/وەڵامی پرسیارەکانتان/
حوكمی تەكبیراتی كۆتایی قورئان
#وەڵامی_پرسیارەكانتان : 64
حوكمی تەكبیراتی كۆتایی قورئان
پرسیار: لە قرائاتدا.معلومە لای بەڕیزتان کە تکبیرات دەکرێت لە سورەتەکانی کۆتایی جزئی عم ەو فەرمودەكەشی ضعيف ە، حوکمی ئێمە جیە بۆ بەدەست هینانی سەندی قرائات کار بەو فەرمودە دەکەین؟ئایە تاوان بار دەبین؟
وەڵام: فێرخوازانی زانست لە بواری جوان خوێندنەوەی قورئان و قیرائاتدا، یەكێك لەو مەسەلانەی لە كاتی ختم كردنی قورئاندا داوای ئەنجامدانی لێ دەكرێت ئەوەیە، لە سوڕەتی (الضحی ) بەدوا ، لە كۆتایی سوڕەتەكاندا و پێش بەسمەلە كردن، بە شێوازێكی دیاریكراو تەكبیرات بكەن، (واتە پێش بسم الله الرحمن الرحیم جارێك دەڵێن الله أكبر، جارێكی تر دەڵێن الله أكبر ولله الحمد، و هەروەها دەڵێن لا إله إلا الله والله أكبر و لله الحمد و بەو شێوە) ئەوەش لە ڕاستیدا كارێكە پێویستە لە ڕۆشنایی بەڵگەی شەرعیدا بكرێت و لە ڕاستیشدا هیچ بەڵگەیەكی ڕاست ودرووست كە دەبێت فەرموودەیەكی مەرفوع بێت، بوونی نییە، ئەوەشی كە دەدرێتە پاڵ قیرائەتی ابن كثیر و دەوترێت لە (البزي) هاتووە كە ئەو تەكبیراتەی لە پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم گێڕاوەتەوە، ئەوەش هیچ پاڵپشتێكی ڕاست و درووست ، یان سەنەدێكی صحیح ی نییە، فێرخوازی زانست نابێت لەخۆیەوە هیچ بكات تاكو بەڵگەكەی نەزانێت و بە بەڵگەی قورئان و سونەت بەرچاو ڕوون نەبێت. الله تعالی فەرموویەتی: ( قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَكُمْ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ ) البقرة:111.
قورئان خوێندن و خەتم كردنی بە پێی قیرائەتێك یان ڕیوایەتێكی جێگیر لەوانەی ئومەت لەسەر وەرگرتنی یەكدەنگن عیبادەتێكە و عیبادەتیش دەبێت لە ڕۆشنایی بەڵگەی شەرعیدا بێت،
بۆیە داوام وایە لە هەموو ئەو بەڕێزانەی مامۆستاكانیان داوای تەكبیریان لێ دەكەن لە كۆتایی سوڕەتی الضحی تاكو كۆتایی قورئانی پیرۆز، داوای بەڵگە لە مامۆستاكانیان بكەن و پێیان بڵێن نەك هەر لە قیرائەتی ابن كثیر دا ئەو تەكبیراتە جێگیر نەبووەو نەسلماوە، بەڵكو بە بەڵگەی سوننەت و لە هەموو قرائاتاكاندا پێچەوانەكەی جێگیر بووە و ئەو تەكبیراتە ئەنجام نەدراوە، بەوەش دەردەكەوێت ئەو مەسەلە ئەسڵی نییە.
شیخ الإسلام ابن تیمیة فەرموویەتی: " والتكبير المأثور عن ابن كثير ليس هو مسنداً عن النبي صلى الله عليه وسلم ، ولم يسنده أحد إلى النبي صلى الله عليه وسلم إلا البزي ، وخالف بذلك سائر من نقله ، فإنهم إنما نقلوه اختياراً ممن هو دون النبي صلى الله عليه وسلم ، وانفرد هو برفعه ، وضعَّفه نقلة أهل العلم بالحديث والرجال من علماء القراءة وعلماء الحديث ، كما ذكر ذلك غير واحد من العلماء " انتهى ." مجموع الفتاوى " ( 17 / 130 ) .
لە هاوچەرخەكانیش شێخ بكر بن عبدالله أبو زید لە كتێبی بدع القراء ئەو تەكبیراتەی بە بیدعە زانیوە و بێگومان مادام فەرموودەیەكی سەحیحی لەسەر نییە بیدعەیە و نەكردنی لە كردنی زۆر باشترە.
شێخی قورئانخوێنان لە المدینة المنورة إبراهیم الاخضر لە كتێبی " تكبير الختم بين القراء والمحدثين " فەرموویەتی دوای ئەوەی مەسەلەی تەكبیراتی كۆتایی قورئانمان خستە ژێر باس و لێكۆڵینەوە، جگە لە ڕیوایەتەكەی (البزي) كە سەنەدەكەی لە ڕاوی لاواز و مەجروح پڕ بوو، هیچ بەڵگەیەكی تری سەحیحمان دەست نەكەوت،
لە ڕاستیدا تاكە بەڵگەیەك بەدەستی ئەوانەوە بێت كە ئەو تەكبیراتانە دەكەن، هەر ئەو ڕیوایەتەیە و ئەویش جێگیر نەبووە و صحیح نییە، بۆیە درووست نییە و كارێكی ناپەسەندە، تەكبیراتێك بكرێت كە پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم و هاوەڵانی نەیان كردووە. ئینجا پێشەوا مجاهد لە كتێبی " السبعة " باسی ئەو تەكبیراتەی كردووە و نە أبو القاسم الهذلي لە كتێبی " الكامل " ئاماژەی پێكردووە، كە ئەوەش مەعنای ئەوەیە بەجێگیر و درووستیان نەزانیوە.
شێخ مصطفی العدوي بەهەمان شێوە، كە ئەو یەكێكە لە فەرموودەناسە شارەزا و بەتواناكانی ئەم سەردەمە، كاتێك پرسیاری ئەو تەكبیرات و تەهیلیلاتەی لە كۆتایی سوڕەتی الضحی لێ دەكرێت، دەڵێت: شارەزای هیچ بەڵگەیەك نیم كە ئەو كارە درووست بێت.
ئەوەشی كە سەیرەو جێگای پرسیارە ئەوەیە ئەوانەی باوەڕیان بەو تەكبیراتە هەیە ئەڵێن ئەگەر بە قیرائەتی ابن كثیر بخوێنرێت تەكبیر بكرێت باشترە ، لە ڕاستیدا ئەو قسە هەڵەیە چونكە ئەگەر تەكبیراتی پاش سوڕەتی الضحی لەو ڕێگەوە صحیح بێت وجێگیر بووبێت ئەوا دەبێت بۆ هەموو قیرائەتەكانی تر سوننەت بێت.
بۆیە سەبارەت بە ئەنجامدانی ئەو تەكبیراتەی لە كۆتایی قورئاندا لە كاتی خەتمەكاندا دەكرێت، بەڵگەو پالپشتێكی شەرعی نییە و نەكرێت باشترە، بەڵام ئەگەر ئەو مامۆستا هەر ڕازی نەبوو خەتمەكە بەبێ ئەو تەكبیراتە ئەنجام بدرێت و قبوڵی نەكرد سەنەدەكەی بەكەسێك بدات ئەگەر ئەو تەكبیراتە نەكات، لەو حاڵەتەدا ئەتوانت بیكەیت و دەستبەرداری ئیجازەكە نەبیت باشە، بەڵام ئەوە بزانیت كە ئەو بابەتە لە سوننەتدا جێگیر نەبووە، ئەگەرچی لەلای زانایانی قرائات پرسێكی جێگیر وكارپێكراوە، هەروەها خۆیشت كە فێرخوازانی قورئان خەتمەیان لەلات خوێند ئەو تەكبیراتەیان پێ مەكە و بەوانیش بڵێ كە بەتەلەبەكانیانی نەكەن، چونكە جێگیر نەبووە و فەرموودەناسان نكۆڵییان لێ كردووە.
الله أعلم
إحسان برهان الدین
28 جمادى الأول 1444
2022-12-22
لە زانستی تەفسیردا چی بخوێنم باشە؟
#وەڵامی_پرسیارەكانتان:63
لە زانستی تەفسیردا چی بخوێنم باشە؟
هیچ كتێبێك و زانستێك نییە لە قورئانی پیرۆز شاییستەتر بێت لەوەی موسوڵمان تەمەنی خۆی تێدا بەسەر ببات، تەفسیری قورئان سەری هەموو زانستێكە و بەختەوەری دونیا و سەرفرازی دواڕۆژی تێدایە، بۆیە پێویستە هەموو موسوڵمانێك بایەخ بە تێگەیشتنی بدات.
1- سەرەتا بەر لەوەی هیچ تەفسیرێك بخوێنیت، پێویستە لە موفرەدات و وشەكانی قورئانی پیرۆز تێبگەیت بۆ ئەوەش پێویستە بگەرێیتەوە بۆ یەكێك لەو كتێبانەی تایبەت بە لێكدانەوەی وشەكانی قورئان نووسراون وەكو (السراج في غريب القرآن)محمد بن عبدالعزيز الخضيري. كە ئەمە لە كتێبی (كلمات القران)ی مخلوف باشترە چونكە وەكو ئەو تەئویلی نەكردووە. هەموو ئەو كتێبانەش كە تایبەت بە غەریبی قورئان نووسراون وەكو ئەوەی الراغب الأصفهاني و كتێبی تر بۆ ئەم مەبەستە دەگونجیت سوودی لێ ببینرێت بەڵام هەندیكی تەئویل و هەندی هەلەی تێدایە پێویستی بە وریاییە.
وەكو بە كوردی كردنی موفرەداتی قورئانیش بەندە لێكدانەی تا نزیك جوزئی بیستەمی قورئانی پیرۆزم نووسیوە بەڵام تەواو نەبووە و چاپ نەكراوە.
كەوانە سەرەتا و پێش خویندنەوەی هیچ تەفسیرێك گرنگ ئەوەیە هەرچی وشەیەكی قورس هەیە لە قورئانی پیرۆزدا مەعناكانی بزانیت.
2- دوای ئەوەی واتای وشەكانی قورئانت زانی، ئەتوانیت بچیتە سەر تەفسیرێكی كورت و پوخت بۆ ئەوەی ئینجا واتاو تەفسیری ئایەتەكان بەسەر یەكەوە وەكو بڕگەو ئایەت بزانیت، بۆ ئەو مەبەستەش كتێب زۆرە لێیان سوودمەند بیت بۆ نموونە:
- التفسیر المیسر: لە نووسینی كۆمەڵێك زانا.
- تەفسیری عبدالرحمن السعدي ناسراو بە (تیسیر الكریم الرحمن).
- تەفسیری (معالم التنزیل) ناسراو بە تەفیسیری البغوي.
- (تفسیر القران العظیم)ی ابن كثیر ناسراو بە تەفسیری ابن كثیر.
3- پاش تەواوكردنی ئەو تەفسیرانە یان ئەوانەو هاوشێوەكانیان، ئینجا فێرخوازی زانست دەتوانێت بچێتە سەر ئەو تەفسیرەی كە زۆرێك لە زانایان بە باشترین تەفسیر ئەژماریان كردووە لە ئیسلامدا بۆ قورئان كرابێت، ئەویش تەفسیری (جامع البيان عن تأويل آي القرآن)ی تەبەرییە، ناسراو بە تەفسیری الطبري، كە زۆرێك لە زانایان پێیان وایە تەفسیر لەوە باشتر بۆ قورئانی پیرۆز نەنووسراوە و زۆربەی زۆری موفەسیرەكانیش سوودیان لێی بینیوەو بۆی گەڕاونەتەوە. تەنانەت هەندێك پێیان وایە تەفسیری ابن كثیر و البغوي ش كورتكراوەی ئەو تەفسیرەن.
ئەڵبەتە تەفسیری باش و بەسوود گەلێك زۆرن، بەڵام لەبەر ئەوە ناوم نەبردوون یەكەم بەرنامەی خوێندنەكە لەسەرەتاوە لەسەر فێرخوازی زانستی سەرەتایی چڕو زۆر نەبێت. لەلایەكی تریشەوە زۆرێك لەو تەفسیرانەی كە ئەڵێم بەسوودن، لەو لاشەوە لە هەمان كاتدا هەڵە و هەندێ لادانی لە مەنهەجی ئەهلی سونەت تێدایەیان تێبینیان لەسەرە، ئەوەش مەعنای ئەوە نییە سوودیان لێ وەرنەگیرێت، بەڵكو هەر ئەوەیە كە فێرخوازی زانست بتوانێت لە باشییەكانی سوودمەند بێت و لە هەڵەكانیش خۆی بە دووربگرێت، باوەڕم وایە تەنها ئەوانەی ئاستیان لە زانستی شەرعی و بەتایبەتی لە بواری عەقیدەو تەوحیدو مەنهەجی ڕاست و دروستدا باشە و قۆناغێكیان بڕیوە زیاتر دەتوانن لە هەموو تەفسیرێك سوودمەند بن.
ئێمەی كورد بە تەنها خوێندنی قورئانی پیرۆز هەرگیز ناتوانین لە واتا و پەیام و حوكم و سنوورەكانی قورئانی پیرۆز تێبگەین، بێ ئەوەی هەندی لەو تەفسیرانەی ئاماژەم پێكرد یان تەفسیری تر لەسەر مەنهەج و تیگەیشتنی سەلەف نووسرابێت نەخوێنینەوە. بۆیە ئەگەر قورئان ڕێگای بەختەوەری دونیا و سەرفرازی دواڕۆژە، ئەوا زانینی تەفسیر و واتاكانی ڕێگەی ئەو سەرفرازی و بەختەوەرییە..والله أعلم.
إحسان برهان الدین
18 ربيع الأول 1444
2022-10-14
ئایا ئەوە ڕاستە كە دەوترێت پێغەمبەرمان صلی الله علیه و سلم لە مانگی (محرم) دا کۆچی نەکردووە بۆ مەدینە، بەڵکو كۆچكردنی لە مانکی (ربیع الاول) دا بووە؟
#وەڵامی_پرسیارەكانتان : 62
السلام علیکم: ئایا ئەوە ڕاستە كە دەوترێت پێغەمبەرمان صلی الله علیه و سلم لە مانگی (محرم) دا کۆچی نەکردووە بۆ مەدینە، بەڵکو كۆچكردنی لە مانکی (ربیع الاول) دا بووە؟
وەڵام:
وعلیكم السلام ورحمة الله، بەلێ ڕاستە كە پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم لە مانگی (محرم) دا كۆچی نەكردووە و مەسەلەكە بە كەمێك شیكراوەیی بەم شێوەی خوارەوەیە: مێژوونووسان و شارەزایانی فەرموودە دەفەرموودن دوو قەول و بۆچوونی بەناوبانگ لەسەر كۆچی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم هەیە:
یەكەم: ئەوەیە كە وتەی زۆربەی زانایان و فەرموودەناسانی لەسەرە كە هیجرەتی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم لەسەرەتای مانگی (ربیع الأول) دا بووە. ابن القیم بە ڕەحمەت بێت لە كتێبی (زاد المعاد) 1/ 64 دا فەرموویەتی: (ثم أخذا على طريق الساحل، فلما انتهوا إلى المدينة، وذلك يوم الاثنين لاثنتي عشرة ليلة خلت من ربيع الأول) واتە هیجرەت لە مانگی ڕەبیعی یەكەمدا بووە.
دووەم: بۆچوونی دووەم ئەوەیە كە كۆچی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم لە سەرەتای مانگی (صفر)دا بووە. بەڵام وەكو وتم و لە ڕۆشنایی قسەی زانایاندا ئەوە دەردەكەوێت كە قەولی یەكەم ڕاستترە و بەڵگەی زیاتر لەسەرە و تەنانەت ابن حجر العسقلاني دەڵێت: هیچ گومانێك نییە لەسەر ئەوەی كە هیجرەت لە مانگی ڕەبیعولئەووەلدا بووە.
بەڵام وەكو ابن حجر لە فتح الباري (7 /330) دەڵێت: (وإنما أخروه من الربيع الأول إلى المحرم؛ لأن ابتداء العزم على الهجرة كان في المحرم؛ إذ البيعة كانت في أثناء ذي الحجة، وهي مقدمة الهجرة، فكان أولُ هلال استُهل به بعد البيعة والعزم على الهجرة هلالَ المحرم، فناسب أن يُجعل مبتدأ) واتە هۆكاری ئەوەی هیجرەت لە مانگی (ربیع الأول) دا بووە و وا مەشهورە كە لە (محرم) دا بووبێت، هۆكاری ئەوەیە كە سەرەتای نیاز و بڕیاری كۆچكردن لەو مانگەدا دەستی پیكردووە نەك ئەنجامدانەكەی، چونكە بەیعەتەكە لە مانگی پێشتردا بوو لە (ذي الحجة) و موحەڕەمیش بەدوایدا دێت كە یەكەم مانگی ساڵی هیجرییە، بۆیە گونجاو وا بوو كە محرم ببێتە سەرەتای ساڵی كۆچی، ئەگینا خودی كۆچەكە و جێبەجێكردنی لە دوای ئەوە بووە لە مانگە (ربیع الأول) دا.
عەرەب لە پێش هاتنی ئیسلامدا تەقویم و ڕۆژمێرێكی ساڵانەیان نەبووە بۆی بگەڕێنەوە، بەڵكو مێژوو پەیوەندی بە ڕووداوە گەورەكانەوە هەبووە، بۆ نموونە ساڵی فیل كە سوپاكەی ئەبرەهە هێرشی كردە سەر كەعبە و جەنگ و ڕووداوە گەورەكانی تر وەكو جەنگی بەسوس وهاوپەیمانی (الفضول).
لەسەردەمی سەرەتای ئیسلامیشدا ئەو حالەتە هەر بەردەوام بوو، بۆ نمونە دەوترا حەسەنی كوری عەلی سالێك دوای جەنگی بەدر لە دایكبووە و حوسەینیش دوو ساڵ دوای ئەو جەنگە لە دایك بووە، تاكو لە سەردەمی عومەردا الله لە هەمویان ڕازی بێت بە كۆی دەنگی هاوەڵان بڕیار درا بە ڕۆژمێری هیجری كار بكرێت و مانگی (محرم) بكرێتە سەرەتای ساڵی كۆچی.
شایانی باسە مێژوونووس و زانای گەورە (شمس الدین الذهبي) سەرەتای كتێبە گەورەكەی لە مێژوودا (تاریخ الاسلام) لە مانگی (ربیع الأول) ەوە دەست پێكردووە لەو ڕوانگەی كە كۆچی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم لەو مانگەدا بووە. والله أعلم.
إحسان برهان الدین
2 محرّم 1444
2022-7-31
ئايا سێ جار خوێندنەوەی قل هو الله أحد هاوتایە بە خوێندنەوەی هەموو قورئان؟
#وەڵامی_پرسیارەكانتان : 61
ئايا سێ جار خوێندنەوەی قل هو الله أحد هاوتایە بە خوێندنەوەی هەموو قورئان؟
لە فەرموودەیەكی صحیح دا هاتووە كە پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم فەرموویەتی: (وَالَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ إِنَّهَا لَتَعْدِلُ ثُلُثَ الْقُرْآنِ) البخاري (6643). هەروەها لە فەرموودەیەكی تردا هاتووە كە پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم فەرموویەتی: (أَيَعْجِزُ أَحَدُكُمْ أَنْ يَقْرَأَ فِي لَيْلَةٍ ثُلُثَ الْقُرْآنِ ؟ قَالُوا : وَكَيْفَ يَقْرَأْ ثُلُثَ الْقُرْآنِ . قَالَ : قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ تَعْدِلُ ثُلُثَ الْقُرْآنِ). مسلم (811).
واتای ئەو دوو فەرموودەی سەرەوەو فەرموودەی تریش كە لەو بارەوە هەیە ئەوەیە سورەتی (قل هو الله أحد) ئەجرو پاداشتی زۆری هەیە، بەڵام مەعنای ئەوە نییە ئەگەر یەكێك سێ جار ئەو سوڕەتە بخوێنیت و یەكێكی تر هەموو قورئان خەتم بكات یەك ئەجر و پاداشتیان هەیە! لەم بارەشەوە هەندێك لە زانایان فەرمویانە دوو شت هەیە پێویستە موسوڵمان تێكەڵیان نەكات: (الجزاء): واتە پاداشت وەكو ئەوەی الله تعالی پاداشتی سێ لەسەر یەكی قورئان بداتە كەسێك لەسەر خوێندنەوەی تەنها سوڕەتی الإخلاص كە بریتییە لە چوار ئایەتی كورت.
(الإجزاء): واتە شتێك جێگەی شتێكی تر بگرێتەوە، بۆ نموونە بڵێیت سێ جار خوێندنەوەی سوڕەتی الإخلاص جێگرەوەی خوێندنەوەی هەموو قورئانە! كە ئەوەش وا نییە هەروەكو چۆن ئەجامدانی دوو ڕكات نوێژ لە حەرەمی مەككەدا مەعنای ئەوە نییە ئیتر تا ماوی نوێژی سوننەت نەكەیت چونكە ئەو دو ڕكاتە ئەجری سەد هەزار نوێژی هەیە، یان وەكو لە فەرموودەیەكی صحیحدا هاتووە عومرەیەك لە مانگی رەمەزاندا بەرانبەر حەجكردنێكە چونكە سەد عومرەش لە مانگی ڕەمەزاندا فەریزەتی حەج لەسەر موسولمان لانادات وجێگەی پڕ ناكاتەوە و لێرەدا مەبەست تەنها لە زۆری ئەجرو پاداشتەكەیە نەك جێگرتنەوەی.
