و الأحزاب المعاصرة: لاپەرەكانی سەرەتای كتێبەكە. 

إحسان برهان الدین 

27 ربيع الآخر 1445 

2023-11-11 

- جولەكە لەهەر كوێیەك هەبن دەرد و بەڵاو خراپەن، بەردەوام خەریكی چاندنی توێی فیتنە و دووبەرەكی وهەڵگیرساندنی شەڕن و بەهەموو لایەكدا فەساد و خراپە بڵاودەكەنەوە، بە سوو خواردن ودەست نەپاراستن لە هەموو حەرام و قەدەغەكراوێك ناسراون، دەست بەژیانی دونیاوە دەگرن بەهەر نرخ و شێوازوێك بێت، هەمیشەش بە چروكی و پەرستنی زێڕ و پارە ناسراون، دژایەتی هەموو ئوممەتەكانیش دەكەن و خۆیان لە غەیری خۆیان بە گەورەتر دەزانن وخۆیان بەگەلی هەڵبژێردراو وكوڕان و دۆستی الله دەزانن. 

2- دڕەندەیی ئەوان تەنها تایبەت نییە بە موسوڵمانانەوە، بەڵكو تەنانەت بوێری نیشان دەدەن لە ڕەخنە گرتن لە الله تعالی و پێی دەڵێن ئەو فەقیرە و ئێمە دەوڵەمەندین، هەروەها دەڵێن الله دەستی كۆت كراوەو بەستراوەتەوە و دەڵێن هەندێ شتی بۆ دەردەكەوێت كە پێشتر نەیزانیوە و باوەڕیشیان وایە كە الله هەڵەش دەكات تعالی الله عما یقولون علوا كبیرا. 

3- زۆربەی گەلانی سەر زەوی ڕقیان لە یەهودە وبە گەلێكی نامۆیان دزانن، تەنانەت خەڵكی ئەمریكایش ڕقیان لێیانە. 

4- كاتێك شكسپیر لە شانۆگەری (تاجر البندیقیة)دا ویستی نموونەیەك لەسەر چاوچنۆكی و خۆشویستنی ماڵ و پارە و سووخواردن و خراپەكاری باس بكات، كەسایەتی (شایلۆك)ی كرد بە نموونە كە كەسێكی جولەكەیە. فەیلەسوفی فەرەنسی بەناوبانگیش (ڤۆڵتێر)یەكێك بوو لەو نووسەر و ئەدیبە ڕۆژئاواییانەی كە رقیان لە جولەكە بووە و جولەكەی بە سەرلێشێواو ناو بردووە. 

5- جولەكە بە بێ پەیمانی و هەڵوەشاندنەوەی ڕێككەوتننامەكان و بە درۆ و غەدر و خیانەت ناسراون، هەموان غەدر وناپاكی (بني قینقاع و بني النضیر و بني قریظة) یان بیستووە و هاوچەرخەكانیش ڕێچكەی ئەوانیان ون نەكردووە. 

6- جولەكە وەكو قورئان لێێان دەگێڕێتەوە بكوژی پێغەمبەران بوونە، پێغەمبەرەكەشیان كە موسی بوو علیه السلام ئەوپەڕی فیتنە و ملهوڕی و لاری لەوانەوە تووش بوو، لە ڕووداوی سەربڕینی مانگاكە و لە ڕۆیشتی موسی علیه السلام بۆ دیداری پەروەردگاری و لەو كاتەی كە فەرمانیان پێكرا نیشتەجێی گوندەكە ببن و بڵێن (حطة) و لە مەسەلەی ڕاوكردنی یەهود لە رۆژی شەممە و زۆر مەسەلەی تر كە لە قورئاندا باس كراوە نموونەی ڕوون و ئاشكرایە لەسەر لاساری و خراپی ئەو میللەتە. 

7- ئینجا ئەوان زۆر پیس و حەسوودن، لە هاوچەرخەكاندا هنری كیسنجر نموونەیەكە لە نێوا هەزاران نموونە لەو ناپاكی و چروكی وفێڵ و درۆیانە ، تەنانەت جلەكانی لەماڵەوە دەهێنا بۆ وەزارەتەكەی و لەوێ دەیانی شۆرد بۆ ئەوەی پارەی ئاو كارەبا نەكەوێتەسەرەی. پیسی ئەوان لە ژیانی ڕۆژانەیاندا حاڵەتێكی هەست پێكراوەو لە فەرموودەشدا فەرمانمان پێكراوە كە ماڵكانمان خاوێن ڕابگرین و خۆمان نەچوێنین بە جولەكەكان. 

8- ئەوان لەناو خۆیاندا هەرگیز نكۆڵی لە خراپەی یەكتر ناكەن بۆیە الله لەسەر زمانی داود و عیسای كوڕی مەڕیەم لەعنەتی لەوان كردووە و هەركێیش لە مونكەر وخراپە بێ دەنگ بێت كەواتە سیفەتی یەهودی هەڵگرتووە. خراپترین نموونەش كە الله بۆ ئەوانی هێنابێتەوە نموونەی سەگ و گوێدرێژە كە نموونەی ئەوانەیە حەق دەناسنەوەو كاری پێ ناكەن. 

9- زانای گەورە ابن حزم الظاهري لە ڕەددانەوەی (ابن النغریلة)ی جولەكە كاتێك هەندێ لە پادشاكانی (ملوك الطوائف) ئەویان كردبوو بە وەزیر دەلێت: هەر كەسێك خۆشەویستی بۆ یەهود هەبێت، پشكی لە تووڕەبوون و سەرشۆڕی و سووكایەتی بەردەكەویت كە بەسەر یەهوددا دابەزیوە، ئێستاش هەر دەوڵەتێك بەشێوەیەك لە شێوەكان لە ئیسڕائیل نزیك ببێتەوە و پەیوەندی لەگەڵیدا هەبێت ئەو غەزەبەیان بەردەكەوێت كە بەسەر جولەەدا دابەزیوەو حاڵیان حاڵی ئەوانە. 

10- الله عزوجل لە قورئاندا باسی ئەوەی كردووە كە دوژمنایەتی و ڕق و قینی خستووەتە نێوان جولەكە خۆیانەوە تاكو ڕۆژی قیامەت، ئەوان هەركاتێك ئاگری فیتنەیان هەڵگیرساندبێت الله عزوجل كوژاندوویەتییەوە. ئێستاش ئەوان زۆر جار كە دوو لایەن بەشەڕ دێن چەك بەهەردوولایان دەفرۆشن. 

11- جولەكە سەرچاوەی بازرگانی كردنن بە كاری بێ ڕەوشتی وداوێنپیسی و بە عارەق وسینەما و بە هەموو خراپەیەك، هەروەها سەرچاوەیەكن بۆ بازرگانی كردن بە چەك بۆ ئەوەی هەمیشە سووتەمەنی جەنگەكان دابین بكەن. 

12- یەكێك لە عەقیدەكانیان كە لە قورئاندا باس كراوە ئەوەیە كە ئاگری دۆزەخ مەگەر چەند ڕۆژێكی كەم نەبێت نایانسوتێنێت و پێویستە موسوڵمانانیش وەكو ئەوان ببنەیەهودی، بەو شێوەش ئەوان یەكەمین كەسانێكن كە توێی بیرۆكەی ئیرجائیان لەناو خەڵكیدا چاندووە. 

13- لە شێواندنەكانیان بۆ ڕاستییەكان ئەوەیە دەلێن بتپەرستەكان لەسەر حەقن و ئیمانداران لەسەر باتڵن، ئەمڕۆیش دەبینن چۆن ئیسڕائیل و ئەمریكا خەڵكانێك ئیدیعای ئیسلام دەكەن پێشدەخەنە سەر موسوڵماناندا ، دەبینن ئەمریكا چۆن بەرگری لە كۆریای باشور و یابان دەكات وشەڕی موسوڵمانان لە ئەفغانستان و شوێنانی تر دەكات. 

14- ئەوان كوفریان بە پێغەمبەرمان كرد صلی الله علیه و سلم و وشەی ناشیرینیان بەرانبەری و بەرانبەر دینەكەی بەكاردهێنا، دەیانوت (راعنا) واتە ئەی گەمژە! هەروەها بوختانیان بۆ مەڕیەمی پاكیزە دكرد وباوەڕیشیان وابوو كە مەسیح كوژراوەو لە خاچدراوە، بەلكو ئەوەندە لە تاواندا ڕۆچووبوون دەیانوت الله هیچ پەیامێكی بەسەر كەسدا دانەبەزاندووە، ئینجا ناوی پێغەمبەرمان محمد صلی الله علیه سلم یان دەگۆڕی بۆ (مادماد) بۆ ئەوەی خوێنەرانی تەورات نەیناسنەوە. 

15- جولەكە لە راستیدا شەیتانی ناو مرۆڤەكانن و بەنەفرەت كراون و تاغوت پەرستن و الله هەندێكی لەوان كردووە بە مەیموون و بەراز، درۆ و فیڵیش دروشم و سیفەتی ئەوانە كە پێی دەناسرێن وەكو الله فەرموویەتی: (فَبِمَا نَقْضِهِم مِّيثَاقَهُمْ لَعَنَّاهُمْ وَجَعَلْنَا قُلُوبَهُمْ قَاسِيَةً ۖ يُحَرِّفُونَ الْكَلِمَ عَن مَّوَاضِعِهِ ۙ ) المائدة:13. 