زانایان دەربارەی تەفسیرو واتای ئەو فەرموودەیە زیاتر لە تێگەیشتنێكیان هەیە:
1- هەندێكیان فەرمویانە قورئان هەمووی لە سێ جۆر باسكردن بەدەر نییە: یان باسی عەقیدەو تەوحیدە، یان باسی ئەحكام و فیقهوشەریعەتە، یان بەسەرهاتی پێغەمبەران و چیرۆك و بەسەرهاتی ترە، (قل هو الله أحد) یش بەوەی كە باسی ناوو سیفاتەكانی الله تعالی دەكات باسی سێ یەكی قورئانی لە خۆ گرتووە، زۆرێكیان لەسەر ئەم بۆچوونەن.
2- هەندێكیان فەرموویانە ئەو سوڕەتە ئەجرەكەی بەرانبەر ئەجری سێ لەسەر یەكی قورئانە بێ ئەوەی جێگای خوێندنەوەی بگرێتەوە و بێ ئەوەی ئەگەر چەند بارە بكرێتەوە بەو ئەندازە پاداشتەكەی زیاد بكات.
3 - هەندێكیش لە زانایان فەرموویانە ئەگەر كەسێك ئەو سوڕەتە بخوێنیتەوە و كار بە ناوەڕۆكەكەی بكات، ئەو پاداشتە زۆرەی هەیە نەك هەر خوێندنەوەی ئاسایی و بێ بەرجەستە كردن، كە بێگومان ئەم واتایە داواكراوە لە هەموو حاڵەتێكدا و قسەیەكی راستە و بۆ هەموو قورئانیش وایە نەك تەنها بۆ قل هو الله أحد.
4 - بۆچوونێكی تریش هەیە دەڵێت ئەو پاداشتەی لە فەرموودەكەی بوخاریدا هاتووە تایبەتە بەو كەسەی كە پرسیارەكەی لە پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم كردوە نەك بۆ هەموو كەسێك لە ئوممەت.
هەرچۆنێك بێت، وەكو زانایان فەرموویانە، ئەو كەسەی كاتێكی زۆر بەسەر دەبات لە خوێندنەوەو خەتم كردنی هەموو قورئاندا، ئەجرو پاداشتی زۆر لەو كەسە زۆرترە كە تەنها سوڕەتی قل هو الله أحد جارێك یان سێ جار یان سەد جاریش بخوینێت، ئەڵبەتە بێ ئەوەی ئەم قسە بە واتای كەم كردنەوە بێت لە پاداشت و لە مەزنی سوڕەتی (قل هو الله أحد) چونكە هەركێ لە واتای ئەو سوڕەتە بەجوانی تێگەیشت و بە ئەرك و مافەكانی هەڵسا لە جەوهەری ئیسلام تێگەیشتووە.
تێبینیەكی تری گرنگیش ئەوەیە لەم بارەوە مادام پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم فەرموویەتی خوێندنەوەی سوڕەتی (قل هو الله أحد) هاوتایە بە پاداشتی سێ یەكی قورئانی پیرۆز كەواتە وایە و كەس لاری لەوەدا نییە، بەڵام جێگرەوەی سێ یەكی قورئان نییە و ئەوە دوو مەسەلەیە پێویستە جیاوازی لە نێوانیاندا بكرێت، خوێندنەوەی ئەو سوڕەتە جارێك یان سێ جار شتێكە و خوێندنەوەی هەموو قورئان شتێكی ترە و زانایان زۆر جەختیان لەسەر ئەم خاڵە كردوەتەوە.
إحسان برهان الدین
7 رجب 1443
2022-2-8
ئايا (نونیة القحطأني) سەرچاوەیەكی باوەڕپێكراوە بۆ وەرگرتنی عەقیدە؟
#وەڵامی_پرسیارەكانتان : 60
ئايا (نونیة القحطأني) سەرچاوەیەكی باوەڕپێكراوە بۆ وەرگرتنی عەقیدە؟
نونییەی قەحتانی هۆنراوەیەكە لە (686) دێڕ پێكهاتووە، تایبەتە بە خستنەڕووی زۆربەی بابەتەكانی عەقیدەی ئەهلی سوننەت و هەندێ بابەتی تر، باسكردن و خستنەڕووی مەسەلەكانی بە شێوەیەكی ئەدەبی جوان و ئاسان باس كردووە، چونكە وادەردەكەوێت شاعیرێكی بەتوانا بووە، بەڵام هاوكات توندی و زبرییەكی زۆری پێوەدیارە، ئەوەش بووەتە جێگای رەخنەی زانایان و دوركەوتنی زانا گەورەكان لە باسكردن و شەرحكردنی ئەو هۆنراوەیە.
هۆنراوەكە دەدرێتە پاڵ كەسێك بەناوی عبد الله بن محمد الأندلسي القحطاني، بەڵام لەو بارەوە مشتومڕێكی زۆر هەیە و بەدڵنیایی و بەبەڵگەوە تاكو ئێستا ساغ نەبووەتەوە كێ دانەری ئەو هۆنراوەیە، هەندێك لەاونەی لێكۆڵینەوەیان لەسەر دانەرەكەی كردووە وتوویانە بە هیچ شێوەیەك نەمانتوانیوە بگەین بە سەرچاوەیەك باسی ژیاننامەی قەحتانی بكات بە تێروتەسەل، بەڵكو هەندێكیان دەڵێن بەدیاری كراوی و بەیەقین دانەرەكەی دیار نییە كێیە.
ئەم قەسیدە ئەگەرچی زانا گەورەكانی سەردەمانی زوو ئاماژەیان بۆ نەكردووە و زۆر گرنگییان پێ نەداوە بۆ نموونە شەرحیان نەكردووە، بەڵام زانایەكی گەورەی وەكو ابن قیم الجوزیة بەوەی كە بەشێك لە دێڕەكانی ئەو قەسیدەی خستووەتە نێو نونییەكەی خۆیەوە ئەوە بە جۆرێك لە تەزكییە بۆ قەحتانی دانراوە، ابن القیم دەربارەی وتوویەتی:
ولقد شفانا قول شاعرنا الذي ... قال الصواب وجاء بالإحسان
إن الذي هو في المصاحف مثبت ... بأنامل الأشياخ والشبان
هو قول ربي آيه وحروفه ... ومدادنا والرق مخلوقان
بەڵام زانا هاوچەرخەكان بە پێچەوانەی زانا دێرینەكانەوە گرنگییان پێداوە و شەرحی دەنگییان زۆرە لەسەری لەوانەیە لە دیارترینیان شەرحەكەی عبدالرحمن البراك بێت.
قەسیدەكە ئەگەرچی باسە سەرەكییەكەی عەقیدەیە، بەڵام زۆر باسی تریشی لەگەڵ عەقیدەدا كردووە وەكو هەندێ بابەتەكانی فیقهو تەزكیە و ئاداب و باسی تر، ئەم باسانەش هەندێك جار تێكەڵ دەبن و شاعیرەكە لە باسی عەقیدەوە دەچێتە باسی تەزكیەو ئاداب و دووبارە دەگەڕێتەوە سەر باسی عەقیدە.
لەو بەدواداچوونەی محمد صالح المنجد بۆ ئەم قەسیدەی كردووە و منیش لەم نووسینەمدا سوودم لێی بینیوە دەربارەی باشییەكانی ئەو هۆنراوە دەڵێت:
1- هۆنراوەكە بە تەزكیەی ابن القیم لەسەر مەنهەجی ئەهلی سوننە نوسراوە، سیفاتی الله تعالی دەچەسپێنیت و بەرگری لە عەقیدەی تەوحید دەكات و بەتوندی بەرپەرچی نەیارانی سوننەت ئەداتەوە.
2- هۆنراوەكە بە شێوازێكی خۆش و دڵگیر وعاتیفی نووسراوە و خوێنەر گرانییەك لە تێگەیشتنی نابینێت.
3- هۆنراوەكە گشتگیرە و زۆرێك لەباسەكانی عەقیدەو شەریعەتی تێدایە.
زۆر ئامۆژگاری و قسەی كاریگەریشی تێدایە بۆ موسوڵمان وەكو ئەوەی دەڵێت:
وإذا خلوت بريبة في ظلمة ... والنفس داعية إلى الطغيان
فاستحي من نظر الإله وقل لها ... إن الذي خلق الظلام يراني
بەڵام لەبەر ئەوەی دانەری ئەو قەسیدەیە هەركێ بووبێت مرۆڤێك بووە و قابیلی هەڵە بووە، كۆمەڵێك هەڵەی كردوە كە بووەتە مایەی رەخنەگرتنی ئەوانەی دیراسەیان كردووە، لەوانە:
1- زیادەڕەوی كردووە لەوەی هەندێ مەسەلەی خستووە نێو باسەكانی عەقیدە و كردوویەتی بە جیاكەرەوەی نێوان حەق و باطل كە خۆیشی وا نییە.
لەوانە: مەسەلەی خڕی زەوی و دەنگی هەورە تریشقە و مەسەلەی باران، چونكە ئەو دەڵێت باران لەلایەن مەلائیكەتەكانەوە لە ئاسمانەوە دەكرێتە ناو هەورەكانەوە ودەبارێت:
الغيث يفرغ في السحاب من السما ... ويكيله ميكال بالميزان
گرمەی هەوریش دەڵێت دەنگی مالك ە:
والرعد صيحة مالك وهو اسمه ... يزجي السحاب كسائق الأظعان
دەڵێت: هەورە تریشقەش بروسكەی ئاگرە دەوەشێنرێت:
والبرق شوظ النار يزجرها به ... زجر الحداة العيس بالقضبان
دەڵێت زەویش تەختە:
كذب المهندس والمنجم مثله ... فهما لعلم الله مدعيان
الأرض عند كليهما كروية ... وهما بهذا القول مقترنان
والأرض عند أولي النهى لَسطيحة ... بدليل صدق واضح القرآن
مەبەست لە هێنانەوەی ئەو نموونانە ئەوە نییە لە كامەی پێكاویتی و هەڵەی كردووە بەڵكو كێشە لەوەدایە كردوویەتی بە جیاكەرەوەی حەق و باطل واتە ئەگەر باوەرت وانەبێت حوكمێكی قورست بەسەردا دادەبەزێنێت!
2- ڕەخنەیەكی تر كە لێی گیراوە ئەوەیە هەندێ جار لەو قەسیدەدا بە ئوسلوب و شێوازێكی ڕەق و زبر دەنووسێت، بەڵكو هەندێ جار جنێویش دەدات وەكو دەڵێت: ئەی ئەشعەرییە نزمەكانی ناو خەڵكی، ئەی كوێر و كەڕەكان، من ڕقم لە خۆتان و لە پێڕەكەتانە، خۆزگە نابینا بوایەم بۆ ئەوەی چاوم پێتان نەكەوتایە:
يا أشعرية يا أسافلة الورى ... يا عمي يا صم بلا آذان
إني لأبغضنكم وأبغض حزبكم ... بغضا أقل قليله أضغاني
لو كنت أعمى المقلتين لسرني ... كيلا يرى إنسانكم إنساني
3- قەسیدەكە لە چەندین جێگەدا واتای ناڕوونی تێدایە كە پێویستی بە ڕوونكردنەوەیە و لە مەبەستی خاوەنەكەی بەباشی ناتوانی تێبگەیت، وەكو:
وأباحني جنات عدن آمنا ... ومن الجحيم بفضله عافاني
ولقيت أحمد في الجنان وصحبه ... والكل عند لقائهم أدناني
لم أدخر عملا لربي صالحا ... لكن بإسخاطي لكم أرضاني
4- هەندێ جار بەبێ جیاكردنەوە تەكفیری هەندێ جەماعەت دەكات وەكو مورجیئە و قەدەرەییەكان كە ئەوان لەلای ئەهلی سوننەت بە ڕەهایی تەكفیر نەكراون، دەلێت:
مرجيهم يزري على قدريهم * والفرقتان لدي كافرتان
5- هۆنراوەكە وەكو محمد صالح المنجد دەڵێت بابەتەكانی ڕێك و پێك نییە، لەمەسەلەیەكەوە بۆ مەسەلەیەكی تر دەردەچێت، بۆ نموونە لە دێڕی 116 باسی نوێژ دەكات و دوای ئەوە دەردەچێت بۆ باسكردنی هەندێ مەسەلەی بیروباوەڕ، جارێكی تر لە دێری 281 دەگەڕێتەوە بۆ باسی نوێژ و كۆڵەكەكانی ئیسلام جارێكی تر.
بە كورتی لەبەر ئەوەی بە شێوەیەكی زانستی و یەكلاكەرەوە ڕاست نەبووەتەوە كێ خاوەنی ئەو هۆنراوەیە، تاكو بزانرێت پلەوپایەو حاڵی لە زانستدا چی بووە، هەروەها لەبەر ئەوەی سەرەڕای ئەوەی دانەرەكەی كۆنە بەڵام بە دەگمەن زانایان گرنگییان پێی داوە، ئەوە وادەكات لە نێو سەرچاوە متمانە پیكراوەكانی عەقیدە پۆلێن نەكرێت، بەتایبەتی كە بابەتەكانی عەقیدە پێویستە بە قسەو ڕوونكردنەوەی زانا گەورەكانی سەلەف بكرێت و وەربگیرێت، بۆیە دەبینین یەكێك لە زانا هاوچەرخەكان كە ئەویش صالح آل الشيخ ە، دەربارەی ئەم قەسیدە وتوویەتی كە ناگونجێت وەكو سەرچاوەیەك بۆ وەرگرتنی عەقیدە وەربگیرێت.
بەڵام ئەوە بەو واتایە نایەت كە نەخوێنرێتەوە و سوودی لێ وەرنەگیرێت لەو باسانەی كە شایەتی هەیە لەسەرچاوەی متمانە پێكراوی تردا..والله اعلم.
إحسان برهان الدین
7 شوّال 1443
2022-5-8
ئایا لە ڕووی شەرعەوە ھیچ ڕێگریەك ھەیە ئەگەر پیاوان قژیان درێژ بكەن و بە شتێك بیبەستن ؟!
#وەڵامی_پرسیارەكانتان : 59
حوكمی قژدرێژكردنی پیاوان
السلام علیكم ..ئایا لە ڕووی شەرعەوە ھیچ ڕێگریەك ھەیە ئەگەر پیاوان قژیان درێژ بكەن و بە شتێك بیبەستن ؟! زۆر مەبەستمە وەڵامێكم دەستكەوێت، ھەرچەندە لە كۆمەڵگای ئێمە ئەو جۆرە شێوازە قژە بە نەوعێك سەیر دەكرێت وا دەزانن قژ درێژی یەعنی كەسێكی دوور لەدین و سەرەڕۆ و لادەر! بەڵام من گوێ بە كۆمەڵگا نادەم تەنھا ئەگەر بزانم لە ڕووی شەرعەوە ڕێگریەك ھەیە وازی لێدێنم .
وەڵام: وعلیكم السلام ورحمة الله: زانایانی هاوچەرخ ئەم پرسیارەیان زۆر لێ كراوەو منیش _ إن شاء الله_ هەوڵ ئەدەم لە ڕۆشنایی قسەكانی ئەواندا پوختەیەك لەسەر ئەم بابەتە بخەمە روو .
1-پێش هەمو شتیك دەبێت ئەوە ڕوون بكرێتەوە كە ئایا مەسەلەی قژ درێژكردنی پیاوان عادەتە یان عیبادەت و سوننەتە؟ جومهوری زانایان لەسەر ئەوەن كە قژ هێشتنەوەی پیاوان عادەتە و پەیوەندی بەو كۆمەڵگایە هەیە كە كەسەكە تێیدا دەژێت، واتە ئەگەر عادەتی خەڵكی ئەوە بوو كە قژ بهێڵنەوە تۆیش بیهێڵەوە عادەتیان وابوو كورتی بكەنەوە تۆیش كورتی بكەرەوە.
2-بەڵام لە بەرانبەردا هەندێك لە زانایان فەرموویانە قژ هێشتنەوەی پیاوان سوننەتە چونكە جێگیر بووە كە پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم قژی درێژ بووە و شۆڕبووەتەوە سەر شانی و كردوویەتی بە دوو بەشەوەو بە بۆنی خۆش بۆنداری كردووە و ڕۆنی لێداوە، بەڵام لەگەل ئەوەشدا فەرموویانە ئەوە سوننەتی عاداتی نەك دینداری و عیبادەت، بە هەر حاڵ ئەوانەش كە فەرموویانە سوننەتە دەڵێن ئەبێت ئەو كەسەی كە دەیهێڵێتەوە نیاز و مەبەستی شوێنكەوتنی سوننەت بێت نەك لاساییكردنەوەی ژنان، یان هەندێ كەسایەتی لە بێ باوەڕان، یان ئەكتەر و یاریزان و خەڵكی دوور لە دین و رەوشت، ئەگینا لەو حاڵەتە حەرام دەبێت، هەروەها پێویستە بۆ سەلماندنی ئەوەی كە لەبەر سوننەت قژی هێشتووەتەوە دەبێت ڕیشیش بهێڵێتەوە، چونكە بێ گومان ڕیش هێشتەوە لە ڕووی شەرعەوە و بەبەڵگەی ڕاست و درووست فەرمانی پیكراوە لە كاتێكدا هیچ فەرموودەیەك نییە فەرمانی بەهێشتنەوەی قژ بكات بۆ پیاوان، یان سزایەكی بۆ تاشین و كورت كردنەوەی قژی پیاوان دیاری كردبێت، كە ئەوەش وای كردووە زۆربەی زانایان بڵێن قژ هێشتنەوەی پیاوان و پێغەمبەریش صلی الله علیه و سلم لەو سەردەمە پەیوەندی بە عادەتی خەلكەوە بووە، چونكە بە گشتی پیاوان قژیان درێژ بووە و جگە لەوە حاڵەتێكی نامۆ بووە.
3-سەبارەت بە بەستنی قژەكەش لە پشتی سەرەوە ئەوە لە فەرموودەیەك لە سەحیحی موسلیمدا نەهی لێ كراوە: (إِنَّمَا مَثَلُ هَذَا مَثَلُ الَّذِي يُصَلِّي وَهُوَ مَكْتُوفٌ) مسلم (رقم/492) . واتە نموونەی ئەو كەسەی كە لەكاتی نوێژكردندا قژی بەستووە وەكو نموونەی كەسێكە نوێژ بكات و هەردوو دەستی بەسترابێتەوە، چونكە قژیش بەشدارە لە سەجدە بردندا لەو حاڵەتەدا پێویستە لە كاتی نوێژدا قژەكەی بكاتەوە، لەبەر ئەوەی ابن عباس الله لێی ڕازی بێت كاتێك هاوەڵێكی بینی بەو شێوە نوێژی دەكرد قژەكەی بۆ كردەوەو وتی بەو شێوە نوێژ بكە و ئەم فەرموودەی بیرخستەوە..
4- مەرجی هێشتنەوەی قژ و درێژكردنی بۆ پیاوان لەلای زانایانی هاوچەرخ ئەوەیە كە لاسایی كردنەوەی نە بۆ ژنان و نە بۆ بێ باوەڕان تێدا نەبێت، شێخ مصطفی العدوي دەڵێت ئەو مەسەلە عادەتە و عیبادەت و سوننەت نییە، ئەسڵیش تێیدا ئەوەیە كە جائیزە و دروستە، بەڵام ئەگەر ناكۆك بوو لەگەڵ عادەت و دابونەریتی خەڵكیدا لەو شوێنە یان خۆچواندنی بە بێ باوەڕان و بە ئافرەتانەوە تێدا بوو ئەوە درووست نییەو قەدەغەیە.
5- ئەگەر هێشتنەوەی قژ بەشێوەیەك لە شێوەكان هەر جۆرە گومانێكی خستە سەر كەسایەتی ئەو پیاوە یان ئەو گەنجە، بۆ نموونە ئەوانەی كە ئەو كارە بكەن بە جۆرێكی خراپ لە كەسایەتی ناسرابن، لەو حاڵەتەدا قژدرێژكردنەكەیان حەرامە و قەدەغەیە، هەر بۆیە شێخ محمد بن صالخ العثیمین ئەڵێت لەم ڕۆژگارەدا بۆ پیاوی خاوەن مروئەت و پیاوەتی درووست نییە قژ درێژ بكاتەوە، چونكە لەم ڕۆژگارەدا زیاتر كەسانی سووك و خراپ قژیان زۆر درێژ دەكەن و دەیبەستنەوە لە پشتەوە،
6- یەكێك لەو بەڵگانەی كە هەندێك لە زانایان دەیهێننەوە لەسەر ئەوەی قژ درێژكرنی پیاوان هیچ باشە و ئەجرێكی تێدا نییە ئەوەیە كە پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم كاتێك ئەو مێردمنالە دەبینێت نیوەی سەری تاشیوە و نیوەی هێشتووەتەوە، پێی دەفەرموێت: یان هەمووی بتاشە یان بەتەواوی بیهێڵەوە، واتە پێی نەفەرمووە پێویستە قژت درێژ بكەیت و بیهێڵێتەوە! ئەوەش بەڵگەیە لەسەر ئەوەی كە مەسەلەكە عادەتێك بووە ئەو سەردەمە ئێمە ئێستا ناچار نین ئەو عادەتە زیندوو بكەینەوە جگە لەوەش هیچ بەڵگەیەكی شەرعی نییە فەرمان بە هێیشتنەوەی بكات و یان هەرەشەو سزایەك بێت لەسەر تاشینی، جا كە ئەوەشی هاتووەتە سەر ئەمڕۆ خەڵكانێكی خراپ لەسەر ئاستی جیهان و لەناو خۆیشماندا ئەو كارە دەكەن وئاكاریان جوان نییە، بۆیە قژدرێژكرنی پیاوان وبەستنەوەی لەداوە بووە بە كارێكینامۆ و ناشیرین و سەرنجڕاكێش، سەرباری ئەوەش بووە بە عەیبەیەكی كۆمەڵایەتی، چونكە بێ گومان ئەو كەسە مەبەستی بێت و مەبەستی نەبێت خۆ چواندنە بە خەڵكانی خراپ و خاوەن ڕەفتاری ناشیرین ونامۆ بە كۆمەڵگاو دینەكەمان،
7- بۆیە كاتێك دەبینرێت كوڕێكی گەنج قژی ئەوەندەی قژی ئافرەتێك درێژكردووەتەوە بەوەش نەناسراوە كە شوێنكەوتووی سوننەت و وابەستەی دین و عیبادەت بێت، هەر ئەوە دەمێنیت گومانی خراپی لێ بكرێت بەلای كەمەوە بوترێت نازانێت ڕەهەندەكانی ئەو كارەی چین. بۆیە دەبیت بەڕاشكاوانە بڵێین: لەبەر ئەوەی زۆربەی زۆری ئەوانەی لە پیاوان و كورانی گەنج قژیان درێژدەكەن زیاتر بەمەبەستی لاسایی كردنەوەی ئەكتەر و یاریزان وكەسانی دوور لە دینن و ئاماژەیە بۆ ئەوەی ئەو كەسە لە دین و كولتووری كوردەوە دوورە، بۆیە ئەو كەسەش كە مەبەستی سوونەتە و شوێنكەوتنی پێغەمبەرە صلی الله علیه و سلم ئەو كارە نەكات زۆر باشترە بۆ ئەوەی خۆی لە بازنەی گومان دەربكات.
8- لەسەردەمی پێشەوا ابن عبدالبر دا قژ درێژكرنی پیاوان بوو بوو بە سیمای خەڵكانێكی سەفیهونادان و هەرزە، بۆیە زانایان و پیاوچاكان خۆیان لە قژدرێژكردنەوە بەدوور دەگرت و ئامۆژگاری كەسیان نەدەكرت قژی درێژبكاتەوە.
9- تەنانەت هەندێك لە زانایان باسی ئەوە دەكەن كە كل لەچاوكردنی پیاوان ئەگەر لە بنچینەدا كارێكی درووستە و پاداشتیشی لەسەرە، لەبەر ئەوەی لەم ڕۆژگارەدا كەسانیك دەیكەن كە گومان لەسەر رەوشتیان هەیە بۆیە باشترە هیچ پیاوێك كل لە چاو نەكات وەكو ڕێگرتن لە گومانی خراپ (سد الذرائع). ئەڵبەتە ئەم حاڵەتە تایبەتە بە جێگەیەكەوە كە خەڵكانی خراپ بە كل لە چاوكردن بناسرێن و بووبێتە سیمایەك بۆیان نەك بۆ هەموو شوێن و جێگەیەك.
10- مەسەلەیەكی تریش كە جێگای سەرنج و تێڕامانە ئەوەیە، هیچ زانایایەكی بەڕێز لە بواری زانستە شەرعییەكاندا نابینی لەم ڕۆژگارەدا قژیاندرێژ كردبێت و لە پشتی سەریانەوە بەستبێتیان، بەڵكو زۆربەی خاوەن كەسایەتییەكان لە هەموو بوارەكانی زانستدا خۆیان لەوە بەدوور دەگرن خۆیان لە كۆمەڵگا جیا بكەنەوەو قژیان درێژ بكەنەوە زیاد لەو ئاستەی كە لەم سەردەمەدا پیاوان قژ درێژ دەكەن . ئەوەش خۆی بۆ خۆی ئاماژە و وەڵامێكی تێدایە بۆ ئەوانەی پرسیاری حوكمی قژدرێكردنی پیاوان دەكەن!
بۆیە بە كورتی لەبەر ئەوەی لە كۆمەڵگای خۆماندا عادەت وا نییە پیاوان قژیان درێژ بكەن و لەشەرعیشدا فەرمانێك لەو بارەوە نەهاتووە و زانایانیش فەرموویانە ئەگەر پێچەوانەی عادەتی كۆمەڵگا و خۆچواندنی تیابوو بە بێ باوەر و بە و ئافرەتان و بە كەسایەتییە لەكەدارەكان ئەوە حەرامە و قەدەغەیە قژ بهێڵێتەوە، ئەمە پوختەی قسەی زانایانی ئەم سەردەمە بوو لسەر ئەم ئەم پرسە كە بە هەندێ لە دیدو تێگەیشتنی خۆمەوە لەسەر قسەكانی ئەوان لێرەدا بە ئێوەی بەڕێزم پێشكەش كرد.
إحسان برهان الدین
4 شوّال 1443
2022-5-5
ئایا درووستە لەنوێژدا دەستم لەژێر ناوكەوە بگرم؟
#وەڵامی_پرسیارەكانتان : 57
ئایا درووستە لەنوێژدا دەستم لەژێر ناوكەوە بگرم؟
جێگای دەستگرتن لە نوێژدا، یەكێكە لەو مەسەلانەی لەسەردەمی سەلەفەوە تاكو ئێستا جیاوازی لەسەر هەیە و زانایان یەك ڕاو بۆچوون و تێگەیشتنیان لەسەری نییە، ئەوەش بۆ حاڵی ئەو دەقانە و حوكمی زانایان بەسەریاندا دەگەڕێتەوە كە كراون بەبەڵگە لەسەر ئەو پرسە.
بە گەڕانەوەش بۆ قسەی زانایان و وردبوونەوە لەو بەڵگانەی كە لەم بارەوە هاتووە و لە ڕۆشنایی قسەی زانایاندا بەوە گەیشتووم كە:
بنەمای ئەو بۆچونە لەسەر فەرموودەكەی وائل بن حُجْرٍ رضي الله عنه لە باوكییەوە سەرچاوە دەگرێت كە فەرموویەتی: (رأيت النبي -صلى الله عليه وسلم- وضع يمينه على شماله في الصلاة تحت السرة) واتە پێغەمبەرم بینی صلی الله لعیه وسلم دەستی ڕاستی خستبووە سەر دەستی چەپی لە ژێر ناوكییەوە لە كاتی نوێژكردندا. ئەم فەرموودە ئەگەرچی فەرموودەناسان سەنەدەكەیان بە (جید) ناوبردووە بەڵام فەرموویانە وشەی (تحت السرة) زیادەیە و جێگیر نەبووە. شێخ مُحَمَّد حَيَاة السِّنْدِيُّ لە كتێبی"فَتْحِ الْغَفُورِ" دا وتوویەتی ئەو زیادەیە سەهوێكە و بەهەڵە خراوەتە ئەو جێگەیە و تیكەڵ بوونێك لە مەسەلەكەدا هەیە. دانەری كتێبی: "الدُّرَّةِ في إِظْهَارِ غِشِّ نَقْدِ الصُّرَّةِ" بەهەمان شێوە دەڵێت: من گەڕاومەتەوە بۆ ئەسڵی دەستنووسەكەی ابن أبي شیبة لە كتێبی (المصنف )دا و وشەی (تحت السرة) ی تێدا نییە و ئەوە سەهوێكە و بەهەڵە ئەو وشە دانراوە و وادیارە لەگەڵ ئەسەرێكی إبراهیم النخعي دا تێكەڵ بووە كە ابن أبي شیبة لە مصنف دا بەدوای ئەو فەرموودەدا هێناوێتی. وتوویانیشە پێشەوا أحمد لە موسنەدەكەیدا هەمان ئەو فەرموودەی بە بێ ئەو زیادەیە گێڕاوەتەوە. پێشەوا (ابن عبدالبر )یش لە كتێبی (التمهید) دا فەرموویەتی ئەو زیادەیە جێگیر نابێت و صحیح نییە. لە قسەی (ابن حجر العسقلاني) و (السوطي) ش بەهەمان شێوە ئەوە دەردەكەوێت كە زیادەی (نحت السرة) لاوازە و ڕاست نییە. بە كورتی فەرموویانە فەرموودەكەی (وَائِلِ بن حُجْرٍ) الله لێی رازی بێت سەنەدەكەی باشە بەڵام ئەو زیادەی كە دەڵێت پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم دەستی لە ژێر ناوكی گرتووە لە ناو نوێژدا جێگیر نییە و زانایان نكۆڵییان لێ كردووە.
بەڵكو شێخ مصطفی العدوي لە هاوچەرخەكاندا كە لە لێكۆڵینەوەی فەرموودە و سەنەددا یەكێكە لە شارەزاترین زانایانی ئەم سەردەمە، دەڵێت: هیچ فەرموودەیەك كە ئاماژەی بۆ دانانی دەست كردووە لە نوێژدا لەسەر سنگ یان خوارەوەی یان لەسەر سك یان خوارەوەی ناوك هەر هەموی لاوازە و هیچیان پشتیان پێ نابەسترێت بۆ یەكلاكردنەوەی شێوەیەك لە شێوەكانی دەست گرتن لەناو نوێژدا بۆیە وەكو دەڵێت: (الأمر فی هذا واسع) واتە مەسەلەكە فراوانە و بواری زۆرە و پێویست بەوە ناكات لەو مەسەلەدا كەس نكۆڵی لەسەر كەس بكات، چونكە كەسیان بەڵگەیەكی بەهێزیان پێ نییە مشتومڕ و ڕەخنە هەڵنەگرێت، تەنانەت دەڵێت ئەو فەرموودەی (وائل بن حجر) یش كە شەیخی ئەلبانی لە (صفة الصلاة) دا پشتی پێ بەستووە كە دەست لەناو نوێژدا بخرێتە سەر سنگ صحیح نییە. چونكە زیادەی (علی صدره) زیادەیەكی (شاذة) و صحیح نییە، مەبەست لە (شاذ) ئەوەیە فەرموودەیەكی لەوە صحیح تر هاتووە بەبێ ئەوەی باسی ئەوە بكات پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم لەناو نوێژدا دەستی خستبێتە سەر سنگی .
بە كورتی دەست گرتن لە ناو نوێژدا لەخوارەوەی ناوك یان لە سەرەوەی یان لەسەر سنگ یان لەسەر مل و لەسەرووی سنگەوە هیچی بەڵگەی لەسەر نییە و بەڵگەكان بەدەر نین لە ڕەخنەی فەرموودەناسان، بۆیە چۆن دەست بگیرێت درووستە و ئاساییە، بەڵكو پێشەوا مالك بن أنس بەڕەحمەت بێت دەیفەرموو بۆ نوێژی فەرز شارەزای بەڵگەیەك نیم دەستگرتن واجب بكات بەڵام لە نوێژە سوننەتەكاندا ڕیگەی دەدا، هەرچەند زانایان وەڵامی ئەو بۆچوونەی پێشەوا مالك یان داوەتەوە ومەبەستم ئەوە نییە بڵێم ئەو بۆچوونە ڕاستە.
یادەورەی:
لە بیرمە لە كۆتایی هەشتاكاندا بەكاریگەر بوون بە كتێبی (صفة الصلاة) ی شێخ ناصرالدین الألباني لە ناو نوێژدا دەستمان دەخستە سەر سنگمان، ئەوەش مەلای مزگەوت و نوێژخویێەكان و بەتایبەتی پیرەكانی زۆر توڕە دەكرد و دەیانوت ئەمانە وەهابین ودینێكی تازەیان هێناوە ! بەڵام خۆیان كە هیچیان لەشەرع وبەڵگەی شەرعی نەدەزانی دەستیان لە خواری ناوكیان دەگرت، ئێمەش ئەڵبەتە ئەوەمان بەهەڵەیەكی ڕوون و ئاشكرا دەزانی !
إحسان برهان الدین
2 شوّال 1443
2022-5-3
ئایا فەرموودەی ( أكثر منافقي أمتي قراؤها) فەرموودەیەكی سەحیحە و ئایا ئەو قورئانخوێنانە دەگرێتەوە كە بوونە بە پیاوی ستەمكاران و پشتگیرییان لێ دەكەن؟
#وەڵامی_پرسیارەكانتان : 56
پرسیار : ئایا فەرموودەی ( أكثر منافقي أمتي قراؤها) فەرموودەیەكی سەحیحە و ئایا ئەو قورئانخوێنانە دەگرێتەوە كە بوونە بە پیاوی ستەمكاران و پشتگیرییان لێ دەكەن؟
شارەزایانی فەرموودە كە بە دوای ڕیگەكانی ئەم فەرموودە ڕۆیشتوون دەفەرموون أَكْثَرُ مُنَافِقِي أُمَّتِي قُرَّاؤُهَا) واتە: زۆربەی مونافیق و دوو ڕووەكانی ئەممەتەكەم قورئانخوێنەكانە. عبدالله بن المبارك لە كتێبی الزهد و پێشەوا أحمد بن حنبل لە المسند ڕیوایەتیان كردوە وفەرموودەناس البوصيري لە كتێبی (إتحاف الخيرة المهرة) سەنەدەكەی بە صحیح زانیوە و هەروەها لە فەرمووودناسە هاوچەرخەكان مامۆستایان أحمد شاكر و ناصرالدین الألباني تصحیح یان كردووە، بەڵام هەندێ لە ڕێگەكانی وەكو ئەو ڕێگەی لە الطبراني دا هاتووە بەهۆی كەسێك لە زنجیرەی ئیسنادەكەیدا بەناوی (الْفَضْلُ بْنُ الْمُخْتَارِ) بە لاواز حوكمی لەسەر دراوە. لە كۆی قسەی فەرموودەناساندا وا دەردەكەوێت كە فەرموودەكە سەحیحە و بەلای كەمەوە فەرموودەیەكی (حسن)ە ، بەڵام لە ڕووی ئەمانەتیشەوە هەندێ لە زانا گەورەكانی وەكو أحمد بن حنبل كە صالح ی كوری پرسیاری سەنەدی ئەو فەرموودەی لێ دەكات سەحیحە یان نا، ڕادەوەستێت و دەڵێت الله أعلم نازانم سەنەدەكەی چۆنە. هەروەها هەندێ لە زانا هاوچەرخەكان وەكو مصطفی العدوي بە گشتی فەرموودەكەیان بە لاواز زانیوە... والله أعلم.
سەبارەت بە مەعنای فەرموودەكە هەندێ قسەو شیكردنەوە هەڵدەگرێت لە چەند خالێكدا كورتی دەكەینەوە:
1- وشەی (قراء) بە پلەی یەكەم قورئانخوێنان دەگرێتەوە، بەڵام هاوكات لەسەردەمی پێغەمبەردا صلی الله علیه و سلم بە مەعنای زانا و شارەزا لە شەرعدا بەكارهاتووە، بۆ نموونە پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم (قراء) دەنارد بۆ دەڤەرەكان بۆ ئەوەی خەڵكی فێری ئیسلام بكەن واتا شارەزا بوون لە حوكمەكانی ئیسلامدا. بەڵام لەسەر زاهیری وشەكە زیاتر هەندێ جۆر لە قورئانخوێنان دەگرێتەوە.
2- قورئانخوێن بەتایبەتی كاتێك ناوبانگ دەردەكات، ئیتر دەكەوێتە بەرانبەر تاقیكردنەوەیەكی سەخت، چونكە ڕێگای لەخۆبایبوون و بەخۆ سەرسام بونی بۆ درووست دەبێت و زۆر جاریش پێیان دەخلیسكێت و دەچن بە دەم دەعوەتی نانخواردن دەوڵەمەند و بەرپرسەكان و وەڵامی بانگهێشتی بێ باوەڕان و ستەمكاران دەدەنەوە كە دەیانەوێت بەهۆی ئەو قورئانخوێنانەوە ڕووی خۆیان سپی بكەن و عاتیفەی خەڵكیی بۆ خۆیان ڕابكێشن، هەروەها تووشی فیتنە دەبن بەهۆی كەناڵەكانی ڕاگەیاندن وتۆڕە كۆمەڵایەتییەكان وبەردەوام خۆیان عەرز دەكەن و نیەت و ئیخلاسیان لەو نیوەندەدا لەكەدار دەبێت و بەو شێوەش سەركێشی بەدینەكەیانەوە دەكەن و سیفەتی نیفاقیان تێدا درووست دەبیت وەكو لە فەرموودەكەدا هاتووە.
3- زانا گەورەكان كە شەرحی ئەم فەرمودەیان كردووە فەرموویانە مەبەست لەوەی كە زۆربەی قورئانخوێنانی ئوممەت مونافیق بن ئەوانەن كە قورئان ئەخوێننەوەو لەبەری ئەكەن بۆ بەدەست هێنانی سوودی دنیایی نەك ڕەزامەندی الله تعالی، یان مەبەست پێی ئەوانەن كە بۆ شوهرەت و بۆ ڕیایی ئەیخوێننەوە و ئیش و بەرژەوەندییەكی دنیاییان بەو قورئانخوێندنە هەیە.
البغوي دەربارەی مەعنای فەرموودەكە فەرموویەتی : وقوله: «أكثر منافقي أمتي قراؤها» : فهو أن يعتاد ترك الإخلاص في العمل. واتە ڕابێت لەگەڵ نەبوونی اخلاص و ئاراستەكردنی نیەت بۆ تەنها الله تعالی لە قورئانخویندنەكەیدا و بەردەوام بیری لای ئەوە بێت بۆ نموونە چۆن شوهرەت بەدەست بهێنێت و خەڵكی بیناسن یان بەزمانی ئەم سەردەمەی خۆمان خەو بەوە دەبینێت كەی لایكی یوتیوب و پەیجەكەی بگاتە هەزاران و ملیۆنان، ئەو جۆرە هیواو ئاواتانە لە گەڵ اخلاص و پاك و بێگەردی نیەتتدا تێكدەگیرێن.
4- هەندێك لە زانایان فەرموویانە مەبەست لە نیفاقی عەمەلییە نەك بیروباوەڕ و عەقیدەیی، چونكە لە زاهیر وا دەریدەخەن تەنها مەبەستیان رەزامەندی الله یە و لە ڕاستیشدا وێڵن بەدوای بەدەستهێنانی شوهرەت و پارە و پلە و پایە بە هۆی ئەو قورئانخوێندنەوە.
5- یان مەبەست لەوانەیە بە جوانی قورئان دەیخوێننەوە و خەڵكی بە خوێندنەوەو بە دەنگخۆشییان كاریگەر دەبن، لە كاتیكدا خۆیان كاری پێ ناكەن و بە پێچەاونەی ئەو ئایەتانەی كە دەیخوێنن كار دەكەن، بۆیە سیفەتی نیفاق و هەڕەشەی فەرموودەكەیان بەردەكەوێت.
6- پێشەوا شمس الدین الذهبي لە كتێبە ناوازەكەیدا ( زغل اعلم) هێرشێكی توند دەكاتە سەر قورئانخوێنانی سەردەمی خۆی و بە زێدەڕەویی و خۆتێكدان و بە ئەنجامدانی ڕیایی تۆمەتباریان دەكات و دوعای شەڕیان لێ دەكات، واتە مەسەلەی قورئانخوێنان لە هەموو سەردەمێكدا ئەو جۆرە نیفاق وڕوپاماییەیان تێدایە ، دەربارەیان دەڵێت: (وآخر منهم إن حضر في ختمه أو تلا في محراب جعل ديدنه إحضار غرائب الوجوه والسكت والتهوع بالتسهيل وأتى بكل خلاف ونادى على نفسه أنا أبو فلان فاعرفوني! فإني عارف بالسبع!! إيش يُعمل بك لا صبحك الله بخير؟ إنك حجر منجنيق ورصاص على الأفئدة!!.) واتە: كەسی وایان هەیە دێت و لەناو میحرابی مزگەوتەكەدا بە شێوازە غەریبەكانی قیرائات قورئان دەخوێنێت و دەڵێت بمناسن من باوكی فڵانم و شارەزای قیرائاتی سەبعەم! الذهبي ش پێ دەڵێت چیت لێ بكەین باوكی فڵانی؟ دەك بەخێر نەیەیتەوە! تۆ بەردی مەنجەنیقی و وەكو قوڕقۆشم قورسی لەسەر دڵمان!
7- پێم وایە ئەم فەرموودەیە هەڕەشەیەكی ترسێنەرە و مایەی بیركردنەوەو وەستانێكی دوورودرێژە بۆ ئەو پێشنوێژ و قورئانخوێنانەی بەردەوام نوێژو پێشنوێژی خۆیان لە حاڵی گریان و خشوع و دەنگ لەراندنەوەدا تەسویر دەكەن و لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا بڵاو دەكەنەوە، ئەو زیدەڕەوییە بە كارێكی باش نازانم بۆ ئەو پیاوە بەڕێزانە و بە ڕێگرێك دەیبینم بۆ سافی و بێگەرد بوونی تیەت و كردەوەكانیان بۆ الله تعالی، چ پێویستییەكیان بەوە هەیە بەو شێوە قورئانخوێندن و كارە چاكەكانیان بۆ خەڵكی نمایش بكەن و خۆیان وەكو كەسیكی لەخواترس و بەتەقوا و موتتەقی نیشان بدەن، بێگومان مەبەست لەوە نییە كەسێك دەنگی خۆش بێت و خوێندنەوەی ڕاست و جوان بیت لەترسی ڕوپاماییدا قورئان خوێندنی خۆی بڵاونەكاتەوە نەخێر، بەڵكو مەبەست لە ئەو زێدەرەوی و سنووربەزاندنەیە كە ئەمڕۆ بەداخەوە زۆرێك لە قورئانخوێنان سیفەتی خۆنمایش كردنیان بەسەرەوە زاڵە و وەكو ئەوەی كارەكەیان زۆر شەرعی بیت و هیچ مەترسییەكی لەخشتەچوون و ڕیاییان لەسەر نەبێت.