16- لە درۆكانی جولەكەش لەو ڕۆژگارە ئەوەیە خۆیان بە بنو اسرائیل دەناسێنن لە كاتێكدا زۆربەی ئەوان جولەكەی (الخزر)ن، وەكو لە كتێبەكانی مێژوودا هاتووە. 

17- جولەكە باوەڕیان بە (جبت و طاغوت) هەیە واتە باوەڕیان بە جادوو و بە پەرستنی تاغوت هەیە، هەندێكیشیان تاكو ئێستەش چاك دزانن كە پەیامی پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم پەیامێكی ڕاست و حەقە، هەندێكیشیان دان بەوەدا دەنێن و باوەڕیان وایە موسوڵمانان دەوڵەتەكەی ئەوان لەناو دەبەن وەكو چۆن پێغەمبەرمان صلی الله علیه و سلم هەواڵی داوە. 

18- یەكێك لە كارە ناشیرین و نابەجێكانیان ئەوەیە سیخوڕی دەكەن، بەڵكو هەندێ جار جاسووسی دووسەرە دەكەن واتە بۆ هەردوو لایەنەكە ئەو كارە ئەنجام دەدەن، نموونەش لە كۆن و لە هاوچەرخدا لەو بارەوە زۆرە. 

19- بەڵام لەبەر ئەوەی دینی ئیسلام دینی دادگەرییە و سەرەڕای ئەو سیفەتە خراپانەی جولەكە، الله عزوجل فەرمانی پێكردووین ئەگەر دەسەڵاتمان هەبیت بەسەریاندا بەچاكە لەگەڵیاندا ڕەفتار بكەین و ستەمیان لێ نەكەین، ئیسلامیش لەبەر ئەوەی دینی دادگەری ڕەهایە بۆیە لەگەڵ ئەوان و لەگەڵ نەساڕا و بتپەرستیشدا خیانەت بە خیانەت وەڵام ناداتەوە، ستەم بە ستەم وەڵام ناداتەوە، بوختان بە بوختان وەڵام ناداتەوە، ئەگەریش خراپەیەكمان بەرانبەر بكرێت بە هەمان ئەو خراپەی كە لە دژمان كراوە وەڵام ئەدەینەوەو زێدەرەوی ناكەین. 

20- جولەكە هیچ كەسێك خێر لەسەر دەستیان ناكات تەنانەت ئەو دەوڵەتانەش كە ئاشتییان لەگەڵدا دەكەن و لاینگری ئەوانن. 

21- جولەكە هەرچەند بە دەوڵەمەندی لەڕادەبەدەر ناسراون، بەڵام ژیانێكی ناخۆش و بژی و مەمر دەگوزەرێنن و بە ملیۆنان و ملیاراتی زۆر لە بانكەكاندا كۆ دكەنەوە. 

22- ئینجا جولەكە باوەڕیان بە ڕەگەزپەرستی و جیاوازی مامەلكردن هەیە، تەنانەت لەگەڵ هاودینەكانی خۆیشیاندا، لە دەوڵەتە زایۆنییەكەیاندا كە پێی دەڵێن ئیسڕائیل مامەڵەیان لەگەڵ جولەكە ڕۆژهەڵاتییەكان كە (السفاردیم)یان پێ دەوترێت زۆر جیاواز و خراپە و ئەوانیان گۆشەگیر كردوە و بایەخیان پی نادەن، بە پێچەوانەی جولەكە ڕۆژئاواییەكان كە (الأشكناز) یان پێ دەوترێت، ئەوان هەموو پۆست و پلەو پایەكانیان وەرگرتووە و لەگەڕەكە خۆشەكاندا دەژین و كارە بازرگانییەكانیش بەدەستی ئەوانە، ئەمەش لە كاتێكدایە ئەو كارەیان پێچەاونەی حوكمەكانی تەوراتە و بەتایبەتی پێچەوانەی (الوصایا العشر) دە وەسێتەكەیە. تاكو ئێستاش هەرگیز جولەكەیەكی ڕۆژهەڵاتی نەبووەتە سەرۆكی ئیسڕائیل، بەڵكو ڕەگەزپەرستی ئەوان بەوە گەیشتووە كە گۆڕستانی سفاردیم و شاكناز جیابكەنەوە. 

23- جولەكە سیفەتی دڕەندەیییان تێدایە و هەر لە دێر زەمانەوە دڕندە بوونە، ئەوەشیان وەكو فەرمانێك لە تەوراتەكەیانەوە وەرگرتووە بە تایبەتی لە (سفر یشوع)دا بۆ نموونە. لەم سەردەمەشدا بیگن گروپی دڕندەكانی دامەزراند لەوانە (شتیرن و ارغون) وئینجا نەتنیاهو بوو بە هێمای دڕەندەیی و تاوانەكانیشی لە فەلەستیندا دیارە و لەكەس شاراوە نییە، كوشتارگەكانی سەبراو شاتیلا و زۆر كوشتارگەی تریشیان لەم سەردەمە و بەتایبەتی كارە ناڕەوشتی و دڕندانەكانیان لە غەززە و شوێنەكانی تری فەلەستین بەڵگەیە لەسەر دڕەندەی ئەوان. 

24- لەبەر ئەم سیفەتانەی جولەكە كە مشتێكە لە خەرواری سیفەتە ناشیرینەكانیان، ئەركی موسوڵمانە نەیاریان بێت و بەهیچ بەهانەیەك هاوسۆز نەبێت لەگەڵیاندا، نە هیچ پەیوەندییەكیان لەگەڵدا ببەستێت، ئەوە ئەركە بۆ هەر كەس و كۆمەڵ و تەوژم و لایەن و دەوڵەتیك كە خۆی بە موسوڵمان بزانێت. 

بۆ زانیاری و شیكردنەوەی زیاتر بڕوانە: (المسلمون والحضارة الغربیة) ب2 ل 610-627. 

إحسان برهان الدین 

26 ربيع الآخر 1445 

2023-11-10 

1- ناوی تەواوی (الناصر لدین الله یوسف صلاح الدین)ە، ڕۆژئاواییەكان بە صالادین ناوی دەبەن. 

2- خۆشەویستی زۆری بۆ فەرموودە و فەرموودەناسان هەبوو، خۆیشی زانستی لەسەر دەستی زانایانی وەكو (أبو طاهر السلفي) بە ڕەحمەت بێت وەرگرتووە. 

3- صلاح الدین خاون عیبادەتی زۆر و دوعا و پاڕانەوە بوو. 

4- ابن قدامة المقدسي فەرماندەی بەشی ڕاستی سوپاكەی بوو، هەرگیزیش نەخۆی و نە كەس لەسەر بازەكانی نەیاندەوت ابن قدامة (مطوع)ە یان (واعظ) وكۆڵكە بانگخواز و توندڕەوە. 

5- كتێبەكانی فەلسەفە وفاڵ و سیحر وهاوشێوەكانی لە كتێبی ئەفسانە قەدەغە كرد، ئەم قەدەغە كردنەش هەر بەردەوام بوو و نوێ دەكرایەوە لە ڕۆژگاری ئەوانەی دوای خۆی وەكو (الكامل) و (المعظم)، 

6- فەرمان بە چاكە و نەهی كردن لە خراپەی لە هەموو لایەكی وڵاتدا زیندوو كردەوە. 

7- بە دەستی خۆی (أرناط)ی خاچپەرستی كوشت كە لەلای ڕژئاواییەكان بە ئارنۆڵد دەناسرێت، كاتێك هەواڵی ئەوەی پێگەیشت كە ئەو ناوبراوە سووكایەتی بە پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم كردووە. 

8- باتنییە عوبەیدییەكان و ئیسماعیلییەكانی لەناوبرد، لە میسریشدا تەنانەت یەك مالیش نەما سوننی نەبێت، ئەمەش هەنگاوی یەكەم بوو بۆ لەناوبردنی خاچپەرستان و ئازادكردنی قودس، واتە بەیەكخستنی ئوممەتی ئیسلامی و لەنێوبردنی دەوڵەتە ڕافیزییەكان. 

9- صلاح الدین خاوەن عەقیدەیەكی پاك وڕاست بوو، ئەهلی فەرموودەی خۆش دەویست، ڕقی لە ئەهلی بیدەع بوو. 

10- ابن شداد كە نووسەری ژیاننامەی صلاح الدین و لەگەڵیدا بوو، لە (المقریزی) شارەزاتر بووە لە عەقیدەی صلاح الدین كە گوایە ئەشعەری بووبێت! بەڵكو المقریزی ڕەچەڵەكی عوبەیدییەكانیشی بەڕاست زانیوە كە ئەوان بانگەشەی ئەوە دەكەن كە فاتیمین، بۆیە پێویستە قسەی مەقریزی لە دژی صلاح الدین وەرنەگیرێت كە وتوویەتی ئەشعەری بووە، ئینجا گریمان قسەكەی مەقریزی ڕاستیش بووە، جیهاد كردن هەموو گوناهێك دەسڕێتەوە وەكو لە فەرموودەكاندا جێگیر بووە، ئەشعەرییەكانیش لەناو خۆیاندا جیاواز و ناكۆكن و بانگەشەی ئەوە دەكەن گوایە ئەهلی سوننەتن، لەوانەیە لەبەر ئەو بانگەشە بێت كە باوەڕی پییان كردووە. 