8- جۆرێكی تریش لەو قورئانخوێنانەی كە ئەم فەرموودە دەیانگرێتەوە والله أعلم ئەوانەن كە بوونەتە پیاوی سەرۆك و دەسەڵاتدارە ستەمكارەكان و بە شێوەیەك لە شێوەكان ڕووی ئەوان سپی دەكەنەوەو بەڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ بەرگرییان لێ دەكەن، وەكو ئەو قورئانخوێنەی كە ئێمە ساڵانێكە بە قورئانخوێندن و سروودەكانی كاریگەر بووین كەچی پشتگیرییەكی بێ وچان و بێ شەرمانە بۆ هەندێ زاڵم و دوژمنانی ئیسلام دەردەبڕێت، كردەوەكانی وا نیشان دەدات كە ئەو نان وپیاز بەو قورئانەوە دەخوات كە بەو دەنگە خۆشەی دەیخوێنیتەوە، ئەگینا الله أعلم بەوەی لە ناخی و لە حەقیقەتی حاڵیدا هەیە لەلای پەروەردگاری ئەوە ئێمە ناتوانین قسەی تێدا ، بكەین. بەڵام بەپیی دەقەكانی قورئان و سونەت زاهیرەكەی زاهیرێكی باش نییە.
9- ئەمڕۆ بە هۆی تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان و ئەو سەكۆ زۆرانەی كە بەردەستە بۆ هەموو كەسێك، ڕێگا و دەرگای فیتنەیەك لە دینداریدا و بەتایبەت بۆ قورئانخوینان لەسەر پشت كراوەتەوە، بەتایبەتی بۆ ئەوانەی كە دەنگیان خۆشە بەڵام هیچ بنەمایەكی زانستی شەرعی بەتایبەتی لەلایەن عەقیدەو بیروباوەڕیان نییە كە لەسەری ڕاوەستن و كەسایەتییەكی موسوڵمانی هاوسەنگی بۆ خۆیان پێ درووست بكەن، ئەوانە ئەگەری لەخشتەچوون و تووشبوونی ڕیایی و وێڵ بوون بەدوای شوهرەت و ناوبانگ دەركردنیان هەیە، مرۆڤیش ئەوەندەی باشە مەشهور نەبێت، ئەگینا كە مەشهور بوو ئیتر كۆنترۆڵی خۆی لەدەست دەردەچێت و دەرگای تەئویل و پینەوپەڕۆ لەخۆی دەكاتەوە و جیهانێكی خەیاڵی و وەهمی بۆ خۆی دروست دەكات و رەزامەندی خەڵكی و بەدەستهێنانی پلەو پایەو سومعە و پارەو سامان دەبێت بە خولیای( إلا ما رحم ربي) چونكە ئوممەتی ئیسلام خەڵكی چاك و خۆیەكلاكەرەوەی بۆ ئیسلام لێ نابڕێت..
10- ئامۆژگارییەكی برایانە و دڵسۆزانەم بۆ هەموو ئەو بەڕێزە قورئانخوێنە دەنگ خۆشانە هەیە كە لە ڕاگەیاندنەكان و تۆرە كۆمەڵایەتییەكاندا قورئانخوێندنی خۆیان بڵاودەكەنەوە وڕۆژ لە ڕۆژیش ژمارەیان لە زۆربووندایە كە :
* وریا بن لە گەڕان و وێڵ بوون بە دوای شوهرەتدا، ئەوە ڕێگایەكی پڕ لە مەترسییە بۆ دینەكەیان، چونكە ئەگەر تووشی كەمترین ڕیایی و ڕوپامایی ببن ئەوە بە شیركی بچوك دادەنرێت و لە سەرووی تاوانە گەورەو كەبائیرەكانەوەیە،
* با شوهرەت خۆی بێت بۆلاتان ئەگەر خێری پێوە بوو، نەك ئێوە بەهەموو توانایەكتانەوە بەرەو لای بڕۆن! ئێوە هەڵپە و كۆششی بۆ مەكەن چونكە لەو حاڵەتەدا ئەستەمە نیەتی خزمەتی دین و بەدەستهێنانی سوودی دونیایی بەهۆی قورئانەوە لەیەكتر جیابكەتەوە.
* ، پێش ئەوەی قورئان بخوێنن بۆ خەڵكی وخوێندنەوەی خۆتان نمایش بكەن، خۆتان لە تەوحید وبابەتەكانی عەقیدەو بیروباوەڕد و بابەتەكانی تزكیة النفس دا شارەزا بكەن، بۆ ئەوەی سنوورەكانی نەبەزێنن و كاروكردەوەی خۆتان پوچەڵ نەكەنەوە بێ ئەوەی بە خۆتان بزانن. چونكە تا شارەزای هێڵە سوورەكانی عەقیدەو شەرع نەبیت ناتوانێت خۆتیان لی بپارێزێت.
* ئەوەش بزانن ئێوە هەرچەند شوهرەت بەدەست بهێنن و دەنگتان خۆش بێت ئەستەمە نە ئەوەندەی مشاري العفاسي دەنگتان خۆش بێت و نە ئەوەندەی ئەویش ناوبانگ دەربكەن و دەوڵەمەند بن، كە دەچێتە وڵاتێك سەرۆكی وڵاتەكە پێشوازی لێ دەكات، بەڵام تەماشای بكەن ئەو شوهرەت و سەروەت و سامانەی لە بەرانبەر چەند تەنازولی گەورە لە دینەكەیدا بەدەستی هێناوە و ببینن چۆن مەدح و سەنای زاڵمان دەكات و بەخۆشحاڵییەوە وینەیان لەگەل دەگرێت و ستایشیان دەكات! سروود بەباڵایاندا دەڵێت!
* پەند لەوەش وەربگرن كە عەفاسی وهاوشێوەكانی چۆن ئەگەر لەسەر ئەو ڕێبازە ناشەرعی و هەڵەیە بەردەوام بن شوهرەتەكەیان سەریان دەخوات و مایەپووچی قیامەتیان دەكات، عەففاسی بكە بە پەند و عیبرەتێك بۆ خۆت و داواش بكە لە الله عزوجل هەرگیز ناوبانگ و شوهرەت و پارەو سامانی لەو جۆرەت پێ نەدات.
* هەروەها داواتان لێ دەكەم گریان و خشوع و سیمای لە خواترسانی خۆتان بۆ خەڵكی نمایش نەكەن و تا پێتان دەكرێت بیشارنەوە، سەلەفی ئەم ئوممەتە گریانی خۆیان تەنانەت لە خێزانەكانی خۆیشان دەشاردەوە و لە ناو دەرس و وانەی شەرعیدا كە لەترسی الله گریان ڕێی پێ دەگرتن دەیانوت هەڵامەت نەخۆشییەكی بێزاركەرە! چونكە ئەو ەدەرگایەكی پر لە مەترسی ڕوپاماییت لێ دەكاتەوە، الله بەسە بزانێت كە تۆ خاوەن تەقواو خشوع ی، چ ئیشێكت بە مرۆڤەكانە ئەوە بزانن.
إحسان برهان الدین
3 شوّال 1443
2022-5-4
نيشانە وخەسڵەتەكانی ئەهلی سوننەت چین؟
#وەڵامی_پرسیارەكانتان : 55
نيشانە وخەسڵەتەكانی ئەهلی سوننەت چین؟
ئەهلی سوننەت و جەماعەت بریتین لە پێشینانی چاكی ئەم ئوممەتە كە بەسەلەف ناسراون، هەوەرها ئەوان بە (أهل الحدیث) و (الطائفة المنصورة) و (الفرقة الناجیة) ناسراون، ئەوانن كە بە نهێنی و بە ئاشكرا، لە كردار و لە گوفتاریاندا كۆبوونەتەوە لەسەر وەرگرتنی حوكمەكانی كیتاب و سوننەت و كارپێكردنیان، لای ئەهلی سوننەت بۆ تێگەیشن لەو دوو سەرچاوە گرنگی زۆر بە وتەی هاوەڵان و تابیعین و شوێنكەوتوانی ئەوان دەدرێت و دەكرێتە مەشخەلی ڕێگا.
سیفەت و خەسڵەت و نیشانەشیان گەلێك زۆرە، بەڵام ئەمەی خوارەوە كە بە گەڕانەوە بۆ وتەی هەندێ لە ئەهلی عیلم وەرمگرتوون وكۆم كردوونەتەوە، دیارترینی ئەو سیفەت و خەسڵەتانەن:
1- عەقیدەو بیروباوەڕیان تەنها لە كیتاب و سوننەت وەردەگرن, لە نێوان زیادەڕەوی و كەمتەرخەمیدا مام ناوەند و(وسط)ن. وكو شيخ الإسلام: ابن تیمیة فەرموویەتی: أهل السنة في الإسلام كأهل الإسلام في الملل الأخرى. واتە: ئەهلی سوننەت لە ئیسلامدا وەكو ئەهلی ئیسلامن لە ناو ئایین و میللەتەكانی تردا.
2- (نقل) واتە:دەقەكانی كیتاب و سوننەت لە پێشترن لەلایان لە عەقڵ و، عەقڵ وەكو هۆكارێك بۆ تێگەیشتن لە نەقڵ بەكاردەهێنن.
3- باوەڕی تۆكمەو تەواویان ئەوەیە كە: (النص الصحیح لا یتعارض مع العقل الصریح) واتە: دەقی ئایەت و فەرموودەی صحیح هەرگیز لە گەڵ عەقڵدا تێكناگیرێت و ئایەت و فەرموودە هەرگیز شتی نامەعقولی تێدا نییە.
4- جگە لە رسول الله صلی الله علیه و سلم، پێشەوایەكی تری هەرە مەزنیان نییە بە هەمووی قسەكانییەوە وابەستە بن و هەرچی بڵێت هەر قسەی ئەو بەلایانەوە ڕاست وتەاوو بێت. بۆیە لە هەموو كەس زیاتر دەست بە سونەتەوە دەگرن و خۆشیان دەوێت و وابەستەین.
5- بۆ تێگەیشتنی مەسەلەیەك هەموو دەقەكان لەسەری كۆ دەكەنەوە و ئەوەشی بچێتە چوار چێوەی لەیەكچوو (متشابه) ەوە ڕەتی ئەكەنەوە.
6- ئەوان بە جێگیر بوونیان لەسەر عەقیدەو بیروباوەڕ و ڕاڕانەبوونیان، بۆ پیاوچاكان و بۆ هەموو موسوڵمانان بوونەتە پێشەنگن، ابن تیمیة بە ڕەحمەت بێت فەرموویەتی: وبالجملة فالثبات والاستقرار في أهل الحديث والسنة، أضعاف أضعاف ما هو عند أهل الكلام والفلسفة ، بێگومان ئەو جێگیر بوونەوەش ئەو پێشەوا باسی دەكات بە هۆی جیگیر بوونیانە لەسەر عەقیدەی تەوحید.
7- لەسەر پرسەكانی عەقیدە كۆكن و جیاوازی لە نێوانیاندا نییە، هاوكاتیش كۆكردنەوەیان هەیە لە نێوان زانست و عیبادەت و پشت بە ستن بە الله و وەرگرتنی ئەسبابا و هۆكارەكان و لە نێوان دونیا و دواڕۆژ وخۆشەویستی و ڕق لێبوون و میهرەبانی و توندوتیژیدا و لەگەڵ تێپەڕ بوونی ڕۆژڤار سەقامگیربوونی خۆیان لەسەر رێبازو مەنهەجەكەیان دەپارێزن.
8- هەمیشە بەوە دەناسرێن كە دڵسۆزن بۆ بڵاو كردنەوەی عەقیدە و بایەخ و گرنگی پێدەدەن و خەڵكی فێری دەكەن و لەسەر ئەو بنەما ئامۆژگارییان دەكەن.
9- لەسەر ناخۆشی قسەو بانگەوازو ڕێبازەكەیان ئارام دەگرن و لە خشتە ناچن.
10- یەكتریان خۆش دەوێت و ڕەحمەت بۆ یەكترەی دەنێرن و لە نێوان خۆیاندا یەكتری تەواو دەكەن و خۆشویستن و ڕق لێبوونیان هەمیشە لەسەر بنەمای ئیسلامە.
11- یەكتری تەكفیر ناكەن و لەگەڵ غەیری خۆیاندا بە ئەوپەڕی دادگەری وزانستەوە مامەلە و رەفتار دەكەن.
12- دەبێت هەڵگری جوانترین ڕەوشت و ئاكار بن و بە عیبادەت و تاعەتی پەروەردگاریان تەزكییەی نەفسی خۆیان بكەن و لە مەسەلە خیلافییەكاندا سنگیان فراوان بێت و ئاداب و بنەماكانی شارەزا بن.
13- پێناسەیان وەكو پێناسەی سەلەف وایە، كار بە قورئان دەكەن و دەست بە سوننەتەوە دەگرن. بەو شێوەش هەموو تاقم و كۆمەڵە لادەرەكان لە پیناسەی ئەهلی سوننەت دەردەچن. چونكە سوننەت لە بەرانبەر بیدعەدا هاتووە و جەماعەت لە بەرانبەر پەرتەوازەییدا باس كراوە.
14- ابن عباس الله لێی ڕازی بێت دەربارەی ئایەتی:{ َيوْمَ تَبْيَضُّ وُجُوهٌ وَتَسْوَدُّ وُجُوهٌ} آل عمران: 106 فەرموویەتی: "تبيض وجوه أهل السنة والجماعة، وتسود وجوه أهل البدعة والفرقة " واتە: ڕوخساری ئەهلی سوننەت و جەماعەت سپی دەبێت و ڕوخساری ئەهلی بیدعەو پەرتەوازەیی رەش دەبێت.
15- ئەوان هەمیشە لە گەڵ دەقی شەرعیدان لە كوێ دەقەكە وەستا بە بێ زیاد و كەم ئەوانیش لەو جێگەیە دەوەستن.
16- لە مەسەلەی عەقیدەدا كار بە فەرموودەی ئاحاد دەكەن، مادام سەنەدەكەی صحیح بێت.
17- عەقیدەو بیروباوەڕیان لە گەڵ ڕۆژگاردا گۆڕانكاری بەسەردا نایەت، چونكە عەقیدەیەكە لەسەر بنەما بەهیزەكانی كیتاب و سوننەت بونیات نراوە.
18- لە فەرموودەكاندا بە سەرفراز و بە سەركەوتوو لە دونيا و دواڕۆژدا وەسف كراون، بۆیە لە هەموان زیاتر ئەركی دەستگرتن بە دەقەكانی كیتاب و سوننەتەوە كەوتووەتە سەریان.
19- مەزهەبی ئەهلی سوننەت بە (أعلم) و (أحكم) و (أسلم) وەسف دەكرێت، واتە: زانستی تر و داناتر و سەلامەتتر.
20- سیفەتەكانی الله تعالی بە بێ(تمثیل) لێچواندن جێگیر دەكەن پەروەردگاریشیان پاراو ڕادەگرن لە هەر پەخستن و (تعطیل) ێك بۆ سیفەتەكانی.
21 - پێشینان و پیاوچاكانی ئومەت بەخراپ باس ناكەن و تانە وتەشەریان لێ نادەن، بەڵكو داوای لێخوشبوونیان بۆ دەكەن و داوای ڕەزامەندی الله یان بۆ دەكەن.
22- جگە لە ناوی ئیمان و ئیسلام هیچ ناوو نازناوێكی تر لە خۆیان نانێن ، ئەوان موسوڵمانن و لەسەر ڕێبازی كیتاب و سوننەتن و تەواو.
23- خۆشویستن و ڕقلێبوننیان لەسەر بنەمای ئایەتەكانی قورئانی پیرۆز و فەرموودەكانە لە سوننەتی پێغەمبەردا صلی الله علیه و سلم، كێ لەو دوو سەرچاوەدا شایانی خۆشویستن بێت خۆشیان دەوێت و كێ شایانی ڕق لێبوون بێت ڕقیان لێیەتی.
24- حەق و ڕاستی هەمیشە لە گەڵ ئەواندایە و ناكرێت لەگەڵ غەیری ئەوان بێت، چونكە ئەوانەی تر لە فیرقەو تاقمەكان گومڕاو لادەرن لە ڕێگەی كیتاب و سوننەت لایانداوە.
25- پرس و مەسەلە نادیار و غەیبییەكان هەمووی لە ڕۆشنایی كیتاب و سوننەتدا مامەڵەی لەگەڵ دەكەن، ئەوەی لەو دوو سەرچاوەدا جێگیر كرا بێت جێگیری دەكەن و ئەوەش نكۆڵی لێ كرابێت نكۆڵی دەكەن.
26- زانستی ئەوان زانستێكی بەسوودە و كرداریان چاكترین كردارە، هۆكاریشی ئەوەیە لەسەر بنەمای كیتاب و سوننەتی صحیح دامەزراوە.
27- ئەوەی دژایەتیان بكات و یان نەیاریان بێت ناتوانێت زیانیان لێ بدات و ئەوان با كەمیش بن یان لاوازیش بن بۆ ماوەیەك بەڵام هەر بەردەوام دەبن و دەمێننەوە، وەكو لە فەرموودەی صحیحدا هاتووە.
28 - ئەوان لە هەموان ئیمان قایمتر و زاناتر و شوێنكەوتووترن بۆ كیتاب و سونەت و لە هەموانیش زیاتر پلەو پایەكانی ئیسلام و ئیمان و ئیحسان یان لە خۆیاندا جێبەجی كردووە.
29- هەر ئەوانن كە حەقی ڕەهایان لەلایە و غەیری ئەوان بەشێكیان لە حەق لایە، بێگومان ئەو خەسڵەتەش لەوە سەرچاوە دەگرێت كە بەڕاستەقینە و بە بی تەئویل و شێواندن و خۆ دزینەوە كار بە دەقەكانی قورئان و سوننەت دەكەن.
30- ئەوان مژدە پێدراون وپشتگیری كراون بۆ خواردنەوە لە حەوزی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم لە ڕۆژی قیامەتدا، چونكە دوور ناخرێنەوە وەكو چۆن ئەوانی تر دوور دەخرێنەوە، لەبەر ئەوەی هیچ گۆڕانكار یو شێواندنیان لە ئیسلامدا ئەنجام نەداوە.
31 -ئەوان یەك دەنگ و یەك ڕیزن و ناكۆك نین و لە ناو خۆیاندا پەرتەوازە نین چونكە دەستیان بە دوو سەرچاوە سەرەكییەكەی ئیسلامەوە گرتووە.
32- ئەهلی سوننەت لە هەموان زیاتر واتای تەوحید جێبەجێ دەكەن، ئەو تەوحیدەی كە الله تعالی پێغەمبەرانی بۆ جێبەجێكردنی ڕەوانە كردووە، كە لەسەر دوو بنەمای سەرەكی دامەزراوە: ڕەتكردنەوەی پەرستنی هەموو تاغوت و پەرستراوێك و ئیمان و باوەڕهێنانی تەواو بە الله تعالی، كە ئەوەش بنەماو بنچینەی بانگەوازی پێغەمبەرانە علیهم السلام وەكو پەروەردگار فەرموویەتی: ﴿ وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رَسُولٍ إِلَّا نُوحِي إِلَيْهِ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا فَاعْبُدُونِ ﴾ الأنبياء: 25.
33- ئەهلی سوننەت ئەوانەن كە خەڵكی بە مردن و بە لەدەستدانیان غەمبار و بێ تاقەت دەبن وەكو أيوب السختياني رحمه الله فەرموویەتی: "إني أُخبرُ بموت الرجل من أهل السنة، فكأنما أفقد بعض أعضائي" واتە: كە لە مردنی یەكێك لە ئەهلی سوننەت ئاگەدار دەكرێمەوە وا دەزانم هەندێك لە ئەندامەكانی جەستەم لە دەستداوە.
34- سیفەتی ئەمانەتی زانستییان هەیە چونكە زانست بە دەستپاكی و بە ئەمانەت دەڕازێتەوە، بۆیە ئەوان ورد و ڕاستگۆن لە گواستنەوەی دەقەكاندا و هەرگیز ڕاستییەكان ناشێوێنن ولەو ئاكارەوە دوورن ئەوەی بەدڵیان بێت باسی بكەن و ئەوەش حەزی لێ نەكەن چاوپۆشی لێ بكەن و پشتگوێی بخەن!
إحسان برهان الدین
3 شعبان 1443
2022-3-6
ئایا درووستە خوێندكاران لەناو پۆلدا بۆ مامۆستا هەڵسن؟
#وەڵامی_پرسیارەكانتان : 54
ئایا درووستە خوێندكاران لەناو پۆلدا بۆ مامۆستا هەڵسن؟
پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم فەرموویەتی: (من أحبَّ أن يتمثَّلَ له النَّاسُ قيامًا ، فليتبوَّأْ مقعدَه من النَّارِ) أبو داود (5229)، والترمذي (2755)، وأحمد (16830). واتە: ھەركەسێك حەزی بەوە بێت خەڵكی بۆی هەڵسنە سەر پێ و بەگەورەی بزانن، ئەوا با شوێنێك بۆ خۆی لەئاگری دۆزەخدا ئامادە بكات.
لە ڕاستیدا ئەو كەسەی كە كەیفی بەوە بێتەوە هەر كاتێك چووە نێو كۆڕو مەجلیسێك خەڵكی هەستنە سەرپێ بۆی و كە دەرچوو بە هەمان شێوە، ئەگەریش وایان بۆ نەكرد هەست بە بێ تاقەتی و نوقسانی بكات و دلی لە خۆی بمێنیتەوە كە ڕیزی وەكو پێویستی لێ نەگیراوە! ئەوە كیبر و خۆ بەزلزانین لەناو دڵ و دەروونیدا دیارە جێگیر بووە بۆیە حاڵ وڕواڵەتی دەرەوەشی بەو شێوەیە.
لەم بارەوە هەندێك لە زانایان دەڵێن ئەگەر كەسێك چووە ناو كۆڕێكەوە و بەبێ تەوقە كردن لە گەڵ دانیشتوانی ئەو كۆڕو كۆبوونەوەیە دانیشت، ئەوە هیچ پێویست ناكات كەس لەبەردەمیدا یان بە هاتنی هەڵسێت، بەڵكو دێتە ژوورەوە و لە جێگەیەكدا دادەنیشێت، پێغەمبەریش صلی الله علیه و سلم هەروای دەكرد، دەچووە ژوورەوە و دەردەچوو كەس هەڵنەدەسا چونكە خۆی ئەوانی وا فێركردبوو.
بەڵام ئەگەر كەسەكە كە دێت ویستی تەوقە لەگەڵ ئامادەبواندا بكات، هەندێ لە زانایان دەڵێن نەك بۆ ئەو كەسەی تەوقەی لەگەڵ دەكرێت درووستە هەڵسێت، بەڵكو لەوانەیە جوانتر وباشتریش بێت هەڵبسێت، لەبەر ئەوەی یەكسانی لە نێوان هەردوكیاندا درووست بێت، واتە هەردوكیان بە ڕاوەستان و بەپێوە تەوقە لەگەڵ یەكتر بكەن، نەك ئەوەی دێتە ژوورەوە بە پێوە بێت و ئەوەی تەوقەی لەگەڵدا دەكرێت دانیشتبێت.
لەم بارەشەوە چەند بەڵگەیەك هاتووە لە سوننەتدا، وەكو هەڵسانی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم بۆ فاتیمەی كچی ڕەزای پەروەردگاری لێبێت و فەرمان كردنی بە هاوەڵان الله لێیان ڕازی بێت كە لەبەردەم (سعد بن معاذ) دا هەڵسن كاتێك هات بۆ حوكم كردن لە كێشەی (بني قریظة)دا، هەروەها تەڵحەی كوڕی عوبەیدوڵڵا بە ئاگاداری پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم هەستایە سەر پێ بۆ كەعبی كوڕی مالیك كاتێك تەوبەكەی لێ وەرگیرا، ئەوانە هەمووی وەكو زانایان فەرموویانە نیشانەی ڕەوشت بەرزی و ئاكار جوانییە، پێشوازی كردن لە میوان و هەڵسانیش لەبەردەمیدا بە هەمان شێوە درووستە و ئەوە ناگرێتەوە و ڕەوشتێكی جوانە كە كەسێك میوانی هات هەڵسێتە سەرپێ لەبەردەمیدا بە مەبەستی ڕێزلێگرتنی.
ئەوەی كە حەرامە و دەبێتە خۆ بەزلزانین و تەكەبور ئەوەیە كەسەكە پێی خۆش بێت و چاوی لەوە بێت و گرنگ بێت بەلایەوە خەڵكی لەبەر پێی هەڵسن و ئەگەر هەڵنەستن بێزار بێت وپێی ناخۆش بێت و وا بزانێت ڕێزی پێویستی لێ نەگیراوە و لە شانی كەم بووەتەوە!
سەبارەت بە هەڵسانی قوتابیان لەبەردەم مامۆستادا كە هەمو جارێك دەچێتە ناو پۆلەوە، ئەم پرسیارە لە زۆرێك لە زانایانی ئەم سەردەمە كراوە و پوختەی وەڵامەكانیش ئەوەیە ئەو هەڵسانە بە شێوەیەكی بەردەوام مەترسی ئەوەی لێ دەكرێت هەڕەشەی فەرموودەكە بیگرێتەوە و چاكتر وایە مامۆستایان ڕێگە نەدەن خوێندكارەكانیان هەموو جارێك بەو شێوە لەبەردەمیاندا هەڵبسن، چونكە پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم هاوەڵانی وا فێر كردبوو كاتێك دەچووە ناو كۆڕو كۆمەڵەكانیان لەبەردەمی هەڵنەدەسان، بۆیە ئەگەرچی هەندێ لە زانایان دەڵێن ئەگەر مەبەست بەو هەڵسانە ڕیكخستنی تەلەبەكان بێت و فێركردنی ڕێزگرتنی مامۆستا بێت رەنگە درووست بێت و هاوكات وتوویشیانە هەر نەكرێت باشترە، سەرەڕای ئەوەش خویندكار لەبەردەم مامۆستادا بەو شیوە بەبەردەوامی هەلنەسێت چاكترە و شەرعیترە و لە خۆبەزلزانینەوە دوورترە،
بە كورتی مامۆستا ڕازی نەبێت خوێندكارەكانی هەموو جارێك هەڵسنە سەر پێ لەكاتی چوونە ناو پۆلەوە و لەجێگای خۆیان دابنیشن باشترە و ڕێگای تر زۆرە خوێندكار فێری ڕێزگرتنی مامۆستاكەی بكرێت، جگە لەوەش ئەوە عادەتێكی ڕۆژئاواییە و تەقلید و لاساییكردنەوەیەكی باش نییە لە ئەوروپاوە بۆمان هاتووە.
سەبارەت بەم پرسە بە شێوەیەكی گشتی، زانایان فەرموونە هەڵسان سێ جۆرە:
یەكەم: هەڵسان و بە پێوە ڕاوەستانی كەسێك بەسەر كەسێكی ترەوە كە ئەو دانیشتبێت، بە مەبەستی مەزن ڕاگرتن و بە گەورە تەماشاكردنی، ئەمەش حەرامە و جۆرێكە لە كیبر وخۆبەزلزانین، تەنانەت پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم كاتێك جارێكیان بە هۆی نەخۆشییەوە پێشنوێژی بە دانیشتنەوە بۆ هاوەڵان كرد، داوای كرد ئەوانیش دابنیشن بۆ ئەوەی وەكو كرداری عەجەمەكان نەبێت بەرانبەر پادشاكانیان.
دووەم: هەڵسان بۆ كەسێك لە كاتی هاتنە ژوورەوەو چوونە دەرەوەیدا بەبێ ئەوەی تەوقەشی لەگەڵ بكات تەنها بە مەبەستی مەزن راگرتنی، چونكە وەكو وتمان ئەگەر تەوقە كردنی تێدا بێت لەو حاڵەتە درووستە، بەڵام ئەمەیان درووست نییە و بەلای كەمەوە كارێكی نەگونجاو ومەكروهە و ئەنجامدانی باش نییە، كە ئەمەیان هەڵسانی قوتابیان لەبەردەم مامۆستادا دەگرێتەوە.
(یادگارییەك: لە بیرمە لەسەرەتای نەوەدەكاندا تازە پۆلی شەشی ئامادەییم تەواو كردبوو، چووینە ماڵی سەركردەیەكی ئیسلامی ناسراو و لە ژووری میوانەكەی دانیشتین كە خەڵكێكی زۆری لێ بوو، جا زوو زوو یان لە ماڵەوە یان بە هۆی وەڵامدانەوەی تەلیفۆن بانگیان دەكردە دەرەوەی ژوورەكە، ئەوەی سەرنجی ڕاكێشام و پێی قەڵس بووم ئەوەبوو، هەمو جارێك ئەم سەركردە ناودارە كە دەردەچوو و بەتایبەتی كە دەگەڕایەوە ناو مەجلیس دەبوو هەموان لەبەردەمیدا هەڵسن و بەپێوە ڕاوەستن تاكو جەنابیان دادەنیشتن و ئیزنی ئەفەرموو كە میوانەكان دانیشنەوە، ئەم حاڵەتە ناشیرینە لەو شەوەدا چەندین جار دوبارە بوویەوە و بۆ جارێكیش نەمبینی بڵێت هەڵمەسن پێویست ناكات یان هیچ تواضع ێك نیشان بدات، دانیشتوانیش -جگە لە من نەبێت - وا دیار بوو مەسەلەكە زۆر بەلایانەوە نۆرماڵ بوو و لەسەری ڕاهاتبوون!).
سێیەم: هەڵسان لەبەردەم ئەو كەسەی كە دێت و تەوقەی لەگەڵ دەكەیت و ڕیزی لی دەگریت بۆ نموونە وەكو میوان، ئەوەیان سوننەتە و بەڵگەی لەسەر هاتووە لە زۆر فەرموودەی صحیح دا...والله أعلم.
إحسان برهان الدین
5 شعبان 1443
2022-2-8
لە بواری عەقیدەدا چی بخوێنمەوە باشترە؟
#وەڵامی_پرسیارەكانتان : 53
لە بواری عەقیدەدا چی بخوێنمەوە باشترە؟
لە لایەن خوێنەرانمەوە زۆر جار ئەم پرسیارەم لێ دەكرێت: لە بواری عەقیدەو بیروباوەڕدا چ كتێبێك زۆر بە سوودە و لەسەر مەنهەجی ئەهلی سوننەت نوسراوە بیخوێنمەوە؟ منیش لە وەڵامدا و لەڕۆشنایی بەدواداچوون و قسەی زانایاندا و هەروەها بە پێی سوود بینینی خۆم و ئەزموونی خوێندنەوەو وانە وتنەوەی خۆم لەو بوارەدا دەڵێم:
لە ڕاستیدا ئەم پرسیارە وەڵامێكی نەگۆڕی نییە بۆ هەموو كەسێك و بۆ هەموو ئاستێكی فێرخوازەكان گونجاو بێت، واتە، ئاستی كەسەكە و ئەو قۆناغە زانستییەی لە وەرگرتنی زانستدا پێی گەیشتووە كاریگەری هەیە لە وەڵامەكەدا، بەڵام لێرەدا بە شێوەیەكی گشتی نەك بە پێی پۆلێن كردنی ئاست و جیاكردنەوەی جۆری فێرخواز وەڵامی پرسیارەكە ئەدەمەوە.
لە فەرموودەیەكی سەحیحدا كە پێشەوا بوخاری بۆمانی دەگێڕێتەوە هاتووە: ( من يرد الله به خيراً يفقه في الدين). واتە: هەركێ الله تعالی خێر و چاكەی ئەوی بوێت لە زانستە شەرعییەكانی ئیسلامدا شارەزای دەكات. چڵەپۆپەی زانستە شەرعییەكانیش كە پێغەمبەران بۆ ئەو مەبەستە ڕەوانەی قەومەكانیان كراون زانستی عەقیدە و تەوحیدە، بۆیە ئەركی هەموو موسوڵمانێكە لەسەرەتای دەستپێكردنی وەرگرتنی زانستەوە لە تێگەیشتنی عەقیدەوە دەست پێ بكات بۆ ئەوەی بنەماو بنچینەیەكی بەهێزی لە دینداریدا بۆ درووست بكات، تاكو لە ژیانی دونیا مابێت بیپارێزیت لە گومڕایی و لە خشتەچوون و كەسایەتییەكی هاوسەنگ و تۆكمەی پێ ببەخشێت، بۆ ڕۆژی قیامەتیش ببێتە مایەی ڕزگاربوون لە سزای پپەروەردگار و هۆكارێكیش بێت بۆی بۆ چوونە بەهەشت.
ئەوەی ئاستی لە زمانی عەرەبی و لە شارەزایی لە كتێبی زانستە شەرعییەكاندا باش بێت، بێگومان عەقیدە لەسەرچاوە دێرینەكانەوە وەربگرێت باشە كە لەسەر مەنهەجی ئەهلی سوننەت و فەرموودەناسان نووسراون، واتە كتێبەكانی سەلەف بكاتە ئەسڵ و كتێبەكانی ابن تیمیة و ابن القیم و محمد بن عبدالوهاب و زانایانی تر بكاتە كتێبی یارمەتیدەر بۆ ئەو سەرچاوانە.
پێش ئەوەی باسی هیچ كتێبێكیش بكەم پێویستە ئەوە بڵێم چاكترین سەرچاوەی وەرگرتنی عەقیدە و بیروباوەڕ قورئانی پیرۆزە، چونكە قورئان بنەما سەرەكییەكانی تەوحید و عەقیدەی بە گشتی تێدایە، بەڵام پێویستە بە وردی و بە پاشخانێك لە شارەزایی زمانەوانی و زاراوەی زانستی بخوینرێتەوە بۆ ئەوەی سوودی پێویستی لەو بارەوە لێ وەربگیرێت، هەروەها كتێبەكانی سوننەت مەنهەجێكی ڕێك و پێك و ڕوون و جوانی عەقیدەی تێدایە وەكو كتێبەكانی بوخاری و مسلم و چوار كتێبەكە و كتێبەكانی تری سوننەتیش هەموو بابەتەكانی ئیمان و توحید كە سەنەدیان صحیح بوو ئیتر سەرچاوەی وەرگرتن و فێربوونی عەقیدەن. بۆ نموونە كتاب الإیمان لە هەردوو سەحیحی بوخاری و مسلم دا، یان كتاب التوحید لە سەحسحی بوخاری و لە زۆر بابەتەكانی ناو ئەو كتابانەدا باسی عەقیدەو تەوحید و ئیمانی تێدایە.
یەكەم/ كتێبەكانی سەلەف و ئەوانەی دوای ئەوان لە بواری عەقیدەدا نووسراون زۆر پێویستن و سەرچاوەیەكی سەرەكین بۆ فێربوونی عەقیدە، بەڵام ئەو كتێبانەی بۆ كەسانی سەرەتایی گونجاو نین و جگە لەوەش هەندێ بابەتی خیلافی و مشت ومڕی نێوان زانایانی ئەو سەردەمەی تێدایە و هەندێ جار حوكمی قورسیان بەسەر یەكتردا داوە كە مەرج نییە پێكابێتیان، بە كورتی ئەو كتێبانە بنچینەیەكی گرنگی عەقیدەی موسوڵمانن بەڵام بۆ كەسانی سەرەتایی ناگۆنجین بەڵكو خوێنەری ئەو كتێبانە دەبێت ئاستێكیان لە وەرگرتنی زانستە شەرعییەكاندا و بەتایبەتی لە عەقیدەدا بڕیبێت ئینجا بچنە سەر ئەو كتێبانە، بۆ نموونە:
1- شرح أصول اعتقاد أهل السنة والجماعة ی اللالكائي.
2-كتاب السنة ، دانراوی عبدالله ی كوڕی الإمام أحمد . السنة ی دانراوی الخلال، أصول السنة ی دانراوی ئیمام ئەحمەد.
3- الرد على الجهمية ، للدارمي .
4- الإبانة ی ابن بطة .
5- الشريعة ی الآجري .
6- شرح السنة ی البربهاري.
7- كتاب السنة ی ابن أبي عاصم .
8- العقیدة الطحاویة.
9- كتێبی التوحید و كتێبەكانی تری ابن خزیمة؟
10- البدع و النهي عنها، ابن وضاح القرطبي.
11- لمعة الاعتقاد الهادي إلى سبيل الرشاد، ابن قدامة المقدسی،
12- الحجة في بيان المحجة وشرح عقيدة أهل السنة إسماعيل ابن محمد الأصبهاني.
13- العلو للعلي الغفار / شمس الدین الذهبي .
ئەوانەی سەرەوە تەنها بۆ نموونە خستمەڕوو ئەگەرچی لە بەناوبانگترینی كتێبەكانی عەقیدەن بەلام پێش ئەوانەو دوای ئەوانەش لەو سەردەمانەدا كتێب و سەرچاوەی تر زۆر نووسراوە و جێگای متمانەن.
دووەم/ بەڵام ئەگەر بتەوێت پوختەی عەقیدەو بیروباوەڕی سەلەف وەربگریت و كۆمەڵێك شیكردنەوەو وردەكاری كە ڕەنگە پێویست نەبێت بۆت تێیانپەرێنێت، یان لەبەر ئەوەی ڕەنگە ئەستەم بێت لەسەرت بە باشی لێیان تێبگەیت، لەو حاڵەتەدا كتێبەكانی ابن تیمیة و ابن قیم الجوزیة ی قوتابی، چاكترین سەرچاوەن بۆ تێگەیشتنی عەقیدەی ڕاست درووستی كیتاب و سونەت و كۆكەرەوەی عەقیدەی پێشینانی چاكن، گرنگیشیان لەوەدایە كە هەوڵیانداوە لە هەرچی باسەكانی عەقیدەدا بۆ ئایەت و بۆ فەرموودە بۆ وتە و شوێنەوارەكانی سەلەف بگەرێنەوە، بۆیە كتێبەكانی ابن تیمیة بە گشتی زۆر بە سوودن، بێگومان ئەو كتێبانەش هەر بۆ هەموو كەسێك ئاسان نییە تێگەیشتنیان، بۆ نموونەش لێرەدا هەندێكیان دەخەینەڕوو:
- مجموعە الفتاوی كە بەڕای من نابێت كتێبخانەی فێرخوازی زانست ئەو گەوهەرەی تێدا نەبێت، ئەگەر لەنان و ئاوی خۆی بگرێتەوە و ئەو كتێبە بكڕێت وانازانم زۆری كردبێت! هەروەها كتێبەكانی تری وەكو: كتاب دَرْء تعَارض الْعقل وَالنَّقْل، الإیمان، منهاج السّنة النَّبَوِيَّة فِي نقض كَلَام الشِّيعَة والقدرية، الصارم المسلول على شاتم الرَّسُول، الْجَواب الصَّحِيح لمن بدل دين الْمَسِيح،اقْتِضَاء الصِّرَاط الْمُسْتَقيم فِي الرَّد على أَصْحَاب الْجَحِيم، العقيدة الواسطية، التدمرية، الفتوى الحموية الكبرى، درء تعارض العقل والنقل، ....هتد.
بە هەمان شێوە كتێبەكانی ابن القیم لە بواری عەقیدەدا زۆر گرنگن وزۆربەی كتێبەكانیشی ئەگەر تایبەتیش نەبێت بەباسی عەقیدەوە مەحاڵە بەدەر بێت لە باسی تەوحید و ئیمان و بیروباوەڕ، چونكە ئەو و شەیخەكەشی ابن تیمیة زوو زوو هەموو باسەكانیان دەبەستنەوە بە عەقیدەوە!، بۆ نمونە: الصواعق المرسلة على الجهمية والمعطلة، اجتماع الجيوش الإسلامية على غزو المعطلة والجهمية، شفاء العليل في مسائل القضاء والقدر والحكمة والتعليل، الكافية الشافية في الانتصار للفرقة الناجية.
بە كورتی هەموو كتێبەكانی ابن تیمیة و ابن القیم لە بواری عەقیدەدا بە سوودن.
سێێەم/ كتێبەكانی شێخ محمد بن عبدالوهاب بۆ تێگەیشتنی عەقیدە گەلێك پێویستن و پوختەی ئەو عەقیدەی كە داوامان لێكراوە لە قورئان و لە سوننەتدا لەو كتێبانەدا هاتووە، بۆیە خوێندنەوەیان بە واجبێكی حەتمی دەبینم بۆ هەموو فێرخوازێكی زانست، نووسینەكانیشی زۆر ڕوون و پوخت و ئاسان و بێ كێشەو ئاڵۆزین و هەموو كەسێك كەمێك عەرەبی بزانێت بە ئاسانی دەتوانێت لێیان تێبگات، چونكە زیاتر بریتین لە ئایەت و فەرموودە و هەروەها پەراوێز و ڕوونكردنەوەو تەفسیرەكانی شێخ بۆ ئەو ئایەت و فەرموودانە، هەموو كتێبەكانی گرنگن بۆ فێرخوازی زانست، بۆ نموونە: الأصول الثلاثة، كشف الشبهات، مسائل الجاهلیة، القواعد الأربع، كتاب التوحید، أصول الإیمان، نواقض الاسلام. زانكۆی محمد بن سعود هەموو بەرهەمەكانی ئەو زانایەیەی كۆكردووەتەوەو لە سیانزە بەرگدا چاپی كردووە و لە ئێنتەرنێتیش بەردەستە كی بیەویت ئەوتوانێت دایبەزێنیت.
چوارەم: كتێبی الدرر السنیة فی الأجوبة النجدیة یەكێكە لە چاكترین ئەو كتێبانەی بیروباوەڕی ئیسلامی لە ڕۆشنایی كیتاب و سوننەتدا خستووەتەروو، كتێبەكە پانزە بەرگە و بریتییە لە نامە و نامیلكەو فەتوای زۆر لە زانایانی نەجد كە زۆربەی تایبەتە بە عەقیدەوە.
پێنجەم/ شرح كتاب التوحيد من صحيح البخاري ، الشيخ عبدالله الغنيمان . ئەم كتێبە گرنگە بخوینرێتەوە لەلایەكەوە لەبەر ئەوەی خستنە ڕووی عەقیدەیە لە ڕیگەی سوننەتەوە، لەلایەكی تریشەوە گرنگە لەبەر ئەوەی ڕێخۆشكەرە بۆ ئەوەی فێرخوازی زانست گرنگی بداتە فێربوونی عەقیدە لە ڕێگەی سوننەتەوەو لەڕێگەی خوێندنەوەی ئەم كتێبەوە بزانێت چۆن بابەتەكانی عەقیدە لە كتێبەكانی سونەتەوە وەربگرێت.
شەشەم/ زانا هاوچەرخەكان كتێبی بە سوودی باشیان لە بواری عەقیدەدا هەیە، بۆ نموونە:
1- حافظ الحكمي بە زۆر كتێب خزمەتی بواری بیروباوەڕی كردووە لەوانە: أعلام السنة المنشورة و معارج القبول .