11- صلاح الدین جیهادی خاچپەرستانی كرد وسەركردایەتی موسوڵمانانی لە جەنگی (حطین)ی بەناوبانگدا كرد و قودسیشی ئازاد كرد، هەر ئەوەندەشی بەسە كە موجاهیدێكی لەو شێوە بووە كە گوناهەكانی بسڕێتەوە وەكو لە سوننەتدا هاتووە. 

12- ڕۆژئاوا لەدژی صلاح الدین یەكیان گرت، پاپا چەندین هەڵمەتی خاچپەرستی بردە سەریان و بەلێنی بەهەشت و لێخۆشبوونی بە جەنگاوەرەكان دەدا و باجی لێخۆشبوونی بۆ دەردەكرن. 

13- لە دوای دۆڕان و تێكشكانی خاچپەرستان لە جەنگی بەناوبانگی (حطین) و ئازاد كردنی قودس، ڕیگای بە نەساڕاكانی دا ئەگەر بیانەوێت حەج بۆ فەلەستین بكەن، بەڵام بەهەندێ مەرج كە خۆی بۆیانی دیاری كردبوو. 

14صلاح الدین وێڕای ئەوەی كە موجاهید بوو كەسێكی زاهید و دونیا نەویستیش بووە، تەنانەت هەندێ لە مێژوونووسان دەلێن پارەی كفنەكەشی قەرز كردووە، زۆرترین پارەش كە دەگێڕنەوە هەیبووە چەند دە دینارێكی ئاڵتوونی هەبووە، هەندێ لە مێژوونووسانیش دەلێن كاتێك وەفاتی كرد هیچی لە دوای خۆی بەجێ نەهێشت و وەسێتیشی كردبوو كە خشتێكی لەگەڵدا بنێژن كە لە خۆڵ و تۆزی جیهاد كردنەكانی كۆی كردبوویەوە. 

ئەمەی لێرە باسم كردووە بەدەستكارییەكی كەمەوە وەرمگێڕاوە لە كتێبی(المسلمون والحضارة الغربیة) بەرگی یەكەم لاپەڕە 314-317. 

إحسان برهان الدین 

25 ربيع الآخر 1445 

2023-11-9 

بۆ ئەوەی بتوانین لەسەر ڕێگای دین و دینداری ڕاست ڕێبكەین و لانەدەین و بێزار نەبین وتاكو كۆتایی ڕێگاكە پەكما نەكەوێت وبگەین بە مەنزڵگا، پێویستمان بە كۆمەڵێك توێشوو و هۆكاری جێگیربوون هەیە، لەوانە: 

1- پێویستە دوعا هەمیشە وەكو چەكێك بەكاری بهێنین و لێی بێ ئومێد نەبین و بیكەین بە سوكنایی دڵ و متمانەمان بە الله. دوعا پەیوەندییەكی زۆر باش و بەهێزە لەگەڵ الله عزوجل، هەم عیبادەتە وبەرزكردنەوەی ئیمانە و هەم ئاسوودەییە بۆ دڵ و دەروون، یەكێك لەو دوعایانەی كە دەبێت لەسەر زمانمان بێت ئەوەیە، پەنا بگرین بە الله تعالی لە فیتنە بمانپارێزێت، چونكە لەم سەردەمەدا فیتنە دنیای پڕ كردووە و بەهەر لایەكدا ئەڕۆیت فیتنە بەرەو ڕووتە، پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم فەرموویەتی: (تعوذوا بالله من الفتن ما ظهر منها وما بطن) مسلم (2867) . 

2- دەبێت جگە لە دوعا و پاڕانەوە، چەندین جۆری تر پەیوەندیمان لەگەڵ پەروەردگارماندا هەبێت و ئەوەندەی پێمان بكرێت پەیوەندییەكانمان لەو بارەوە بەهێز بكەین بەتایبەتی خوێندنەوەی قورئان و بە (تدبر) و بە تێگەیشتنەوە. 

3- پێویستە هەمیشە هاوڕێی باشمان هەبێت بۆ ئەوەی یەكتر بەهێز بكەین بەرانبەر فیتنە و هۆكارەكانی لادان لە دینی حەق كە لەم سەردەمەدا لە چڵەپۆپەی زۆریدان، هەروەها بۆ ئەوەی لەنێوان خۆماندا فەرمان بەیەكتر بكەین بە چاكە و لە خراپەكانیش یەكتر ئاگادار بكەنەوە، بەڵێ هاورێی باش و چاكەكار و عەقیدە پاك لەم سەردەمە كەمە، بەڵام دەبێت هەمیشە بەدوایانەوە بیت ئەگەر یەك هاوڕێی باش و الله ناست هەبێت بەسە. 

4- لە هۆكارەكانی جێگیر بوون و بەردەوام بوون لەسەر ڕێگای ئیسلام و ئیمان ئەوەیە خەریكی فێربوونی زانستی شەرعی و دەرس و دەوری كتێبەكانی عەقیدەو تەفسیر و فەرموودەو فیقهو سیرە و زانستەكانی تر بیت، هەمیشە سەرقاڵی پەروەردەیەكی ئیسلامی بیت بۆخۆت و بۆ دەوروبەرت لەوانەی توانای پەروەردەكردنیانت هەیە، ئەوە لەلایەكەوە جێگیر كردنە بۆخۆت لەسەر ڕێگای حەق و لەلایەكەوە بانگەواز ەو خزمەت كردنە بە دینەكەت وهەستانە بە ئەنجامدانی ئەو ئەركەی كە لەسەرتە. 

5- خوێندنەوەی ژیاننامەی پیغەمبەر صلی الله علیه و سلم بەتایبەتی زۆر پێویستە زۆر بەسوودە زۆر بونیاتنەرە، لەدوای ئەوەش خویندنەوەی ژیاننامەی پێشەوایان و هێما گەورەكانی ئیسلام بۆ ئەوەی وەكو نموونەیەكی بەرز سەیریان بكەیت و بیانكەیت بە پێشڕەوو پێشەنگی خۆت، سەرەتا لە هاوەڵانەوە الله لێیان رازی بێت و ئیتر هەر كەسێكیش كە لەسەر ڕێبازی ئەوان و هاوشێوەی ئەوان بەردەوامی بە خزمەتی كردنی ئەم دینە دابێت. دەكرێت بوترێت خوێندنەوەی كتێبەكانی سیرە و مێژوو هۆكارێكی زۆر بەسوود و بەهێزن بۆ ئەو مەبەستەی لێرەدا باسی دەكەین. 

6- هەروەها دەبێت متمانەت بە بەسەرخستنی الله عزوجل هەبێت بۆ بەندەڕاستگۆو ئیماندارەكانی وبۆ ساتێكیش گومانت لێی نەبێت ، چونكە ئەوە بەڵێنی خۆیەتی لە قورئاندا كە فەرموویەتی: ( وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنكُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ وَلَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضَىٰ لَهُمْ وَلَيُبَدِّلَنَّهُم مِّن بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا ۚ يَعْبُدُونَنِي لَا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئًا ۚ وَمَن كَفَرَ بَعْدَ ذَٰلِكَ فَأُولَٰئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ) النور:55. لەوەش دڵنیابین كە ئەو بەڵێنە بۆ ئیمانداران دیتەدی و جێبەجێ دەبیت و سیفاتی ئیماندارانیش لەقورئان و سوننەتدا دیارن. 

7- خۆ پاراستن لە حەرام و لە كارە نەشیاوو ناپەسەندەكان دڵی موسوڵمان بە زیندوویی ڕادەگرێت و بەردەوامی لەسەر دینی حەق پێ دەبەخشێت، بەپێچەوانەشەوە حەرامەكان وەكو ئاوی سوێر وان كەسی تینوو هەرچەندی لێ بخۆات هەر تینوێتی ناشكێت وبەو حاڵەوە بەردەوام دەبێت تاكو دەگەرێیتەوە لای پەروەردگاری الله لەو چارەنووسە خراپە بمانپارێزێت. 

8- خۆشویستنی زانایان و پیاوچاكان كە لەسەر مەنهەجی كیتاب و سوننەتن و خاوەن عەقیدەیەكی پاكن و بە بیدعە و شیركەكانی هاوچەرخ و كۆنەوە تێوە نەگلاون، ئەوە هێزێكی باش بۆ دڵ ودەروونی كەسەكە دابین دەكات و هۆكارێكە بۆ بەردەوام بوون لەسەر ڕێبازی سوننەت و ژیاننامەی هاوەڵان و تابیعی و پیاوچاكانی شوێنكەوتووی ئەوان. 

9- هەروەها یارمەتیدەرێكی باشە بۆ موسوڵمان خۆی لەسەر سەقامگیربوون لەسەر ڕێگای حەق ڕابهێنێت بەبیركردنەوەی لە مردن، بۆ ئەوەی حەقیقەتی ئەم دونیای بۆ دەربكەوێت و چارەنووس و ئاییندەی ڕاستەقینەی خۆی بزانێت لە كوێیە! گرنگە بیر لە خۆشی بەهەشت بكاتەوە و كار بۆ پێگەیشتنی بكات، بیریش لە ناخۆشییەكانی دۆزەخ بكاتەوە و كار بۆ دووركەوتنەوەو پارێزراوبوون بۆ خۆی بكات لە ناخۆشییەكانی. 