2- رسالة تحكيم القوانين، نامیلكەیەكی پێویست و گرنگە لە دانانی شێخ محمد بن إبراهيم . هەورەها نقد القومية العربية على ضوء الإسلام والواقع ، لە دانانی شێخ ابن باز، لەو بوارەدا گرنگە و زۆرێك لە نامیلكەو پەراوێزەكانی تری شیخ بە سوودن بەڵام لە هەندێ بواردا سەبارەت بە پشتگیری كردنی بۆ دەسەڵاتدارانی وڵاتەكەی و ئەو فەتوایانەی كە رەهەندیكی سیاسی هەیە تێكەوتووە و لەو لایەنەوە نابێت شتی لێ وەربگیرێت.
3 - هەندێ لە كتێبەكانی سید قطب و محمد قطب ی برای ڕۆڵی باشیان بووە لە سەرنج ڕاكێشانی موسوڵمانانی دونیا بە شێوەیەكی گشتی بۆ واتاو حەقیقەتی لا إله إلا الله و جەختكردنەوە لەسەر پابەند بوون بە عەقیدە و مەنهەجی ئیسلامەوە، هاوكات ئەوان و هاوچەرخەكانی تریش سەرەڕای ڕۆڵیان لە بەرگری كردن لە ئیسلام بەڵام لە هەندێ بواری زانستیدا هەڵەیان كردووە و خوێنەر پێویستە لە هەڵەی هیچ زانا و بانگخوازێكدا شوێنكەوتوویان نەبێت، سید قطب كتێب و نووسینی زۆر بووە بۆ نموونە: تەفسیری في ظلال القران سەرەڕای ئەو تێبینیانەش كە لەسەری هەیە بەڵام لەسەرەتاوە تاكو كۆتایی هەمیشە جەخت لەسەر ڕاست و درووستی عەقیدە و بەستنەوە هەموو كردەوەكانی موسوڵمان دەكاتەوە بە عەقیدەوە و بەبیروباوەرەوە، هەروەها كتێبی معالم في الطریق یش یەكێكە لە كتێبە بەناوبانگەكانی كە جەخت لەسەر عەقیدەو مەنهەج دەكاتەوە. محمد قطب یش بە هەمان شێوە لەم سەردەمەدا خزمەتی زۆری لە بواری عەقیدەدا بە موسوڵمانان كردووە و كتێبی زۆرە، لەوانە: شبهات حول الإسلام، لا إله إلا الله عقيدة وشريعة ومنهج حياة، العلمانيون والإسلام، جاهلية القرن العشرين.
هەروەها أحمد شاكر خزمەتی سوننەت و عەقیدەی ئیسلامی زۆر كردووە و كتێبەكانی بە سوودن، بۆ نموونە: شرح " العقيدة الطحاوية "، تحقيق " الرسالة التدمرية "، الكتاب والسنة يجب أن يكونا مصدر القوانين.هەروەها محب الدین الخطیب خزمەتی بەرچاوی باشی كردووە بەتایبەتی لە هەندێ بواری عەقیدەدا.
4- عقيدة التوحيد وبيان ما يضادها أو ينقصها من الشرك الأكبر أو الأصغر والتعطيل والبدع وغير ذلك/ صالح الفوزان. چەندین كتێبی تریشی هەیە باش و بە سوودن سەرەڕای ئەوەی كە كۆمەڵێك هەڵەی دیاری هەیە لە چەشنی ئەوانەی ابن باز و ئەوە دەمێنیتە نێوان خۆی و پەروەردگاری چۆن وەڵام دەداتەوە!
ابن عثیمین یش كە ئەویش كەوتووەتە هەمان هەلەی زانایانی تری سعودیة، بەڵام نووسین و كتێبەكانی زۆر بە سوودن لە ئاسانكردنی سەرچاوەو بابەتەكانی عەقیدەی ئیسلامی و زانستی شەرعی بە گشتی.
5- كتێبەكانی عبدالله الأثري بەسوودن بۆ نموونە: الإيمان حقيقته، خوارمه، نواقضه عند أهل السنة والجماعة و الوجیز في عقیدة السلف الصالح.
هەروەها كتێب و نامیلكەكانی محمد جمیل زینو لە بواری عەقیدەدا بۆ كەسی سەرەتایی پێویست و بەسوودن بۆ نموونە كتێبی مجموعة رسائل التوجیهات الاسلامیة لإصلاح الفرد و المجتمع.هەروەها كتێبەكانی عمر الأشقر بە سوودن بۆ نموونە زنجیرەی: العقيدة في ضوء الكتاب والسنة. كتێبی معتقد أهل السنة في أسماء الله الحسنی ی محمد خلیفة التمیمي ئەویش بە شیوازێكی ئاسان و بەسوود باسی مەسەلەی ئەسمائو سیفاتی كردووە. دەربارەی تاقم و فیرقەكانیش كتێبی دراسات في الأهواء و الفرق والبدع ی ناصر العقل كتێبێكی پێویست و بە سوودە.
6 - كتێبەكانی إحسان إلهي ظهیر لە هەندێ لەو بوارانەی كە تێیدا نووسیوێتی بە سوودن، كتێبەكانی محمد حامد الفقي و لێكۆلینەوەكانی لە هەندێ بوارەكانی عەقیدەدا بە سوودن و لەكاتی خۆیدا زۆر بەرگری لە بیروباوەڕی ئیسلامی كردووە،
7- هەندێ لە دەرس و كتێبەكانی سليمان بن ناصر العلوان بۆ فێرخوازی زانست لە بواری عەقیدەو فەرمودەدا بە سوودن، چونكە زۆر جەخت لەسەر پرسەكانی عەقیدە دەكاتەوە هەروەها جەخت لەسەر ڕاستی سەنەد دەكاتەوە لە پرسی وەرگرتنی فەرموودەو آثاردا.
هەروەها لە مەسەلەی وردبوونەوە لە سەنەدی فەرموودەو جەختكردنەوەی لە سەر راست و دروستی عەقیدە كتێب و دەرسەكانی أبو إسحق الحویني و مصطفی العدوي باش و بە سوودن. هەروەها شێخ مقبل بن هادي الوادعي خزمەتی زۆری سوننەت و بیروباوەڕی ئیسلامی كردووەو هەمیشە داكۆكیكار بووە لەسەر عەقیدەی پێشینانی وەرگیراو لە كیتاب و سونەت
8 - نواقض الإیمان القولیة و العملیة، كتێبێكی بە سوودە لە نووسینی عبدالعزیز العبداللطیف.
كتێبی الولاء والبراء فی الإسلام من مفاهیم عقیدة السلف، لەو بوارەی عەقیدەدا زۆر بە سوودە لە نووسینی محمد بن سعید القحطاني.
، كتێبی كتاب إتحاف أهل الألباب بمعرفة التوحيد والعقيدة في سؤال وجواب، كتێبێكی بە سوودە لە نووسینی ولید السعیدان.
9 - مختصر الفقه الإسلامي في ضوء القرآن والسنة، محمد بن ابراهیم التویجري. باسەكانی عەقیدە و فیقهی بە شیوەیەكی ئاسان و بەبەڵگەوە باس كردوە.
10- هەندێ لە كتێبەكانی سفر الحوالي بۆ هەندێ بوارەكانی عەقیدە بەسوودن، وەكو العلمانية نشأتها وتطورها وأثرها، و ظاهرة الإرجاء في الفكر الإسلامي، منهج الأشاعرة في العقيدة.
11- لە مەسەلەی ڕەددانەوەی دژە سوننەت و هاوشێوەكانیاندا كتێبی دفاع عن السنة ورد شبه المستشرقين والكتاب المعاصرين كتێبێكی باشە لە نووسینی محمد أبو شهبة. هەروەها كتێبی شبهات القرآنيين حول السنة النبوية لە نووسینی محمود بن محمد مزروعة كتێبێكی باشە. دفاع عن الحديث النبوي و السيرة ی محمد ناصر الدين الألباني.
12- بۆ وریایی لە پیلانەكانی ڕۆژئاوا دژ بە ئیسلام و موسوڵمانان و ناسینی دوژمنانی ئیسلام لەوانەی خۆیان لەژێر ناوی ئیسلامدا حەشارداوە كتێبەكانی أنور الجندي زۆر بە سوودن، وەكو: زنجیرەی الإسلام والدعوات الهدامة ، زنجیرەی الإسلام والفلسفات المعاصرة،البهائية من الدعوات الهدامة، الاستشراق في دائرة الضوء، أخطاء المنهج الغربي الوافد. و زۆربەی كتێبەكانی تری هەر لەو بازنەیەدا دەسوڕێنەوە.
13- كتێبەكانی سامي عامري لە هەندێ بوارەكانی عەقیدە و سەركوتكردنی مولحیدان و بەپەرچدانەوەی گومانەكاندا گرنگن، وەكو: العالمانية طاعون العصر، فمن خلق الله؟ ، مشكلة الشر ووجود الله، براهین النبوة. هەروەها هەندێ لە كتێبەكانی سلطان العمیري بە سوودن وەكو: ظاهرة نقد الدین في الفكر الغربي الحدیث،
هەندێ لە كتێبەكانی عبدالعزیز الطریفي بە هەمان شێوە پێویستە لە بواری عەقیدەدا بخوێنرێتەوە، وەكو: الإعـلام بشرح نواقض الإسلام. العقلية الليبرالية في رصف العقل ووصف النقل.
14- الانحرافات العقدیة والعلمیة في القرنین الثالث عشر و الرابع عشر/ علي الزهراني. بە كتێبێكی گرنگی ئەزانم. هەروەها كتێبێكی گرنگ هەیە باسی ئەدەبی عەرەبی و ئەدیبانی عەرەبی لە ڕوانگەیەكی عەقیدییە خستووەتە ڕوو و یەك بەیەك بە شیكراوەیی و بە ردی ڕاستیی پەیام و بەرنامەكانی ئەوانی ئاشكرا كردووە زۆر بە گرنگی دەزانم بخوێنرێتەوە ئەویش كتێبی: كتاب الإنحراف العقدي في أدب الحداثة وفكرها دراسة نقدية شرعية لە نووسینی سعيد بن ناصر الغامدي. كتیبێی الاتجاهات الوطنیة في الأدب المعاصر ی محمد محمد حسین بە هەمان شێوە زۆر گرنگە و ڕەهەندی عەقیدەو بیروباوەڕی زۆری تێدایە. هەروەها كتێبی عودة الحجاب ی محمد اسماعیل المقدم كتێبێكی گرنگە بۆ هەموو فێرخوازێكی زانست بیخوێنیتەوە. بە هەمان شێوە كتێبی أجنحة المكر الثلاثة وخوافيها التبشير الاستشراق الاستعمار دراسة وتحليل وتوجيه، عبد الرحمن حبنكه الميداني كتێبێكی گرنگە و ئەویش دەچێتە بواری عەقیدەوە لەڕوویەكەوە.
15- لە بارەی ڕەددانەوەی مولحیدانیشەوە جگە لەو چەند كتێبەی لەسەرەوە ئاماژەمان پێ كرد ئەم كتێبانەش بۆ ئەو بابەتە گرنگن: (الفيزياء ووجود الخالق) الدكتور جعفر شيخ إدريس, (الله يتجلى في عصر العلم) لە وەرگێڕانی الدمرداش عبد المجيد سرحان, (الإسلام يتحدى) ی وحيد الدين خان, (صراع مع الملاحدة حتى العظم) ی عبد الرحمن الميداني. بۆ وەڵامی گومانەكانیش ئەم كتێبە گرنگە: «المفصل في الرد على شبهات أعداء الإسلام» لە ئامادە كردنی علي بن نايف الشحود.
بێگومان ئەم وەڵامە بۆ ئەو پرسیارەی سەرەوە ورد و گشتگیر نییە و زیاتر وەكو نموونە و باسكردنی كتێب و نووسەرە زۆر دیارەكان بووە و هاوكات زۆریشم لێ ڕەتبووە و بیرم چووە و مەبەستم ئەوە نەبووەو نە لە تواناشمدا هەیە هەموو ئەوەی كە پێویستە باس بكرێت باسم كردبێت! چونكە ئامانجم لێرەدا تەنها سوود گەیاندنە لە بازنەیەكی سنوورداردا.
إحسان برهان الدین
29 ربيع الأول 1443
4ی تشرینی دوەم 2021
ئایا تا و سەرئێشە نیشانەی ئیماندارانە؟
#وەڵامی_پرسیارەكانتان : 60
ئایا تا و سەرئێشە نیشانەی ئیماندارانە؟
السلام علیکم مامۆستا گیان باشن الحمداللە ماموستا گیان پرسیارێکم هەبوو ، شتی وا هەیە؟ سەرئێشە و شەقیقە لە نیشانەی ئەهلی ئیمان و ئەهلی بەهەشتە (ابن رجب لطأائف المعارف 105؟
وەڵام/ وعلیكم السلام ورحمة الله وبركاته..بەلێ ابن رجب لە هەندێ لە كتێبەكانیدا ئەو قسەی كردووە و پشتی بە فەرمودەیەك بەستووە كە فەرموودەناسان هەم دەربارەی سەنەدەكەی و هەم دەربارەی حەقیقەتی واتا و مەبەستەكەی ناكۆكن، فەرموودەكە پێشەوا أحمد لە موسنەدەكەیدا و غەیری ئەویش دەیگێڕێنەوە و بریتییە لە: عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ: " أَنَّ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ لِأَعْرَابِيٍّ: هَلْ أَخَذَتْكَ أُمُّ مِلْدَمٍ؟ قَالَ: يَا رَسُولَ اللهِ! وَمَا أُمُّ مِلْدَمٍ؟ قَالَ: حَرٌّ يَكُونُ بَيْنَ الْجِلْدِ وَالدَّمِ . قَالَ: يَا رَسُولَ اللهِ! مَا وَجَدْتُ هَذَا. قَالَ: يَا أَعْرَابِيُّ هَلْ أَخْذَكَ هَذَا الصُّدَاعُ؟ قَالَ: يَا رَسُولَ اللهِ! وَمَا الصُّدَاعُ؟ قَالَ: عُرُوقٌ تَضْرِبُ عَلَى الْإِنْسَانِ فِي رَأْسِهِ . قَالَ: مَا وَجَدْتُ هَذَا. فَلَمَّا وَلَّى قَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: مَنْ أَحَبَّ أَنْ يَنْظُرَ إِلَى رَجُلٍ مِنْ أَهْلِ النَّارِ فَلْيَنْظُرْ إِلَى هَذَا". رواه الإمام أحمد في "المسند" (14 / 123)، والبخاري في "الأدب المفرد" (495)، والنسائي في "السنن الكبرى" (7 / 50)، پوختەی واتاكەی ئەوەیە پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم بە عەرەبێكی بیابان نشینی فەرمووە توشی سەرئێشەو تا دەبیت؟ ئەویش وتوویەتی هەرگیز تووشیان نەبوومە، ئیتر پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم فەرمویەتی: ئەگەر دەتانەوێت تەماشای كەسێكی ئەهلی دۆزەخ بكەن تەماشای ئەو ئەعرابییە بكەن!
ئەم فەرموودە هەندێك لە ئەهلی عیلم سەرەڕای ئەوەی كە فەرموودەیەكی لاوازە بەڵام لە ڕێگەكانی بەهێزكردنی فەرموودەوە بە فەرموودەیەكی (حسن) یان زانیوە و وتوویانە فەرموودەكە وەرەگیردرێت، بەلام هەندێكیان وەكو ابن حبان فەرموویانە ئەو ئەعرابییە كە ئەهلی ئاگرە لەبەر ئەوە نییە كە تووشی تا و سەرئێشە نەدەبوو، بەڵكو الله تعالی زانستی بە حاڵی ئەو بووە و پێغەمبەرەكەی لێی ئاگادار كردووەتەوە واتە سەرئێشە نەگرتنەكە و چوونە دۆزەخەكەی دوو مەسەلەی جیاوازن. جگە لەوەی لە ڕێگەیەكی تری فەرموودەكەدا باسی چوونە دۆزەخی تێدا نییە ، بە كورتی هیچ لەوانەی كە باسی ئەم فەرموودەیان كردووە نەیان فەرمووە كە تەندرووستی باش و نەخۆش نەكەوتن نیشانەی بێ ئیمانییە!
بەڵام دەكرێت لە فەرموودەكە وا تێبگەین كە سەرئێشەو تا دەبێتە كەفارەت بۆ كەسی ئیماندار نەك بۆ هەموو كەسێك و هەرچەند حاڵەتێكی ناخۆشە بۆ مرۆڤەكان بەڵام لەڕووی ئەوەی كە دەبێتە مایەی سڕینەوەی گوناه لەو ڕووەوە مایەی دڵخۆشی بێت، بەڵگەش لەسەر ئەوەی موسوڵمان هەر ئازار و ناڕەحەتی و نەخۆشییەكی تووش بێت گوناهی دەسڕێتەوە زۆرن كە بێگومان تا و سەرەئێشەش دەگرێتەوە.
بەڵام نە نەخۆشكەوتن و تا و سەرئێشە بە ڕەهایی مەرجە لە هەموو حاڵەتێكدا نیشانەی كەسی ئیماندار بێت و نە سەلامەتی و نەخۆش نەكەوتنیش بە ڕەهایی مەرجە نیشانەی دین زەعیفی كەسە لەش ساغەكە بێت! ، خۆ موسوڵمان بەردەوام داوای سەلامەتی دین و جەستە و تەندروستی لە الله تعالی دەكات ودرووستیش نییە داوای بەڵاو نەخۆشی وتا و سەرئێشەی لێ بكات!
ئینجا كە تەماشای واقیعی حاڵی خەڵكی دەكەیت لە سەردەمانی دێرینەوە تاكو ئێستا، زۆرجار هەیە كەسێكی بێ باوەڕ و لادەر لە دینی ئیسلام سەرئێشەی لێ نابڕێت و چەندین نەخۆشی لەگەڵە تا دەمرێت، بە پێچەوانەشەوە زۆر جار دەبینیت كەسانێكی دیندار و ڕەوشت جوان و ئەهلی عیبادەت تەندروستییەكی باش و لاشەیەكی سەلامەتیان هەیە بە ساڵ و دو ساڵ نەخۆش ناكەون، بۆیە بە شێوەیەكی ڕەها ئەو مەسەلە ناكرێتە پیوەر و بەڵگەكانی شەرعیش هەر وامان پی دەڵێن!
فەرموودەكە لە هاوچەرخەكاندا أحمد شاكر و مصطفی العدوي و زۆری تر لە شارەزایانی فەرموودە پاش دیراسەكردنی سەنەدەكەی ڕەتیانكردووەتەوە و بەلاوازیان زانیوە، هاوكات وەكو وتم ئەوە ڕێگر نییە لەوەی تا و سەرئێشە و شەقیقە بۆ كەسی ئیماندار نەبێتە كەفارەت و ئەجرو پاداشت، چونكە چەندین فەرموودەی سەحیحمان لەو بارەوە هەیە كە نەخۆشیەكان دەبنە كەفارەت بۆ موسوڵمان وەكو: (ما يُصِيبُ المُسْلِمَ، مِن نَصَبٍ ولَا وصَبٍ، ولَا هَمٍّ ولَا حُزْنٍ ولَا أذًى ولَا غَمٍّ، حتَّى الشَّوْكَةِ يُشَاكُهَا، إلَّا كَفَّرَ اللَّهُ بهَا مِن خَطَايَاهُ) أخرجه البخاري (5642) واللفظ له، ومسلم (2573). یان : (إِنَّ عِظَمَ الجَزَاءِ مَعَ عِظَمِ البَلَاءِ، وَإِنَّ اللهَ إِذَا أَحَبَّ قَوْماً ابْتَلاهُمْ، فَمَنْ رَضِيَ فَلَهُ الرِّضَا، وَمَنْ سَخِطَ فَلَهُ السُّخْطُ) الترمذي/ 2396. وابن ماجة 4031. هەروەها لە سەحیحی بوخاریدا هاتووە: (مَا مِنْ مُصِيبَةٍ تُصِيبُ المُسْلِمَ إِلَّا كَفَّرَ اللَّهُ بِهَا عَنْهُ، حَتَّى الشَّوْكَةِ يُشَاكُهَا) واتە: هەر موسیبەت و ناخۆشییەك تووشی موسوڵمان دەبێت ئەبێتە كەفارەت بۆی، تەنانەت ئەگەر تووشی دڕكێكیش بێت.
پوختەی وەڵامەكە ئەوەیە: ئەو فەرموودەی كە باس لەوە دەكات تا و سەرئێشە وشەقیقە نیشانەی ئیمانداران و چوونە بەهەشتە، ئەگەرچی زۆرێك لە زانایان وەریانگرتووە، بەڵام قسە و خیلاف لەسەر سەنەدەكەی هەیە و جێگیر نەبووە و وادەرناكەوێت كە صحیح بێت، بەڵام وەكو بنەمایەكی گشتی لە ئیسلامدا كەسی ئیماندار بە هەموو نەخۆشی و ناخۆشییەك كە تاو سەرئێشەش دەگرێتەوە بە مەرجێك ئارام بگرێت و لەسەری و سوپاسی الله تعالی بكات و قسەیەك نەكات نیشانەی توڕەبوون و ڕەخنەگرتنی بێت لە كاری الله تعالی، بە هۆیانەوە لە گوناهەكانی پاك دەبێتەوە و سوودی بۆ قیامەتی دەبێت. والله أعلم.