10 - سەبر و ئارام گرتنیش یەكێكە لە توێشووە هەرە بەهێزەكانی ڕیگای دینداری و هۆكارێكی كاریگەریشە بۆ بەرگە گرتن و بەردەوام بوون لەسەر مەنهەجی ڕاست و درووستی ئیسلام، ئارام گرتن لەسەر تووش نەبوون بەو هەموو تاوان و گوناهانەی كە بە خۆڕایی و بەبێ بەرانبەر ڕەخساوە بۆ هەمووكەسێك، ئارام گرتن لەسەر ئەو ناخۆشییانەی كە لە ریگای خزمەت كردنی ئیسلامدا تووشمان دەبێت، ئارام گرتن لەسەر ئەو غەریبییەی كە بە هۆی دەست گرتن بە ئیسلام و بەتایبەتی دەستگرتن بە سونەت و بیروباوەری ئیسلامی تووشی بانگخوازان دەبن. 

شایانی باسە هیچ لەو خاڵانەی سەرەوە نابنە توێشووی ڕێگا بۆ كەس، كاریگەریشیان لەسەر بەردەوام بوون لەسەر دینداری حەق نابێت و نە خاوەنەكەشیان بەرەو بەهەشت دەبەن و نە لە دۆزەخیش دووری دەخەنەوە، ئەگەر لە هەموو هەڵسان و دانیشتن و قسە و باس و نووسین و هەڵوێستێكدا بیری لەلای عەقیدە و بیروباوەڕ نەبێت و پیوەرەكانی ئیمان نەكاتە پێوەری وەرگرتن و ڕەتكردنەوەی هەموو شتێك و هەموو كەسێك، پێویستە هەموو مەسەلەیەك لە ژیاندا بە عەقیدە ببەسترێتەوە ، لە پەیوەندییەكاندا بەردەوام بیرمان لەلای مەسەلەی (الولاء و البراء) بێت، لە هەموو قسەو و هەڵسوكەوتێكدا بیرمان لەلای جێبەجێكردنی تەوحید و خۆ بەدوور گرتن بێت لە جۆرەكانی شیرك بۆ ئەوەی تێینەكەوین، چی شێوازە دیار و ئاشكراكانی، یان شیوازە هاوچەرخ و شاراوەكانی، هەروەها بیدعەش بە هەموو جۆرەكانییەوە بەخراپ و بەوەش كە بەناحەق پێی دەوترێت باش، دەبێت خۆبەدوورگرتن لێیان بكەن بە دروشم بۆ خۆمان. 

إحسان برهان الین 

23 ربيع الآخر 1445 

2023-11-7 

باوەڕم وایە هەبوونی كتیبخانە لە هەر ماڵێكدا -بەمەرجێك تەنها بەناو كتێبخانە نەبێت و كەم تا زۆر لێی بخوێنرێتەوە - نەك تەنها سەرچاوەیەكە بۆ زانست و مەعریفە وئاماژەیە بۆ ئاست و ڕۆشنبیری خاوەنەكەی ، بەڵكو هۆكار و سەرچاوەیەكیشە بۆ بڵاو كردنەوەی خۆشی و ئاسوودەیی بۆ دەروونیش. 

وەكو خۆم هەمیشە بە بینینی - چجای خوێندنەوەی كتێبەكانم - هەستم بە خۆشی و ئاسوودەیەكی تایبەت كردووە و هەمیشە وەكو كۆمەڵێك هاوڕێ و مامۆستا و خەڵكی دڵسۆز و دانا تەماشایان دەكەم، هەندێ جاریش چۆن بیر لە داهاتوو و حاڵی مناڵەكانم لە دوای خۆم ئەكەمەوە، بەو شێوەش بیر لە چارەنووسی كتێبەكانم لە دوای خۆم دەكەمەوە و حەز دەكەم وەكو ئێستا هەروا بەڕێز پاك و بایەخ پێدراوی بمێننەوە. 

وا هەست دەكەم ئەگەر باسی گەشتی خۆم لەگەڵ خوێندنەوە و كتێب و كتێبخانەكەمدا بە تێروتەسەل بكەم، پێویستم بە نووسینی كتێبێك هەیە بۆ ئەو مەبەستە، كە وا دەزانم كتێبێك دەبێت خۆی لە بەشێك لە یادەوەری و ژیاننامەی خۆمدا دەبینێتەوە، بەڵام هەم بۆ نووسینی كتێبێكی وا و بۆ زۆر پرۆژەی نووسینی تریش ئەگەر الله تەمەنمان بدات كە لە مێشكدا جارێك وەكو خولیا و جارێك وەكو هیوا ئاوات دێت دەڕوا ، حەز دەكەم بە زمانی شیرین و تۆكمەی عەرەبی بیاننوسم كە زمان نییە لەسەر زەویدا شان لە شانی بدات و بڵێت من زمان عەرەبیم. 

ئەمڕۆ خەریكی خوێندنەوەی كتێبێكی بەسوود و دڵڕەفێن بوووم كە  

یەكێك لە نووسەرو كەسە هیممەت بەرزەكانی ئەم سەردەمە نووسیوێتی و لەسەرەتای كتێبەكەیدا دەڵێت: 

كتێبخانەكەم زۆر گەورەیە و لە سێ ژووری گەورەدا جێگام كردووەتەوە، خەمی ئەوە دایگرتووم لە دوای مردنم حاڵی بەچی دەگات وچارەنووسی چۆن دەبێت؟ بەتایبەتی كە میراتگرێكی وام نییە دڵی پێ خۆش بكەم ببێتە خاوەنی كتێبەكان و مافیان بدات و بیانپارێزێت، دەلێت خۆ من دەزانم زوو بێت یان درەنگ دەبێت ئەم ژیانە و كتێبخانەكەشم بەجێ بهێڵم. 

لە دوای تاوتوێكردنی ئەم خەم و خەفەتە لەگەڵ خۆیدا و لێوردبوونەوە و تێڕامان بەوە گەیشت كە كتێبخانەكەی بكات بەسێ بەشەوە: 

یەكەم: دەڵێت: بڕیارمدا بەشێكی كتێبخانەكەم كە كەمترینی سێ بەشەكەیە جیا بكەمەوەو دیاری بكەم بۆ خوێندنەوە و بە ئیزنی الله دەشبێت هەر بیانخوێنمەوە. 

دووەم: بە شیكی تری كە بریتین لە سەرچاوە و كتێبی پێكهاتوو لە جڵد و بەرگی زۆر، وەكو كتێبەكانی تەفسیر و فەرموودە و فیقهو زمان، ئەوانە بۆ ئەوە نین هەمووی لەسەرەتا تا كۆتایی بخوێنرێنەوە بەڵكو لە كاتی پێویستدت بۆیان دەگەرێمەوە، 

سێیەم: بەشی سێیەمیش لە كتێبخانەكەی دەڵێت بڕیارمدا بەسەر هەر هەموو كتێبەكانیدا تێپەڕم و گوزەرێك بەناو لاپەڕەكانیان و پێشەك و كۆتایی و سەرەباسەكانیاندا بكەم وبزانم باسی چی دەكەن و شارەزاییەكی پوختیان لەسەر بەدەست بهێنم و هەندێكی كە بزانم سوودی تایبەتیان هەیە و پێویستم پێیان ئەبێت ج بە مەبەستی خوێندنەوە یایان بكەمەوە. 

دەلێت لەم پۆلێن كردنەی كتێبەكانم سوودمەند بووم و لە ڕووی دەروونیشەوە هەستم بە خۆشی و بە ئاسوودەیی كرد، چونكە هەموو جارێك كە دەچوومە ناو كتێبخانەكەمەوە تووشی ئازار و ناخۆشییەك دەبووم. سەبارەت بەوەش كە میراتگرێكی شاییستە و شیاوی بۆ خاوەندارێتی ئەو كتێبە زۆرانە نییە دەلێت ئومێدەوام الله عزوجل ئەو كێشەشمە بۆ چارەسەر بكات و میراتگرێكی ئەو كتێبخانەیەم پێ ببەخشێت. 

من وا دەزانم خۆشویستنی كتێب و بەسەر بردنی بەشێك لە تەمەنی مرۆڤ لە هاوڕێتییاندا زۆر جار دەكرێت وەكو نیعمەتێك تەماشا بكرێت، بەتایبەتی ئەگەر كتێبەكان بۆ خوێندنەوەو كارپێكردن و بەرچاوڕوونی بن، زێدەڕەویش نییە بڵێم: 

من وەكو خۆم كتێبەكانم كەلێنی زۆریان لەم ژیانەدا بۆ پڕ كردوومەتەوە، هەر دەمێك هەستی غەریبی و تەنهایی لەم ژیانەدا بەسەرمدا زاڵ بووبێت، یان كەمی هاوڕێ و هاوبیر ودڵسۆزان ئازاری دابێتم، لە دوای دڵخۆشی بە قورئان و كتێبەكانی فەرمودە، قەرەبووی ئەو ئازار و ناخۆشییانەم لە كۆی كتێبخانەكەمدا بینیوە و لەگەڵ پەرتووكەكانمدا دانیشتووم هەر وەكو چۆن لەگەڵ میوان و خەڵكی زانا و دانا و بەتوانادا دادەنیشم و دڵم بەدیاریان شاد دەبێت. 

هیوادارم هەركێ كتێبخانەی نییە، بە زووترین كات ئەگەر بەكەمترین كتێبیش بووە دەست بە پێكەوەنانی كتێبخانەكەی بكات، هاوشێوەی باخێك كە پێویستە باخەوانەكەی لە ناشتی نەمامی بچووك و چاندنی گوڵ و داری بەرهەمدار دەست پی بكات تاكو دەگاتە ئەو سوود و دەرەنجامەی كە لێی چاوەروان دەكرێت . 

إحسان برهان الدین 

21 ربيع الآخر 1445 

2023-11-5 

سەرەڕای ئەوەی موسوڵمانان دوعاو نزاو پاڕانەوەی زۆر دەكەن، بەڵام بە شێوەیەكی گشتی دوعاكانیان لە ئێستادا وەرگیراو نییە، بە داخ و پەژارەیەكی زۆرەوە دەڵێم: بە وردبوونەوەم لەو مەرجانەی كە دەبێت لەكەسی نزاكاردا هەبێت، بە تێگەیشت وتێڕامانم لە حاڵی خۆیشمان وەكو موسوڵمانانی ئەم سەردەمە، وا ئەزانم ئەوە دەرەنجامێكی شەرعی و چاوەڕوان كراوە بۆ دوعای كەسانی دین شلو كەمتەرخەم وەكو ئێمە. 

لە ڕاستیدا - وەكو ابن القیم بە ڕەحمەت بێت دەڵێت - دوعا وەكو چەكە، كاریگەری چەكیش لەسەر ئەو دەستە دەوەستێت كە بەكاری دەهێنێت، نەك تەنها لەسەر جۆر و باشی چەكەكە، بۆیە هەركەی چەكەكە بێ عەیب و چاك بوو، بەكارهێنەریش خاوەن دەست و بازوو و دڵێكی بەهێز بوو، چەكەكە زەبری كوشندە بە دوژمن دەگەیەنێت. 

بەداخەوە لەم سەردەمەدا زۆربەی زۆری مرۆڤایەتی لە نێویشیاندا خودی موسوڵمانان و بەناو موسوڵمانان، ئیسلامیان وەكو بەرنامەی ژیان و بە ناونیشانی شەریعەتێكی كارپێكراو بۆ دونیا و دواڕۆژ و جێگرەوەی هەموو بەرنامەیەكی تر قبوڵ نییە، ئەگەرچی ئەوان بە زمان وا ناڵێن، بەڵام زمانی حاڵ و واقیعی بەرجەستیان هاوار دەكات كە ئەوان بەشێكی ئاسان و دڵخوازی خۆیانیان لە ئیسلام هەڵبژاردووە و بەشێكی زۆریان بەجۆرەها بیانوو ڕەتكردووەتەوە، لەو نێوەندەشدا ئەوانەی كە باوەڕیان بە ئیسلام هەیە وەكو بەرنامەی ژیان و جگە لە ئیسلام هیچ بەرنامەیەكی تر بەڕاست نازانن، ئەوانەش لە ڕاستیدا كەمتەرخەمن و خاوەن دەنگێكی نزم و نەبیستراون، بۆیە نە حیسابیان بۆ دەكرێت و نە هیچ بایەخێكیان پێ دەدرێت، خۆیشان توانای هیچ گۆڕانكارییەكیان لەسەر زەمینەی واقعدا نییە، بۆیە پێم وایە لەبەر لاوازییان لە بەرگری كردن لە دینی الله دوعای ئەوانیش لەگەڵ دوعای زۆرینەدا یەك دەرەنجامی هەیە. 

ئەمڕۆ قورئان -بێگومان سوننەتیش- لەتەواوی سەرزەویدا كاریان پێ ناكرێت و حوكمەكانیان خراونەتە گۆشەیەكی تەسكەوە، ڕاستە ئەمە دوژمنانی ئیسلام كردوویانە، بەڵام موسوڵمانانیش بەگشتی بەو پەراوێزكردنەی قورئان و سوننەت ڕازین و هیچ دەنگێكان بۆ ئەو مەبەستە بەرز نابێتەوە، خۆشگوەرانی و سەلامەتی هیوا وئاواتی موسوڵمانانی ئەم سەردەمەیە و وەكو ئەوەی بڵێن ئێمە لە خەمی خۆماناین و ئیسلامیش خاوەنی خۆی هەیە با بەرگری لێبكات!  

بەلێ لە مزگەوت و لە ماڵەكاندا قورئان و كتێبەكانی سوننەت دانراون و دەشخوێنرێنەوە، بەڵام ڕاستیە تاڵەكە ئەوەیە كە حوكمیان پێ ناكرێت، زۆرێك ئەگەر زۆرینەش نەبێت دەڵێن ئەم فەرمان و حوكمانەی لە قورئان و سوننەتدا هاتوون بۆ ئەم سەردەمە ناشێن، بەڵكو بۆ سەردەمانی كاتی خۆی گونجاو بووە، ئەمە سەردەمی پێشكەوتن و مۆدێرنەییە نەك تازە بەتازە دەست بڕینی دز و جەڵدەلێدان و رەجم كردنی زیناكار وداپۆشینی ئافرەت و هێشتنەوەی ڕیش ودەیان وسەدان مەسەلەی تر كە نەك هەر بێ باوەڕان بەڵكو خودی ئەوانەش كە خۆیان بە موسوڵمانان دەزانن بۆ ئەم سەردەمە بەگونجاوی نازانن. 

ئەمڕۆ زۆرینەی ئەو موسوڵمانانەی كە دوعا دەكەن و دەیانەوێت دوعاكانیان گیرا بیت - جگە لە ڕێژەیەكی كەم نەبێت - لە جیاتی قورئان و شەریعەتی ئیسلام پەیڕەوی لە ڕێنمایی وڕێسای مرۆڤەكان دەكەن و بە یاسا دەستكردكان كار دەكەن و ژیانی خۆیان لەسەر بنەماو بنچینەی ئەو یاسا و ڕێسایانە نەك قورئان ڕێك دەخەن وبەرێوە دەبە، ئەمڕۆ لەناو كۆمەڵگای موسوڵماندا هەرچی الله پێی ناخۆشە و لەگەڵ تەوحیددا نایەتەوە ئەنجام ئەدرێت و ئاسایی بووەتەوە، داكۆكی لە چەندین سیستمی دژوار لەگەڵ شەریعەتی ئیسلام و حوكمی رب العالمین دەكرێت، زۆربەی بڕیارە هەستیار وقورس و گرنگەكانی ژیانیانیان بەو شێوەی كە بیانەوێت وبەباشی بزانن ئەنجام ئەدەن نەك لە ڕۆشنایی بنەماكانی ی عەقیدە وشەریعەتدا، حاڵەتەكە گشتگیرە وتەشەنەی كردووە، ئێمەی كوردیش ئەگەر لەو بارەوە شتێكمان لە خەڵكی زیاتر نەبێت بەداخەوە هەروەكو ئەوانین و ئیسلام وەكو چەند عیبادەت و طقوس ێك تەماشا دەكەین نەك بەرنامەیەكی بیروباوەڕ و شەرعی تێروتەسەل بۆژیان. 

بەدڵنیایی، دوعا لەكەسێك وەردەگیرێت بەتەواوی لەسەر بیروباوەڕی ئیسلام بێت و قورئان و سوننەت بە تاكە شەریعەت و بەرنامەی ژیان بزانێت ولە هیچ حوكمێكی بەگومان نەبێت و بەڵكو بەئەوپەڕی حەق و ڕاستی بزانێت ولە پێناسە و مەرج و هەڵوەشێنەرەوەكانی لا إله الا الله تێگەیشتبێت و ڕقی لە هەموو دوژمنێكی ئیسلام و موسوڵمانن بێت و هەرچی موسوڵمان هەیە بەدەر لە نەتەوەو وڵات و زمانی پشتگیرییان بكات و خۆشی بوێن و وەلائی بۆیان هەبێت، لە دوای ئەوە ئینجا زانایان هەندێ مەرجیان لە قورئان و لە سوننەت بۆ دوعای وەرگیراو هەڵینجاوە وەكو: 

1- دوعاكە (اخلاص) ی تێدا بێت، واتە مەبەست و نیازی دڵی هەر هەمووی بۆ الله بێت و هیچ مەبەستێكی شاراوەی شەخسی تر لە پشت دوعاكەیەوە نەبێت. ئەمڕۆ موسوڵمانان سەرەڕای ئەو حاڵە خراپەش لە ڕووی عەقیدەو بیروباوەرەوە كە تێیكەوتوون، زۆرێك لە دوعا و عیبادەتەكانیان ئیللا دەبێت بە ئامادەبوونی كامێرا بێت وعالەم بەو عیبادەتە دوعا بێت یان هەرچاكەیەك بێت پێی بزانن، كامێرا و اخلاص یشیان نەوتووە بەڕاستی. 