إحسان برهان الدین
15 جمادى الأول 1443
2021-12-19
(المعلوم من الدین بالضرورة) واتای چییە؟
#وەڵامی_پرسیارەكانتان : 59
(المعلوم من الدین بالضرورة) واتای چییە؟
ئەوە زاراوەیەكە زانایان بۆ هەندێ بنەما و بنچینە و كۆڵەكەی ئیسلام بەكاری دەهێنن كە ڕوون و ئاشكران و هەموو موسوڵمانێك دەیانزانێت، بۆ نموونە فەرزبوونی نوێژ و ڕۆژوو و زەكات و حەج، یان قەدەغەبوونی زینا و سوو خواردن و ستەم وخراپەكردن لەگەڵ دایك و باوك و شتی لەو جۆرە.
لە بەدواداچووندا وا دەرناكەویت لە قسەی ئەهلی عیلم كە ئەو جۆرە شتانە ژمارەیەكی دیاری كراویان هەبێت كە بوترێت ئەمانە بەدیاری كراوی پێیان دەوترێت (معلوم من الدین بالضرورة)ن، لەوانەشە بە پێی كۆمەڵگاكان و بڵاوبوونەوەی زانستی شەرعی لە ناویاندا ئەو مەسەلە بگۆڕێت.
هەندێ لە توێژەرانی زانستی شەرعی و ئەوانەی بەدواداچوونیان بۆ ئەو مەسەلە كردووە لە ڕۆشنایی وتەی زانایاندا دەڵێن: زاراوەی (المعلوم من الدین بالضرورة) بریتییە لەوەی كە ئیجماعێكی قەتعی و ڕەهای لەسەرە، هەروەها بریتییە لەوەی كە بە شێوەیەكی بەربڵاو و ومتواتر لە ناو موسوڵماناندا زانراوە و بڵاوەی كردووە، یان هەرچی زانستێكی پێویست و گرنگ بن لە عەقیدەو لە شەریعەتدا ئەوانە زانراوو مەعلومن لە ئیسلامدا.
لەم بارەشەوە تێبینییەكی گرنگ هەیە ئەویش ئەوەیە كە ئەوەی ئەم زاراوە دەیگرێتەوە مەرج نییە تەنها متواتر بێت، بەڵكو ئەگەر بە فەرموودەی سەحیحی ئاحاد یش جیگیر بوبێت وەكو زانایان دەفەرموون هەر پێی دەوترێت معلوم من الدین بالضرورة.
هەروەها لە قسەی زانایاندا ئەوە دەردەكەوێت كە هەر مەسەلەیەك موسوڵمان بە نەكردنی یان كردنی تەكفیر بكرێت ئەوە لە خانەی ئەو زاراوەیەدا پۆلێن دەكرێت. شایانی باسیشە ئەوەی بە (معلوم من الدین بالضرورة) وەسف دەكرێت مەرج نییە تەنها تایبەت بێت بە لایەنی عەقیدەو بیروباوەڕەوە، یان بواری عیبادەت و لایەنە شەرعییەكان، بەڵكو هەموو شتێك كە ئەنجامدانی مەشروع و مەندوب بێت و ئیجماعی زانایانی موعتەربەری لەسەر درووست بووبێت ئەویش لەسەر ئەو زاراوەیە دادەنرێت و دەبێتە پرسێكی مەعولم لە ئیسلامدا.
بۆیە زانایان فەرموویانە حوكمە ئاشكراو دیارو موتەواتیرەكانی ئیسلام كە هەموان پێی دەزانن و شتێك نییە شاراوە بێت لەكەس وەكو نوێژ و ڕۆژوو وحەج و ...هتد، هەركێ نكۆڵییان لێ بكات لە بازنەی ئیسلام دەردەچێت وەكو النَّووي، والخطَّابي، وابنِ تيميَّةَ و زانایانی تر فەرموویانە.
بەڵام ئەو مەسەلانەی كە تەنها لەناو زانایاندا زانراوە و بۆ ئەهلی عیلم و فێرخوازانی زانست مەعلومە، ئەوە جیاوازە و لەسەر عەوامی خەڵكی نابێتە مەعلوم و زانراو تاكو فێرنەكرێن و ئاگادار نەكرێنەوە، بۆ نموونە كەسێك نكۆڵی لەوە بكات كە داپیرە شەش یەكی میراتی بەردەكەوێت، یان كەسێك نكۆلی لە حەرامێتی ئەوە بكات كەسێك پووری خیزانی خۆی مارە بكات و مەسەلەی هاوشێوەی تر، چونكە مەرج نییە ئەو جۆرە مەسەلانە عەوامی خەڵكی بیزانن، وەكو الخطابي دەڵێت: (أمَّا ما كان الإجماعُ فيه معلومًا من طريقِ عِلمِ الخاصَّةِ، كتحريمِ نِكاحِ المرأةِ على عَمَّتِها وخالتِها، وأنَّ قاتِلَ العَمدِ لا يَرِثُ، وأنَّ للجَدَّةِ السُّدُسَ، وما أشبه ذلك من الأحكامِ؛ فإنَّ من أنكرها لا يَكفُرُ، بل يُعذَرُ فيها؛ لعَدَمِ استفاضةِ عِلْمِها في العامَّةِ، وتفَرُّدِ الخاصَّةِ بها).
هەروەها ئەگەر كەسێك بۆ نموونە تازە موسوڵمان بووبێت و نەزانێت عارەق حەرامە و نكۆڵی لەو حەرام بوونی بكات پێی كافر نابێت تا ئاگەدار دەكرێتەوە و حەقی بۆ ڕوون دەكرێتەوە. بۆیە ئەم مەسەلەی كە پرسیاری لەسەر كراوە، شیكردنەوەی تێدایە و لە هەموو حاڵەتێكدا نكۆلی كردن لە مەسەلەیەكی شەرعی زانراو یەك حوكمی نییە و بچێتە ژێر ئەو پێناسەی (المعلوم من الدین بالضرورة). بێگومان ئەم باسە قسە زۆرتر هەڵدەگرێت بەڵام بە كورتی ئەمە وەڵامی ئەو پرسیارە بوو.
إحسان برهان الدین
14 ربيع الآخر 1443
2021/11/19
حوكمی وتنی (صدق الله العظیم) لە كۆتایی قورئانخوێندندا چییە؟
#وەڵامی_پرسیارەكانتان : 58
حوكمی وتنی (صدق الله العظیم) لە كۆتایی قورئانخوێندندا چییە؟
بۆ ئەنجامدانی هەر شتێك كە بچێتە چوارچێوەی عیبادەت و دیندارییەوە، پێویستمان بەبەڵگەیەكی شەرعییە پشتی پێ ببەستین و هیچ كەسێك بۆی نییە لە دیندا داهێنانێك بكات با بەڕواڵەت داهێنانێكی باشیش بێت، چونكە پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم فەرموویەتی: (من أحدث في أمرنا هذا ما ليس منه، فهو ردٌّ)؛ رواه البخاري ومسلمٌ.
جا كە هیچ بەڵگەیەك نییە هاوەڵان لە كۆتایی قورئان خوێندندا وتبێتیان (صدق الله العظیم) ئەو كارە دەبێتە كارێكی بیدعەو داهێنراو، بیدعەش لە دیندا - نەك لە كاروباری دونیا - باش بێت یان خراپ بێت هەر خراپە و پێویستە ڕەتبكرێتەوە.
لە فەرموودەی سەحیحی بوخاری و موسلیمدا جێگیر بووە كە پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم بە عبد الله بن مسعود ی فەرمووە ـ رضي الله عنه: اقرأ علي القرآن، فقال: يا رسول الله أقرأ عليك وعليك أنزل؟ قال: إني أحب أن أسمعه من غيري، فقرأت عليه سورة النساء حتى جئت إلى هذه الآية: فكيف إذا جئنا من كل أمة بشهيد وجئنا بك على هؤلاء شهيداً ـ قال: حسبك الآن، فالتفت إليه فإذا عيناه تذرفان. واتە پێی فەرمووە قورئانم بۆ بخوێنە. عبدالله فەرموویەتی من قورئانت بۆ بخوینم كە قورئان بەسەر خۆتدا دابەزیوە؟ پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم فەرمووی: پێم خۆشە لە كەسی ترەوە جگە لە خۆم بیبیسم. ئەویش سوڕەتی النساء بۆ خوێندووە تاكو گەیشتووەتە ئایەتی: (فكيف إذا جئنا من كل أمة بشهيد وجئنا بك على هؤلاء شهيداً) ئیتر پیغەمبەر صلی الله علیه و سلم دڵی پڕ دەبێت و پێی دەفەرموێت: ئەوەندە بەسە. ئینجا عبدالله دەفەرموێت بینیم هەردوچاوی پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم فرمێسكی لێ دەهاتە خوارەوە.
سەبارەت بە فەرموودەی الله تعالی: (قُلْ صَدَقَ اللَّهُ ۗ فَاتَّبِعُوا مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا) وچەند ئایەتێكی تریش بەو واتایە هەیە، ئەوە فەرمانێكە پێمان كراوە كە هەموو ئایەتێكی قورئان بە وتەی ڕاستی الله بزانین و باوەڕمان پێیان هەبێت و پەیوەندی بەوەوە نییە و نەفەرمانەكەش لەو شێوەیە كە كۆتایی ئایەتەكان بە صدق الله العظیم تەواو بكەین، ئەگەر ئەوە درووست بوایە یان سوننەت بوایە لە یەكێك لە هاوەڵانەوە ئەوەمان پێدەگەیشت كە كۆتایی ئایەتێك یان سوڕەتێكیان بە صدق الله العظیم هێنابێت بەڵام شتی وا نییە.
ئەگەر هەندێ جاریش كە گوێبیستی ئایەتێك دەبین و وەكو شایەتیدان و بانگەواز و خەڵك فێركردن یان وەكو ویردیكی گشتی بڵێین صدق الله الكریم یان صدق المولی العظیم یان بڵێین ڕاستی فەرموو پەروەردگارمان و هەر وشەیەكی تر كە نیشانەی شایەتیدان و باوەڕهێنانی تۆ بێت بە ئایەتەكانی قورئانی پیرۆز، ئەوە درووستە و كارێكی باشە، بەڵام سەبارەت بەوەی خۆت وابەستەی كۆتایی هێنانی هەموو ئایەتێكی قورئان بە صدق الله العظیم بكەیت، وەكو زۆر جار ئەوە دەبینین و دەبیسین، ئەوە كارێكی بێ بەڵگە و بێ بنەمایە، چونكە نە پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم و نە هیچ كەسێك لە هاوەڵان كارێكی لەو جۆرەیان نەكردووە و ئەوەش ئەوان نەیان كردبێت بیدعەیە و هیچ خێرێكی تێدا نییە بكرێت. لەم بارەشەوە نابێت بوترێت فڵانە قورئانخوێن و فڵانە زانا بۆ ئەوە دڵێن، چونكە عیبرەت بە هەبوونی بەڵگەی شەرعییە نەك بە گرداری هیچ مرۆڤێك!
سەبارەت بەكاتی داهێنانی ئەو ڕستەیە(صدق الله العظیم) دیار نییە كەی و كێ یەكەم جار دایهێناوە، بەڵام ابن الجزري لە كتێبی (النشر) دا وتوویەتی هەندێ لە مامۆستایانمان پاڕانەوەی پاش تەواوبوونی خەتمی قورئانیان بە صدق الله العظیم دەست پێ دەكرد، هەركێش كردبێتی مادام بەڵگەیەكی لە كیتاب و سوننەت و كرداری هاوەڵان بە دەستەوە نییە، كردارەكەی رەتدەكرێتەوە. بەڵام بە پێی قسەیەكی القرطبي لە تەفسیرەكەیدا (صدق الله العظیم وا دەردەكەوێت لە دەوروبەری ساڵەكانی پێنج سەدی كۆچیدا لە الحكیم الترمذی بیستراوە.
إحسان برهان الدین
21 ربيع الآخر 1443
2021/ 11/ 26
ئەرك و مافەكانی وەلی ئەمر چییە؟
#وەڵامی_پرسیارەكانتان : 57
ئەرك و مافەكانی وەلی ئەمر چییە؟
بێگومان گوێڕایەڵی كردنی وەلی ئەمری موسوڵمانان لە هەموو سەردەمێكدا واجبە و ئەركێكی گەورە و پیرۆزە لەسەر هەموو موسوڵمانێك، زانایان فەرمویانە وەلی ئەمری موسوڵمانان ئەو كەسەیە كە بە كاروباریان هەلدەسێت، كاروباریشیان بریتییە لە دینەكەیان كە دونیاشیان هەر بەشێكە لە دینەكەیان، واتە پێویستە وەلی ئەمر پێش هەموو شتێك و كاری سەرەكی خەمخواردنی بێت لە كاروباری موسوڵمانان و دینەكەیان.
وەلی ئەمر لە ئیسلامدا ماف و ڕێزی زۆر گەورەی هەیە، الله تعالی دەربارەی فەرموویەتی: (يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ذَلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا) النساء / 59. هەروەها پێغەمبەر صلی الله فەرموویەتی: (إن أمر عليكم عبد مجدع يقودكم بكتاب الله فاسمعوا له وأطيعوا ) رواه مسلم. واتە: ئەگەر كۆیلەیەكی ڕەچەڵەك نزم بوو بە وەلی ئەمر و سەركردەتان و بە قورئان ئێوەی بەڕێوەبرد گوێرایەڵی بن. ئایەت و فەرمودەش لەم بارەوە زۆرن.
زانایان دوو مافی گەورەیان بۆ وەلی ئەمر دیاری كردووە، وەكو الماوردی لە :الأحكام السلطانية17-18 شیكردووەتەوە:
یەكەم: گوێڕایەڵی كردنی لە فەرمانەكان و قەدەغەكراوەكانیدا، هەروەها حەرامیشە هیچ سەرپێچی وخروجێك لە فەرمانی بكرێت، بەڵام گوێڕایەڵی كردنی بە شێوەیەكی ڕەها نییە، بەڵكو مەرجدارە بەوەی لە فەرمانێكدا بێت لە چاكەدا بێت نەك لە خراپە، پێغەمبەر صلى الله عليه وسلم فەرموویەتی: "إنما الطاعة في المعروف" رواه البخاري ومسلم. واتە گوێڕایەڵی بۆ فەرمانێكە لە چاكەدا بێت و سەرپێچی شەرعی تێدا نەبێت، هەروەها فەرموویەتی: "لا طاعة في معصية الله" رواه مسلم. واتە: گوێڕایەڵی بۆ فەرمانێكی ناشەرعی و تاوان درووست نییە.
دوەم: پشتگیری و بەرگری لێكردنی و هەروەها ئامۆژگاریكرنیشی بەشێكە لەو پشتگیرییە، هەروەها حەرامە قسەو سووكایەتی پێ بكرێت، یان یارمەتی ئەو كەسانە بدرێت كە لە دژی ئەو وەلی ئەمرە دەوەستنەوە، چونكە تاكو ئەو شەریعەتی ئیسلام جێبەجێ بكات و لەسەر دینی ئیسلام بێت و حوكمی پێ بكات كەس بۆی نییە ململانێی دەسەڵاتی لەگەڵدا بكات.
بەڵام جێگیربوونی مافەكانی وەلی ئەمر لە سەر موسوڵمانان بە هۆی هەڵسانیەتی بە ئەركەكانی نەك لەبەر كەسایەتی خۆی، بۆیە خەلیفەی چوارەم علي بن أبي طالب رضي الله عنه وەكو لە تەفسیری القرطبي 5/259 دا هاتووە فەرموویەتی : (حق على الإمام أن يحكم بالعدل، ويؤدي الأمانة، فإذا فعل ذلك وجب على المسلمين أن يطيعوه، لأن الله تعالى أمرنا بأداء الأمانة والعدل، ثم أمر بطاعته). واتە: حەقە لەسەر پێشەوای موسوڵمانان بە دادگەری كاربكات و ئەمانەت بە جێگای خۆی بگەیەنێت، ئەگەر ئەوەی كرد گوێڕایەڵی كردنی دەبێتە ئەرك بەسەر موسوڵمانانەوە، چونكە الله تعالی بەو شێوە فەرمانی كردووە.
ئەو ئەركانەی وەلی ئەمریش لەبەرانبەر گوێڕایەڵی موسوڵماناندا بۆ فەرمانەكانی لەسەرێتی ئەنجامیان بدات بریتین لە:
1- پاسەوانێتی ئیسلام و پارێزگاریكردن لە شەریعەتەكەی، كە ئەمە گەورەترین ئەركەكانێتی. واتە خۆی بە پاسەوان و بەرگریكار بزانێت لەسەر دینەكەی.
2- بەڕێوەبردنی كاروباری دونیایی موسوڵمانان و پاراستنی بەرژەوەندییەكانیان و هەنگاوهەڵگرتنی بەردەوام بەو ئاراستەدا.
3- پاراستنی ئیسلام بە پێی بنەما جێگیرەكانی خۆی وەكو سەردەمی پێغەمبەرایەتی و هاوەڵان چۆن بووە بەبێ گۆرین و تێكدان و شێواندن.
4- جێبەجێكردنی حوكمەكانی شەریعەت لە كاتی ڕوودانی شەڕو ناكۆكی لەناو خەڵكیدا و لەهەر كاروبارێكی تردا كە پێویستی بە حوكم و یەكلاكردنەوە هەبێت.
5- پاراستنی سنوورەكانی الله تعالی و ڕیگەكردتن لە هەر سنووربەزاندنێك لە دژی ئیسلام و موسوڵمانان.
6 جێبەجێكردنی سزا شەرعییەكان(إقامة الحدود) لەسەر ئەنجامدەرانی ئەو تاوانانەی لە ئیسلامدا سزایان بۆ دیاری كراوە.
7- بەرگری كردن لە ئیسلام بەرانبەر نەیارانی و كۆكردنەوەی زەكات و سەدەقە و خەرج كردنی داهاتەكان لە خزمەتی خەڵكیدا.
8- دانانی كەسانی لێهاتوو و بە توانا و دەست پاك بۆ بەرپرسیارێتی و بەرێوەبردنی كاروباری وڵات و خەڵكی بە گشتی.
9- وەلی ئەمر پێویستە بە خۆی هەڵسێت بە سەرپەرشتی كردنی ئیش و كارەكان و هەموو ئەرك و لێپرسراوێتییەكان بە بێ بەدواداچوون نەخاتە دەستی كەسانی تر.
شایانی باسە ئەگەر وەلی ئەمری موسوڵمانان بە ئەركەكانی خۆی هەڵنەسا و كەمتەرخەمی كرد پێویستە فەرمانی بە چاكە پێ بكرێت و هەڵەی بۆ ڕوون بكرێتەوە بۆ ئەوەی بگەرێتەوە بۆ ڕاستە شەقامی دادگەری و دینەكەی، بەڵام ئەگەر پرسەكە لەوە گەورەتر بوو و ئەو دەسەڵاتدارە لە دینەكەی لایدا و سەرپێچی شەرع و بیروباوەڕەكەی كرد و لە ئیسلام هەڵگەڕایەوە زانایان فەرموویانە ئەگەر توانا هەبێت پێویستە لە كارەكەی لاببرێت، ئەگەرنا نابێت بە وەلی بزانرێت و سمع و طاعة ی نامینێت لەسەریان. إمام الحرمين الجويني لە غياث الأمم في التياث الظلم 106 دەڵێت: ( فأما إذا تواصل منه العصيان، وفشا منه العدوان، وظهر الفساد، وزال السداد، وتعطلت الحقوق والحدود، وارتفعت الصيانة،ووضحت الخيانة، واستجرأ الظلمة، ولم يجد المظلوم منتصفا ممن ظلمه، وتداعى الخلل والخطل إلى عظائم الأمور، وتعطيل الثغور، فلا بد من استدراك هذا الأمر المتفاقم).
چونكە ئەگەر لە دینی ئیسلام لایدا و باوەڕی پێی نەما و حوكمی بەشەریعەتەكەی نەكرد ئیتر هیچ گوێڕایەڵییەكی بەسەر موسوڵمانانەوە نامینێت، لەم بارەوە النووي فەرموویەتی : " قال القاضي عياض أجمع العلماء على أن الإمامة لا تنعقد لكافر وعلى أنه لو طرأ عليه الكفر انعزل قال وكذا لو ترك إقامة الصلوات والدعاء إليها).شرح النووي على صحيح مسلم 12/229.
بۆ ئەم وەڵامە لە چەند سەرچاوەیەك سوودم بینیوە بەتایبەتی: ولي الأمر واجباته وحقوقه/ محمد بن شاكر الشريف.
بەلعامی كوڕی باعورا کێیە؟
#وەڵامی_پرسیارەكانتان : 56
بەلعامی كوڕی باعورا نموونەیەكە هەمیشە نوێ دەبێتەوە
بەلعامی كوری باعورا یەكێك بوو لە زاناكانی بەنی ئیسڕائیل، الله تعالی زانستی زۆری پێ بەخشیبوو، خاوەن پلەو پایەیەكی بەرز و بڵند بوو، دەگێڕنەوە شارەزایی لەو كتێبانەی پێش خۆی و سەردەمی خۆیشی هەبوو كە الله تعالی بۆ پێغەمبەرانی علیهم السلام دابەزاندووە، نزاو پاڕانەوەشی وەرگیراو بوو. هەزاران تەلەبەی هەبوو زانستیان لێ وەردەگرت و ڕێزو حورمەتی زۆ
ریان دەگرت، بەلعام پەروەردەكراوی دەستی موسا بوو علیه السلام و زانستیشی هەر لە ئەو وەرگرتبوو، بەلام ئەوانە هیچ دادیان نەدا و دواجار ڕێگەی ڕاستی ون كرد و بە مەعنای گومڕابوون گومڕ بوو.