2- پێویستە ئەو كەسەی كە دەپاڕێتەوە، جارێ خۆی تەوبە بكات و لە هەموو شیرك و بیدعە وتاوانێك بگەرێتەوە، كابرا بەوە نەوەستاوە كە خاوەن تاوانێكی زۆرە خاوەن عەقیدەو بیروباوەڕێكی ناڕاست و لاریشە و بە كۆمەڵێك لە كارەساتەكانی بیروباوەڕ لەم سەردەمەدا تێوەگلاوە و بەنیازیشە دەستی بەرز كردەوە دوعاكەی گیرا بێت، دەتۆ جارێ بڕۆ ئیسلامەكەی خۆت ڕاست بكەرەوە و ببە بە موسوڵمانێی ڕاستەقینە دوایی دەستی داواكاری بۆ الله بەرزبكەرەوە. 

3- دەبێت لە كاتی نزا وپاڕانەوەكەیدا لە ئەوپەڕی زەلیلی و ملكەچیدا بیت بۆ الله، من نالێم بەهیچ شێوەیەك لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان و لەبەردەم كامێراكاندا دوعا نەكات و نەپاڕێتەوە، هەندێ جار ئەوەش حیكمەتی خۆی تێدا وەدی دەكرێت و لەسەر نیەتی كەسەكان، بەڵام ئەوەی كە هەیە كورد ئەمەشی لەسنوور دەركردووە و بێ تامی كردووە، لە كاتی پارە بەخشین وهاوكاریكردنی خەڵكیدا، لە وەرزی حەج و عومرە و لە میانەی تەواف كردندا، لە كاتی دوعاوپاڕانەوەدا، تەنانەت لە كاتی شەو نوێژدا، هەمووی دەبێت بە ئامادەبوونی كامێرا بێت و بەسێڵفی و بە تەسویرەوە بێت، وەكو ئەوەی یەكێك لە مەرجەكانی وەرگیرانی دوعا ئەوە بیت كە ئوممەت پێی بزانێت! 

4- مكوڕی و بێزار نەبوون وبەردەوام بوون لە لێدانی دەرگای الله تاكو وەڵامی دوعاكان دەداتەوە، تەنانەت لە سوننەتدا هاتووە خودی دوعاكە دو جار و سێ جار بوترێتەوە. 

5- مەرجێكی تر بۆ وەرگیرانی دوعا ئەوەیە لە كاتی خۆشی و ژیانی ئاساییدا دوعای كردبێت و ئەزموونی دوعاكردنی بووبێت لەلای الله، نەك تەنها لە كاتی ناڕەحتی و ناخۆشیدا دوعای بیربكەوێتەوە. 

6- ئەمە جگە لەوەی پێویستە دوعاكە هەندێك ئادابی تری تێدا هەبێت، وەكو ڕووكردن لە قیبلە و دوعاكردن بەدەستی بەدەستنوێژ و دەستپێكردن بە سوپاس و ستاشی الله و سەڵاواتدان لەسەر پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم و هەڵبژاردنی هەندێ كات وكو كاتی سەجدە بردن و كاتی نێوان بانگ و ئیقامەت و ئەو كاتەدیاریكراوەی ڕۆژی جومعە و ڕەچاوكردنی هۆكاری تر. 

7- خۆ ئەگەر لە ڕۆشنایی قسەی زانایاندا باسی بەربەست و ڕێگرەكانی وەرگیرانی دوعا بكەین دەبینین زۆربەمان ئەو هۆكارانەمان تێدایە كە ڕێگرە لە وەرگیرانی دوعا وەكو لاوازی ئیمان و بێ ئەدەبی لە جۆر و لە شێوازی دوعاكە و تێوەگلان بەخواردنی حەرام و سەرچاوەی بژێوەی حەرام وپەلە كردن لە وەرگیرانی دوعا و زۆر ڕێگری تریش. 

داواكارم لە الله ئێمەی موسوڵمانانی ئەم سەردەمە كە ڕەنگە خراپترین سەردەمی موسوڵمانان بێت، نەكەوتبینە بەر خەشم وقینی خۆی بەهۆی كارنەكردنی زۆرینەمان بە شەریعەتەكەی و دووربونمان لە جەوهەر و پەیامی قورئانەكەی و دەست نەگرتنمان بە سوننەتی پێغەمبەرە ئازیەكەی صلی الله علیه و سلم و ڕازیبوونی زۆربەی زۆری خەڵكی ئەم سەردەمە بە یاسا دەستكردەكان لە جیاتی شەریعەت و بەرنامەكەی و هەروەها بەهۆی شوێنكەوتنی مرڤەكان و هەواو ئارەزووی خۆیان، ئەوانە نەبووبێتە هۆكاری وەرنەگیرانی دوعاكانمان بەباش و بە خراپمانەوە: (وَاتَّقُوا فِتْنَةً لَّا تُصِيبَنَّ الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنكُمْ خَاصَّةً ۖ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ) الأنفال:25. 

إحسان برهان الدین 

20 ربيع الآخر 1445 

2023-11-4 

پێوەرت بۆ ناسینی حەق و دیاریكردنی هەرگیز با شەخس نەبێت، بەڵكو خۆت لە ڕۆشنایی شەریعەتدا فێری پێوەرو مەنهەج و سنوورەكان ببە ولەو ڕێگەوە و بەو پێوەرە حەق بدۆزەوە، نەك مادام فڵانە زانا وای وت ئیتر قسەكە حەق بێت، یان بەپێچەوانەوە لەبەر كەسێكی دیاری كراو یەكسەر بۆچوونێك ڕەتبكەیتەوە، ئەوە هەڵەیە و باجەكەشی لە دین و لەدونیاتدا دەدەیت ئەگەر وابیت، لەم بارەشەوە لە دوو هەڵەی گەورە خۆت بپارێزە: 

1- زانا هەرچەند زانستی زۆر بێت و خاوەن حیكمەت و هەڵوێست و بە غیرەت بێت، دواجار قابیلی هەڵەیە چونكە مرۆڤە و مەلائیكەت نییە، زانای گەورەی وا هەیە هەڵەی وا گەورەی كردووەو ئێستاش لە كتێبەكاندا هەر ماوە خویندكارێكی زانستی شەرعی سەرەتاییش نایكات! بەڵكو زانایان بە ژمارەی زۆر و بەجۆرێك لەیەك دەنگیش هەر دەگونجێت هەڵەبن و ڕاستی نەپێكن و بۆچوون و تێگەیشتنیان ناڕاست بێت، كەسیش نابێت بڵێت یەعنی ئەوان چۆن دەبێت لە كیتاب و سوننەت تێنەگەیشتبن؟  

مرۆڤەكان حاڵەتی دەروونی و جەستەیی و لاوازییان تووش ئەبێت، بۆیە هەرگیز خۆیان بۆخۆیان هەركێ ببن هەر نابنە پێوەری حەق ناسین، جا تۆ ئەگەر لەسەر مەنهەجێكی ڕوون و ڕاست و درووست بوویت و پێوەرەكانی ناسینی حەقت لەو مەنهەجەوە وەرگرت ، ئەو كاتە هەرگیز زانایەك یان كەسایەتییەك یان ناودارێك لەلات نابێتە پێوەر و هەڵگری حەق لە هەموو بۆچوونەكانیدا، كە هەڵەشی كرد - مەگەر هەڵەكەی لە عەقیدەدا بێت - ئەگینا هەڵەكەی دەدەینەوە بە سەریدا و كاری پێ ناكەین وهاوكات ڕێزیشی لەلامان هەر پارێزراو دەبێت. 

2- هەندێ جاری كەم ڕەنگە حەق لەسەر زمانی كەسێكی مونحەریف و ڕنگە لە ئەهلی بیدعیش بێت دەربكەوێت، ڕاست نییە تەنها لەبەر ئەوەی لەو كەسەوە ئەو حەقە یان ئەو بۆچوونە ڕاستە دەركەوتوە بچیت ڕەتیبكەیتەوە، ئەوە سیفەت و ئاكاری ئەهلی عیلم و فێرخوازانی زانست نییە، پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم لەمەسەلەیەك دیاری كراودا شایەتی ڕاسگۆیی بۆ شەیتانیش داوە و فەرموویەتی خۆی درۆزنە بەڵام لەمەدا ڕاستی كرد! 

بۆیە لەم حاڵەتەشدا ئەگەر پێوەرت مەنهەجی كیتاب و و سوننەت بێت بەرچاوڕوونیت و كێشەت بۆ درووست نابێت. 

ئەگەر كەسێكی ناسراو بەلادان و نەپێكانی بیروباوەڕ و هەڵەی شەرعی قسەیەكی كرد و بەبەڵگەی قورئان و سوننەت قسەكەی ڕاست بوو و پێكابووی، ئاساییە بەڵكو واجبیشە لەسەرت واز لە قسەی زانایەكی تری ناسراو بە بیروباوەڕ پاك بهێنیت و بچیتە سەر قسەی كابرای مونحەریف، نەك لەبەر ئەو وتوویەتی، بەڵكو لەبەر ئەوەی لەوەدا موافیقی دەقەكانی كیتاب و سوننەتە و بەڵگەكانی زانستی شەرعی زیاتر پشتگیری ئەوە دەكەن كە ئەو وتوویەتی. 

لە ڕاستیدا كەسێك ئەتوانێت ئەو دوو خاڵەی تێدا بێت وبەو شێوە بێت كە زانستی شەرعی پێبێت و لەسەرچاوەكانی خۆیەوە بەجوانی وەریگرتبێت، بە كورتی كەسێك بێت لە ڕێگەی فێربوونی زانسنە شەرعییەكانەوە حەق و بەڵگە و ونیشانەكانی بناسێت و بۆی بووبێتە پێوەر، بۆیە كەسی لەو جۆرە كە دەبێت هەموو موسوڵمان و فێرخوازێكی زانست وابێت، گرنگ نەبێت بەلایەوە خاوەن وتەكە كێیە، بەڵكو ئەوە گرنگە ناوەڕۆكی وتەكەی تا چەند بەڵگەی لەسەرە و ڕاستە؟ دەرەنجام لە ڕۆشنایی پێوەرەكاندا یان ئەو بۆچوون و قسەیە قبوڵ دەكات و یان ڕەتیدەكاتەوە. 

بەدەست خستنی زانستی شەرعی پێویستی بە هەوڵدان و كۆشش كردن و وخەرج كردنی پارە و شەو نوخونییە، بەڵام پێش ئەوانە پێویستی بەپاڕانەوە و بەدوعایە لەلای الله كە فێرخوازەكە بەرچاوڕوون بكات و ڕێگەكانی وەرگرتنی زانستی ڕاست و بەڵگەداری بۆ ئاسان بكات و دەرگاكانی بۆ واڵا بكات.  

اللهم علمنا ما ينفعنا، وانفعنا بما علمتنا. 

إحسان برهان الدین 

19 ربيع الآخر 1445 

2023-11-3 

لەو ڕۆژەوە ڕۆشنایی ئیسلام لە نیوەدورگەی عەرەبەوە بۆ تەواوی سەرزەوی بڵاو بوویەوە، هیچ كاتێك (موسوڵمانان) وەكو ژمارە ئەوەندەی ئەم سەردەمەی ئێستای خۆمان ژمارەیان زۆر نەبووە، بەڵام هیچ كاتێكیش كاریگەییان لەسەر سەردەمی خۆیان و بگرە لەسەر خۆیان و ماڵ و مناڵیشیان ئەوەندەی ئەم سەردەمەی ئێستا لاواز نەبووە. 

ئەلبەتە هۆكاری ئەو دەردەش گەلێك زۆرن، لەوانە، ژمارەی دانیشتوانی سەرزەوی خۆی لە زۆربووندایە، هەروەها لەسەیروسەمەرەكانی ئەم سەردەمە ئەوەیە پێناسەی ئیسلام و مەرجی موسوڵمان بوون تەواو گۆڕاوە و كاڵ بووەتەوە، بەڕاددەیەك لە زۆرێك لە وڵاتانی دونیادا موسوڵمان بوون هەر ئەو ملیمەیە كە لە پێناسەی باری شارستانییەكەیدا دەنووسرێت، واتە موسوڵمان بوون لەم سەردەمەدا هیچ ئەرك و قورسایی و بەرپرسیارێتییەكی نییە، بۆی هەیە و نامۆیش نییە كەسێك كە پێی دەوترێت موسوڵمان لە ژیانیدا نە نوێژی كردبێت و نەڕۆژوو بگرێت و نەحەج بكات و نە زەكاتی ماڵەكەشی دەربكات لگەڵ ئەوەشدا هەر موسوڵمانە وخۆیشی ڕازی نابێت سیفەتی موسوڵمانێتی لەو ئیسلامە خۆشە لێ وەربگیرێتەوە، ئەوەشی الله پێی ناخۆشە دەیكات و دژایەتی ئیسلامیش دەكات، بەلام هەم خۆی و هەم خەڵكیش هەر بەموسوڵمانی ئەزانن، واتە شتێك نییە هەرچی بێت ئەو كەسە لەبازنەی ئیسلام دەربكات. 

كارەساتی لەوەش گەورەتر ئەوەیە لەوانەیە موسوڵمان نوێژو هەموو عیبادەتەكان ئەنجام بدات، بەڵكو دەگونجێت ڕێگای دینداریش بە خەڵكی نیشان بدات وخۆی بە خاوەن ماڵیش بزانێت، بەڵام خاوەن عەقیدەیەكی هەڵە و وێران بێت، بۆی هەیە خاوەن عەقیدەیەكی پڕ لە بیدعەو شیرك و شیركی هاوچەرخ و جۆرەها موسیبەتی تر ، تەنانەت مافەكانی شایەتمان و مەرجەكانیشی لەخۆیدا جێبەجێ نەكردبێت، ئەویش بەهەمان شێوە نەك هەر موسوڵمانە بەڵكو لە سەران و خەڵكە تایبەتەكانی ناو موسوڵمانانیشە ! 

لە رۆشنایی دەقەكانی قورئان و سوننەتدا كە ئێرە جێگەی شیكردنەوەیان نییە، بە پوختی مەرجەكانی موسوڵمان بوون دەخەینە ڕوو كە بریتین لەچەند خاڵێك و بەبێ ئەوانە هیچ كەسێك پێی ناوترێت موسوڵمان، با هەرچەند بەخۆی بلێت موسوڵمان و ناوو نازناوی زل و گەورەش لەخۆی بنێت، یان خەڵكی بە موسوڵمان و بە عەللامەشی بزانن، كە بریتین لە: 

1- پێویستە تەوحید بەهەموو بەشەكانییەوە، بە جێبەجێ كردنی مەرجەكانی، بە خۆ پاراستن لە هەڵوەشێنەرەوەكانی، بە ئەنجامدانی ئەو كارو عیبادەتانەی كە دەیخاتە سەر خاوەنەكەی، كوتومت بەو شێوەی كە لە قورئان و سونەتدا هاتووە لەخۆیدا بەرجەستەی بكات، بەبێ تەوحیدی تەواو ئیمانێكی تۆكمە بە شەریعەتی ئیسلام، سیفەت و پێناسەی موسوڵمان لەسەر هیچ كەسێك جێبەجێ نابێت. 

2- مەرجە موسوڵمان باوەڕی تەواوی بە پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم هەبێت و شوێنكەوتووی سوننەت و ڕێبازەكەی ببێت و لە خۆی و باوك و دایك و خێزان ومناڵ و هەموو كەسوكاری زیاتر خۆشی بوێت و بەهەموو حوكمەكانی ڕازی بێت و لە دڵیشەوە ڕەخنە لە هیچ سوننەت و حوكمێكی نەگرێت و هەموو فەرمانێكی بەڕاست و دادگەری بزانێت و هەموو شتێكیش كە نەهی لێكردووەو بە خراپی زانیوە ئەویش نەهی لێ بكات و بەخراپی بزانێ. 

3- بۆ ئەوەی كەسەكە مەرجی موسوڵمانی ڕاستەقینەی تێدا بێت، پێویستە ئەو كەسە حەزی بەهیچ كافر وزیندیق و بێ باوەڕ و موشریكێك نەبێت و لەبەر الله تعالی بەنەیاری خۆیانی بزانێت وخۆشیانی نەوێت، واتە هەر ئەوەندە بەس نییە كە خۆی ئیماندار بێت و شیرك ئەنجام نەدات، بەڵكو پێویستە ڕقی لە دوژمنانی ئیسلام بێت وخۆشیانی نەوێت. 

4- هەروەها پێویستە لە خەمی موسوڵماناندا بێت و بەو شێوە نەبێت كە ئەگەر ئیسلام و موسوڵمانان لە رۆژێكدا لەناوبچن ئەو هەر لە خەمی مال و مناڵ و كەسابەتی خۆیدا بێت وبڵێت ئەوە كەی كێشەی منە؟ چونكە ئەوە سیفەتی كەسی موسوڵمان نییە بەهیچ شێوەیە. بەڵكو واجبە لەسەری خەمیان بەخەمی خۆی بزانێت و ئامۆژگاریشیان بكات بەتایبەتی كاێك كە دەبینێت لە ریگای ڕاستی كیتاب و سوننەت و عەقیدەی ئیسلامی لایانداوە نابێت خۆی لێ بێ ئاگا بكات، مەگەر هیچ توانایەكی نەبێت بۆ ئەنجادانی ئەو كارە یان لەبەر هەر هۆكارێك بیت كارەكەی زیانی لە سوودی زۆرتر بێت. 

الله بمانكات بە موسوڵمانی ڕاستەقینە بەو شێوەی كە خۆی دەیەویت و پێی ڕازییە. 

إحسان برهان الدین 

18 ربيع الآخر 1445 

2023-11-2 

دەردی كورد و غەیری كوردیش سەبارەت بە قورئان خویندن ئەوەیە خویندنەوەیەكی بێ گیانە، بە ڕاكردن بەسەر ئایەتەكاندا تێدەپەڕین و نازانین چی واتاگەلێكی لەخۆ گرتووە، ئەو قورئان خوێندنەش ئەگەر سەد ساڵ لەسەری بەردەوام بین و سەدان و هەزاران خەتمە بكەین هیچ سوودێكی نییە و نابێت . 

دەبێت وەكو هاوەڵان قورئان بخوێنینەوە، خوێندنێكی كەم ، وردبوونەوەو قوڵبوونێكی زۆر! 

پێویستە قورئان خوێندمان بەپەلەپەل و تێپەڕبوونی خێرا نەبێت بەسەر ئایەتەكاندا ، هاوەڵان كە پێشەنگ و قودوە و مامۆستای ئێمەن، بەو شێوە قورئانیان نەخوێندووەتەوە، بەڵكو دە ئایەتیان خوێندووەتەوە لە هەمو حوكم و مەعناو عەقیدەو شەریعەتەكەی تەواو تێگەیشتوون، ئینجا چوونەتە سەر دە ئایەتی تر و بەو شێوە لەبەریان كردووە و بۆیە عیلم و عەمەلیان پێكەوە بەدەست هێناوە، بەڵام مەخابن ئێمە لەبەر ئەو شێواە هەلەی كە دەیگرینەبەر لە خویندنەوەی قورئاندا، نە عیلم و نەعەمەل بەرهەم ناهێنیت بۆمان. 

با خوێندندەوەمان بۆ قورئان بە وردبوونەوە و بیركرنەوە بێت بۆ ئەوەی بەسوود بێت و ، با ئایەتەكە چەند جار دووبارە بكەینەوە بۆ ئەوەی لە پەیام و لە جەوهەر و حیكمەتەكەی تێببگەین، بۆ نموونە كاتێك كە ئەم ئایەتە دەخوێنینەوە كە الله تعالی فەرموویەتی: (إِنَّكُمۡ رَضِيتُم بِٱلۡقُعُودِ أَوَّلَ مَرَّةٖ فَٱقۡعُدُواْ مَعَ ٱلۡخَٰلِفِينَ) التوبة: 83. 

ئەم ئایەتە ئاراستەی ئەوانە كراوە سەبارەت بە ئەنجام نەدانی كردەوەی چاكە بەتایبەتی ئەوەی كە قوربانی بوێت، بەردەوام پاساویان بۆ خۆیان هێناوەتەوە وقەناعەتیان بەخۆیان كردووە كە ئەوان ڕاست، بەڵكو هەوڵیان داوە ترس و راڕایی لە ناو موسوڵماناندا بڵاوبكەنەوە و بیانوویان بۆ خۆیان هێناوەتەوە بۆ دواكەوتن لە بەشداری كاری چاكەو خێر و دەرچوون لەگەڵ پێغەمبەردا صلی الله علیه و سلم بۆ چەسپاندنی بنەماكانی ئیسلام. 

ئایەتەكە بەوان دەڵێت: ئێوە هەر لە سەرەتاوە، لە یەكەم جارەوە نەتانویست لەگەڵ موسوڵمانە ڕاستگۆ و ئازاكاندا بۆ بەرگریكردن لە دینی ئیسلام دەربچن و خۆتان تووشی ناخۆشی و ئازار بكەن، حەزتان لەسەلامەتی و لە خۆش گوزەرانی و ئاسودەیی كرد، كەواتە ئێستەش دریژە بە دانیشتن و كارنەكردنتان بۆ ئیسلام بدەن و لەگەڵ ئەوانەی كە دانیشتون و كار بۆ ئیسلام ناكەن وبۆ بەرگری لە ئیسلام وماڵ و حاڵی خۆیان بەجێ ناهێڵن، بمێننەوە و دانیشن، چونكە ئێوە ئەهلی ئەو سەروەری و سەربەرزییە نەبوون. 

ئەو ئایەتە - لە كاتی تدبر كردنیدا - پێمان دەڵێت : دەكرێت بترسن لەوەی وەكو سزایەكی چاوەڕوان نەكراو كاتێك خۆتان لە كاری چاكە دوا دەخەن و خۆتان بە پاساوی جۆراو جۆر دەخەڵەتێنن و ئەوەی پیتان خۆشە بۆ خۆتانی دەشەرعێنن، دوور نییە دواتر ئەگەر بشتانەوێت كاری چاكە بكەن وبڕیارەكەتان بگۆڕن، نەتوانن و لێی مەحروم ببین! چونكە زۆر جار سزا لە جۆری كردەوەیەكە : بە درۆ خۆت لە كردەوەی چاكە دەبوریت ونایكەیت، دەرەنجام بەڕاست لێی دوور دەخرێتەوە ولێی بێ بەش دەبیت، چونكە ئەهل نیت بۆ ئەو شەرەفە، ئەوە ڕێگای دەعوەو جیهادە و پیاوی خۆی هەیە، هەموو كەسێك ناتوانێت لەو گۆڕەپانەدا ببێتە سوار چاك وئەسپی خۆی تێدا تاو بدات. 

إحسان برهان الدین 

15 ربيع الآخر 1445 

2023-10-30 

هاوەڵی بەڕێز (أبو هریرة) الله لێی رازی بێت لە پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم دەگێڕێتەوە كە فەرموویەتی: (ما مِن مَكْلُومٍ يُكْلَمُ في سَبيلِ اللَّهِ إلَّا جاءَ يَومَ القِيامَةِ وكَلْمُهُ يَدْمَى، اللَّوْنُ لَوْنُ دَمٍ، والرِّيحُ رِيحُ مِسْكٍ).أخرجه البخاري (237)، ومسلم (1876). 

لێكدانەوەی وشەكانی فەرمودەكە: 

مكلوم : بریندار 

یُكلم: بریندار بكرێت. 

فی سبیل الله: لە پێناو الله. 

وكَلْمُهُ يَدْمَى: برینەكەی خوێنی لێ دەتكێ. 

اللَّوْنُ لَوْنُ دَمٍ: ڕەنگ ڕەنگی خوێنە. 

والرِّيحُ رِيحُ مِسْكٍ: بۆنیش بۆنی میسكە. 

ئەم فەرموودە باسی فەزڵ و گەورەیی برینداربوون و تووش بوون بە ناخۆشی و مردن لە پێناوی الله عزوجل دەكات، موسوڵمان لە ژیانی دونیادا تووشی هەرچی ناخۆشییەك ببێت لە پێناو دینەكەیدا دەبێتە هۆكاری پاداشتی گەورە و چوونە بەهەشت بۆی. 

(مكلوم) كە بەواتای بریندار دێت لە فەرموودەكەدا، مەبەست لەو كەسەیە كە لە پێناو دینەكەیدا و لەبەر ئەوەی موسوڵمانە ئازار دەدرێت و بریندار دەكرێت وخوێنی بە ناحەق دەڕێژرێت، ئەو كەسەی بەو شێوە بێت مژدەی گەورەو دڵخۆشكەری پێدراوە، كەوا لە ڕۆژی قیامەتدا كاتێك زیندوو دەكرێتەوە برینەكەی هێشتا تەڕە و خوێنی لێ دەچۆڕێت، بەڵام لەبەر ئەوەی كاتەكە ڕۆژی قیامەتە و هەموو شتێك لەو كات وساتەدا لەگەڵ ئێستای دونیاماندا جیاوازە، بۆیە ئەگەرچی ڕەنگی خوێنەكە سوورە، بەڵام بۆنێكی خۆشی وەكو بۆنی میسكی لێ دێت. 

سەبارەت بە حیكمەتی ئەوەش بۆچی ئەو كەسە لە ڕۆژی قیامەتدا بەو حاڵەوە دەگەرێتەوە لای پەروەردگاری، دەگونجێت لەبەر ئەوە بێت نیشانەی فەزڵ و پلەو پایەی بەرزی خاوەنەكەی بێت، هاوكات بەڵگە بێت لە دژی ئەنجامدەری تاوانەكە . 

حیكمەتیش لەو بۆنە خۆشەی خوێنی بریندارەكە لەناو ئەوانەی لە گۆڕەپانی مەحشەردا وەستاون ئەوەیە شایەتی بێت بۆ فەزڵ و پلەو پایەی ئەو كەسەی لە پێناو دینەكەیدا بریندار بووە یان كوژراوەو شەهید بووە، ئەمەش هۆكاری ئەوەیە كە شەهید ئەگەر لە گۆڕەپانی جەنگدا لە پیناو الله بكوژرێت ومەرجەكانی موجاهید و جیهاد كردنی تێدا بێت نوێژی لەسەر ناكرێت وهەر بە خوێنەكەی خۆیەوە دەنێژرێت، وەكو لە فەرموودەكەی جابر بن عبد الله دا هاتووە الله لێی ڕازی بێت، كەوا پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم فەرمانی كرد شەهیدەكانی جەنگی أحد بە خوێنەكانی خۆیانەوە بنێژرێن بەبێ كفن كردن و شۆردن: " أمر بدفن شهداء أحد في دمائهم ولم يُغسلهم " رواه البخاري 1346 

بەڵام زانایان فەرموویانە جۆرەكانی تری شەهیدی وەكو لەفەرموودەكەدا هاتووە: (الشُّهَداءُ خَمْسَةٌ: المَطْعُونُ، والْمَبْطُونُ، والْغَرِقُ، وصاحِبُ الهَدْمِ، والشَّهِيدُ في سَبيلِ اللهِ عزَّ وجلَّ) مسلم:1914. واتە ئەو كەسەی بە نەخۆشی تاعون و بەئاازرو نەخۆشی هەناو دەمرێت، یان دەخنكێت و دیوای بەسەردا دەڕوخێت ئەوانەش شەهیدن، بەڵام ، ئەگەرچی لە فەرموودەكەدا بەشەهید ناوبراون، وا دەردەكەوێت كە ئەوانە هاوشێوەی جۆری یەكەم نین كە لە گۆڕەپانی جەنگدا دەكوژرێن، بەڵكو ئەم جۆرانە نوێژیان لەسەر دەكرێت. 

إحسان برهان الدین 

14 ربيع الآخر 1445 

2023-10-29