لە تەفسیرەكاندا هاتووە، ئەم بەلعامە سەرەڕای ئەو زانستە شەرعییەی كە هەیبوو، سەرەڕای ئەوەی ناوی هەرە مەزنی پەروەردگاری دەزانی، بەڵام لە ناخیدا زۆر حەزی بە ناودەركردن و سومعە و ئەوە بوو هەمیشە پەنجەی بۆ ڕابكشرێت و بوترێت ئەوە مامۆستا بەلعامە، ئەوە شیخ و بانگخوازو پایەدار بەلعامە، هەر بۆیە شەیتان ئەو هەلەی قۆستەوەو هەر لەو دەرگایەوە خۆی پێ گەیاند و لە خشتەی برد و كردی بە پەند و عیبرەت تا ڕۆژی قیامەت، وەكو كەسێكی خەجالەت و لە خشتەچوو و گومڕا لە قورئاندا باس كرا و هەمیشە موسوڵمانان ئەو بەسەر هاتە دەخوێننەوە و پێویستیشە پەندی لێ وەربگرن و ئەوەش بزانن، ئەگەرچی بەلعامی كوڕی باعورا وەكو كەسایەتی و زانایەك لە كات و سەردەمێكی دیاری كراودا كۆتایی پێ هاتووە، بەڵام وەکو نموونەیەک بۆ داڕوخانی كەسایەتی و دین فرۆشتن هەمیشە تازە دەبێتەوە و لە هەموو سەردەمێکدا بوونی هەیە.
پەروەردگارمان ئەو بەسەرهاتەی لە قورئاندا بۆ گێڕاوینەتەوە، ئیتر ئایا ناوی كەسەكە بەلعام بێت یان هەر ناوێكی تر بێت، گرنگ ئەوەیە كەسایەتییەكی دیندار و زانا بووە و دین و زانستەكەی خۆی بە ماڵ وپێگەو پلەو پایەی دونیا فرۆشتووە: (وَاتْلُ عَلَيْهِمْ نَبَأَ الَّذِي آتَيْنَاهُ آيَاتِنَا فَانْسَلَخَ مِنْهَا فَأَتْبَعَهُ الشَّيْطَانُ فَكَانَ مِنَ الْغَاوِينَ * وَلَوْ شِئْنَا لَرَفَعْنَاهُ بِهَا وَلَكِنَّهُ أَخْلَدَ إِلَى الْأَرْضِ وَاتَّبَعَ هَوَاهُ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ الْكَلْبِ إِنْ تَحْمِلْ عَلَيْهِ يَلْهَثْ أَوْ تَتْرُكْهُ يَلْهَثْ ذَلِكَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا فَاقْصُصِ الْقَصَصَ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ)،الأعراف: 175-176.
كورتەی تەفسیری ئایەتەكان ئەوەیە ئەو كەسە الله تعالی زانستی پێ بەخشیبوو، بەڵام ئەو ڕێزی لە زانستەكەی خۆی نەگرت و سەرباری ئەوەش زانستەكەی لە خۆی داماڵی و وەكو چۆن كەسێك كراسێك لەبەرخۆی دادەكەنێت! شەیتانیش بەو هۆیەوە زاڵ بوو بەسەریدا و ڕێگەی گومرایی زیاتر بۆ خۆش كرد و هەر بۆیە الله تعالی بە نموونەی سەگ وەسفی ئەو زانایە دەكات وەكو ئاماژەیەك بۆ نزمی پلەو پایەكەی پاش ئەوەی الله تعالی پۆشاكی زانستی لەبەر كردبوو، هاوکات وانەیەکیش بێت بۆ خەڵکی کە ئەگەر زانا کار بە زانستەکەی نەکات هیچ ڕێزو پلەو پایەیەکی لای خوا و لای موسوڵمانانیش نامێنێت، بەلعام پۆشاکی ڕێزو زانستی الله بە ئاسان لەبەرخۆی داكەند و بە هەرزانیش فرۆشتی.
بەلعام دوای ئەوەی كە ڕێنوێنی گومڕاكانی دەكرد و بۆ سەر ڕێگای ڕاست دەیگێڕانەوە ، خۆی بوو بە سەركردەی گومڕاكان و مۆری گومڕابوونیش بۆ یەكجاری لە دڵی درا.
باسكردنی ئەو نموونەیە لە قورئاندا و تەشبیه كردنی بەسەگ، بێ گومان بەبێ حیكمەت نییە و وانەیەكە و وریاییكردنەوەیەكە بۆ ئەوانەی زانستیان هەیە كە پێویستە زۆر وریای خۆیان بن و ڕێز لە زانستەكەیان بگرن كە الله تعالی پێی بەخشیون، ئەگینا خودی ئەو عیلمەی کە هەیانە دەبێتە مایەی شەرمەزاری دین و دونیا بۆیان، نەك بیكەن بە پەیژەیەكی سەركەوتن بۆ پلەو پایەی دونیایی و بەدەستهێنانی پارە و پێگە و دەسكەوتی مادی و مەعنەوی بۆ كەسایەتی خۆیان و دەوروبەریان، خۆ ئەگەر وایان كرد ئەوە نموونەی ئەو بەلعامی كوڕی باعورایە نموونەیەكی بەرجەستەیە لەبەردەمیاندا و مایەی ترس و تۆقین و دەرس وەرگرتنە بۆ كەسانێک تەقواو ترسی الله یان هەبێت، ئەگەرنا تاكو ئەو جۆرە خاوەن زانستانە لووتیان لە بەردی مەرگ نەدات و بیشكێنیت بە ئاگا نایەنەوە.
ئایا بۆ چوونە ناو بازاڕ زیكرێكی تایبەت هەیە؟
#وەڵامی_پرسیارەكانتان :55
ئایا بۆ چوونە ناو بازاڕ زیكرێكی تایبەت هەیە؟
بەرێزێك ئەو پرسیارەی لێ كردم ئایا زیكری چوونە ناو بازاڕ سەحیحە یان زەعیفە؟ منیش لە وەڵامدا و لە ڕۆشنایی قسەی زانایاندا وتم:
دەقی فەرموودەكە بریتییە لە: ( مَنْ دَخَلَ السُّوقَ ، فَقَالَ : لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ ، وَحْدَهُ لاَ شَرِيكَ لَهُ ، لَهُ الْمُلْكُ وَلَهُ الحَمْدُ ، يُحْيِي وَيُمِيتُ ، وَهُوَ حَيٌّ لاَ يَمُوتُ ، بِيَدِهِ الخَيْرُ ، وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ ، كَتَبَ اللَّهُ لَهُ أَلْفَ أَلْفِ حَسَنَةٍ ، وَمَحَا عَنْهُ أَلْفَ أَلْفِ سَيِّئَةٍ ، وَرَفَعَ لَهُ أَلْفَ أَلْفِ دَرَجَةٍ ) رواه الترمذي (3428) وقال : هَذَا حَدِيثٌ غَرِيبٌ . واتە: هەركێ كاتێك دەچێت ناو بازاڕ، بڵێت: لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ ، وَحْدَهُ لاَ شَرِيكَ لَهُ ، لَهُ الْمُلْكُ وَلَهُ الحَمْدُ ، يُحْيِي وَيُمِيتُ ، وَهُوَ حَيٌّ لاَ يَمُوتُ ، بِيَدِهِ الخَيْرُ ، وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ ، الله تعالی هەزار هەزار چاكەی بۆ دەنووسێت و هەزار هەزار خراپەی لەسەر لادەبات و هەزار هەزار پلەی بەرز دەكاتەوە.
ئەم فەرموودەیە وەكو فەرموودەناسان فەرموویانە ڕێگەی زۆرە بەڵام هیچ ڕێگەیەكی سەلامەت و بێ عەیب و بێ كێشە نییە كە پشتی پێ ببەسترێت ودڵ ئاسوودە بێت بۆ وەرگرتنی! ئەویش بە هۆی ئەوەی هەموو ڕێگەكانی دەگەڕێتەوە سەر كەسێك بەناوی (شهر بن حوشب) كە لاوازە و فەرموودەی وەرناگیرێت.
هەرچەند هەندێ لە زانایانی وەكو الحاكم كە بە تساهل ناسراوە لە تەسحیحی فەرموودەدا ئەو فەرموودەیان بە هۆی فرەڕێگەییەوە تصحیح یان تەحسین كردووە، بەڵام زۆربەی زۆری فەرموودەناسان لە كۆن و هاوچەرخەكاندا وتوویانە فەرموودەیەكی زەعیفە و ناشێت بۆ كارپێكردن و وەرگرتن.
شایانی باسە لە هاوچەرخەكاندا - وەكو شێخ محمد صالح المنجد دەڵێت - شێخی ئەلبانییش یەكێك بوو لەوانەی ئەو فەرموودەی تضعیف كردبوو لە "ضعيف الترمذي" (3474)، بەڵام دواتر لە "صحيح الترغيب" (474) و"السلسلة الصحيحة" (114) لە حوكمەكەی پاشگەز بوویەوەو دووبارە تصحیح ی كردەوە ، بەڵام وەكو وتم زۆربەی زۆری فەرموودەناسان ئەو فەرمووەیان رەتكردووەتەوە و تەنانەت لە هاوچەرخەكاندا شێخ أبو إسحق الحوینی دەڵێت هەرچەند مامۆستامان ئەلبانی تصحیح ی كردووە بەڵام راست ئەوەیە كە ئەو فەرموودە لاوازە و وەرناگیرێت.
ئەوەش مەعنای ئەوە نییە نەتوانیت لەبازاڕدا زیكر بكەیت، بەڵام نەك وەكو زیكرێكی تایبەت بە چوونە بازاڕ بەڵكو وەكو زیكرێكی گشتی كە موسوڵمان لە هەر شوێنێكدا - جگە لە شوینە قەدەغەكراوەكاندا - دەتوانێت ئەنجامی بدات و بازاڕیش جیگای غەفلەت و بێ ئاگاییە و كارێكی باشە موسوڵمان لەو جیگەیە زمانی بە یادی پەروەردگاری تەر بێت.
إحسان برهان الدین
1 ربيع الأول 1443
7 تشرینی یەكەم 2021
ئایا درووستە موسولمان لەلای غەیری موسوڵمان كار بكات؟
#وەڵامی_پرسیارەكانتان : 54
ئایا درووستە موسولمان لەلای غەیری موسوڵمان كار بكات؟
بەرێزێك ئەم پرسیارەی لێ كردووم: السلام علیكم ، مامۆستای بەڕێز پرسیارێكم ھەبوو ، ئایا جائیزە موسوڵمان ئیش لە لای غەیری موسوڵمان بكات ؟ منیش لە وەڵامیدا و لە ڕۆشنایی قسەی زانایاندا وتم وعلیکم السلام ورحمة الله:
جومهورى زانايانى ئیسلام لەسەر ئەوەن كە موسوڵمان بۆی هەیە لەلای غەیری موسوڵمان كار بكات و كرێی لێ وەربگرێت، بە مەرجێك خودی ئەو كارەی كە دەیكات حەڵاڵ بێت و قەدەغەكراوێكی شەرعی تێدا نەبێت. بۆ نموونە كارەكە لە كارگەیەكی درووست كردنی عارەق نەبێت، یان بە خیوكردنی بەراز نەبێت، یان ئازاردانی موسولمانی تێدا نەبێت، یان یارمەتیدان نەبێت بۆ شتێك كە پێچەوانەی شەرعی ئیسلام بێت.
لە سەردەمی پێغەمبەریشدا صلی الله علیه و سلم عەلی كوڕی ئەبو تالیب الله لێی ڕازی بێت لەلای كەسێكی یەهودی ئاودێری بۆ كردووە بەرانبەر بڕێك خورما كە لەسەر ئەو كارەی پێی داوە وەكو لە فەرموودەیەك لەلای پێشەوا الترمذی دا هاتووە و ابن تیمیة و ابن القیم و ابن قدامة المقدسي و زۆر زانای تریش ئەوەیان كردووەتە یەكێك لە بەڵگەكانیان كەوا كار كردنی موسوڵمان لەلای غەیری موسوڵمان بە مەرجێك خودی كارەكە حەرام نەبێت ڕیگەپێدراوە و هیچ بەڵگەیەك نییە ئەوە قەدەغە بكات.
پێشەوا ابن قدامة المقدسي لەو بارەوە فەرموویەتی: (ولا بأس أن يؤجر نفسه من الذمى، نص عليه؛ «لأن عليا رضى الله عنه أجر نفسه يهوديا، يسقى له كل دلو بتمرة، وأخبر به النبى صلى الله عليه وآله وسلم فلم ينكره» وأكل أجرته، ولا يؤجر نفسه لخدمته؛ لأنه يتضمن إذلال المسلم للكافر فلم يجز، كبيعه إياه، ويتخرج الجواز؛ لأنه عاوضه عن منفعة، فجاز، كإجارته لعمل شىء) واتە هیچی تێدا نییە ئەگەر بە كرێ لەلای كەسێكی ذمي لە جولەكەو نەسارا ئیش بكات لەبەر ئەو بەڵگەی لەسەرەوە باسمان بكات و بە مەرجێك سەرشۆڕی بۆ موسولمانەكە تێدا نەبێت و لەلای ئەو ناموسوڵمانە خۆی سووك نەكات.
شەوكانی لە كتێبی "نيل الأوطار" دا فەرموویەتی: "تأجير النفس لا يعد دناءة وإن كان المستأجر غير شريف أو كافرًا والأجير من أشراف الناس وعظمائهم، ". واتە: كاركردن بە كرێ هیچ نەفس نزمییەكی تێدا نییە با ئەو كەسەش كە كاری لەلا ئەكات كەسێكی ناپاك و كافر بێت.
بە كورتی كاركردنی موسوڵمان لەلای غەیری موسوڵمان بە كرێیەكی دیاریكراو ئەگەر كارەكە قەدەغەكراوێكی شەرعی یان مەترسییەكی لەسەر عەقیدەو بیروباوەڕی ئەو كەسە نەبوو كێشەیەكی شەرعی تێدا نییە و درووستە.
واتە ئەوەی كە كاریگەری لەسەر حوكمی ئەم مەسەلە هەیە خودی كارەكەیە و پێویستە بەڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ ناكۆك نەبێت لەگەڵ هیچ حوكمێكی ئیسلام لە كیتاب و لە سوننەتدا ، یان ئەوەی كە موسوڵمانان ئیجماعیان لەسەری كردووە كە درووست نییە ئەنجام بدرێت، جگە لەوە ئیتر كاری كرێكاری و فەرمانبەری و مامۆستایی و هەر كارێكی تر ئەگەر حەرام نەبێت خۆی لە خۆیدا لەلای موسوڵمان و لەلای غەیری موسولمانیش هەر درووستە چونكە ئەوە گرێبەستێكە لە سەر ئەنجامدانی كارێكی حەڵاڵ.
لە كۆتاییدا دەڵێم: بنچینەیەكی كار پێكراوە لەلای ئەهلی عیلم كە كاركردنی موسوڵمان لەلای غەیری موسوڵمان درووستە بە سێ مەرج:
1- كارەكە كە موسوڵمانەكە بۆ بەرژەوەندی بێ باوەڕەكە یان نا موسولمانەكە ئەیكات خۆی لە خۆیدا شەرعی و جائیز بێت و سنوور بەزاندنی شەرعی تێدا نەبێت. بۆ نموونە درووستكرنی بینایەك بێت، سایەقی ئوتومبێلێك بێت لە كارێكی جائیزدا و ئیشی تری هاوشێوە.
2- كارەكە جگە لەوەی كە پێویستە حەڵاڵ بێت پێویستە بە زیانی دینی ئەو كەسەش تەواو نەبێت كە بە كارەكە هەڵدەسێت، بۆ نموونە ئەو جێگەی كاری تێدا دەكات ڕێگە بە نوێژكردن نەدرێت تێیدا یان شتی لەو شێوە.
3- ئیشەكە سەرشۆڕی و زەلیلی و سووكبوونی بۆ موسوڵمانەكە تێدا نەبێت، بۆ نموونە خزمەتكاری كەسە ناموسوڵمانەكە بكات، یان پێڵاوی بۆ دابنێت ، یان دەرگای سەیارەی بۆ بكاتەوە و شتی هاوشێوە.
پێویستیشە موسوڵمان لە هەر شوێن و كارێكدا بوو ئەركی بانگەواز بۆ دینەكەی خۆی لەبیر نەكات و هەموو هەلێك بقۆزێتەوە بۆ جوان دەرخستنی دینەكەی لەلای خاوەن كار و هەموو ئەوانەی لەگەڵیدان لە كارەكەی و بەڕەوشتێكی جوان و بەرزەوە مامەڵە بكات.
إحسان برهان الدین
1 ربيع الأول 1443
7 تشرینی یەكەم 2021
ئایا ڕای پەسەندی زانایان چیە دەربارەی مەقامی مەحمود ؟
#وەڵامی_پرسیارەكانتان : 53
السلام عليكم ، مامۆستای بەڕێز پرسیارێكم ھەبوو بە ئەرك نەبێت وەڵامم بدەیتەوە سوپاست دەكەم :
مەعلومی جەنابتانە قسەو باسێكی زۆر ھەیە لەسەر مەقامی مەحمود ! ئایا ڕای پەسەندی زانایان لەو بارەیەوە چیە؟
الحمد لله رب العالمین والصلاة و السلام علی خیر خلقه محمد وعلی آله و صحته و سلم.
وعلیكم السلام ورحمة الله وبركاته، ماوەیەكە لەڕێگەی چەندین بەڕێزەوە جگە لە جەنابت ئەم پرسیارەم لێ دەكرێت، بۆ بۆ بەڕێزت و ئەو بەڕێزانەی تر كە هەمان پرسیاریان كردووە، دەڵێم:
مەسەلەی تەفسیری (المقام المحمود) یەكێكە لەو مەسەلانەی ناكۆكی زۆری لە مێژووی ئیسلامیدا لێ كەوتووەتە، نەك هەر تەنها لە نێوان ئەهلی سونەت و هەندێ لە ئەهلی بیدەع لە سەردەمی پێشیناندا ، بەڵكو لە نێوان خودی زانایانی ئەهلی سوننەتدا ناكۆكی زۆری لەسەر درووست بووە و بووەتە مایەی فیتنەیەكی گەورە لە نێوان موسوڵماناندا تەنانەت خوینی تێدا ڕژاوە و زانای گەورەی وەكو تەبەری لەلایەن خەڵكی عەوامەوە بەرد باران كراوە.
من پێشتر بەر لەوەی بزانم لە مێژووی ئیسلامدا ئەو فیتنە و هەرایەی لەسەر درووست بووە، پۆستیكم لەسەر ئەو باسە كرد كە بریتی بوو لە وەرگێڕانی بابەتێك لە كتێبێكی عەقیدەی هاوچەرخەوە كە فەرموودەكەی ئیمامی بوخاری (المقام المحمود) ی تەفسیر كردبوو و باسی ئەوەی كردبوو كە ڕای ڕاست و بە هیز لە ڕووی بەڵگەی سەنەد و فەرموودەوە ئەوەیە كە واتاكەی شەفاعەتە و جگە لەوە بۆچوونەكانی تر بەڵگەكانیان لاوازن، لە پاش ئەوەش كە باسەكە هەرایەكی درووست كرد و منیش پاش ماوەیەك لەبەر ئەوەی نەبم بە هۆكاری پەرتەوازەیی مەنهەجیی موسولمانان لەوەی زیاتر كە هەیە، پۆستەكانم سڕییەوە، بەڵام ناو بەناو لە ڕێگەی جیاوازەوە ئەو پرسیارەم هەر لێ دەكرێت كە تەفسیری ڕاست و بەڵگەداری المقام المحمود چییە، منیش پاش ئەوەی لە ماوەی رابردوودا زۆرم لەسەر ئەو بابەتە خوێندەوە، بەوە گەیشتم كە وەڵامی ئەم بابەتە لە سێ تەوەر و ڕوانگەوە بدەمەوە، لەسەر هەمان ئەو مەنهەجەی خۆیشم كە چەند سالە ئیشی لەسەر ئەكەم ئەویش ئەوەیە ڕای یار و نەیار هەموویی نەقل ئەكەم، نەك ئەوەی بەدڵی خۆم بێت یان ئەوەی كە خۆم زیاتر باوەڕم پێیەتی ئەوە باس بكەم و بۆچوونەكانی تر پشت گوێ بخەم ، یان تیشكی كەمتر بخەمە سەر:
یەكەم لە روانگەی زۆرینەوە كە تەفسیری (المقام المحمود) یان بە شەفاعەتی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم تەفسیر كردووە و ئیتر یان هەر بەلای بۆچوونی دووەمدا نەڕۆیشتوون یان وتوویانە هەردوو تەفسیرەكە هەر ڕاستە.
دووەم باسی بۆچوونی ئەوانە دەكەم كە بەهۆی (أثر) ێكی پێشەوا موجاهید بەڕەحمەت بێت، وتوویانە تەفسیری (المقام المحمود) بریتییە لەوەی الله تعالی پێغەمبەرەكەی صلی الله علیه و سلم لەگەڵ خۆیدا لەسەر عەرش دادەنیشێنێت و كێیش كەمترین موخالەفەیانی كردبێت لە تەبدیعەوە بۆ تەكفیرو تا نزیكی كوشتنیش لەگەڵیدا چوونە ئەگەر بە پیویستیان زانیبێت و توانبیتیان، لە دوای ئەوەش لە بەشی سێیەمدا قسەی كۆتایی خۆم لەو بارەوە دەكەم ان شاء الله:
یەكەم: بۆچوونی ئەوانەی كە (المقام المحمود) یان بە شەفاعەتی مەزن تەفسیر كردووە:
لەم بەشەدا هەوڵ ئەدەم بە كورتی و وەكو تەنها نموونە هێنانەوە هەندێك لەو بەڵگەو بیروبۆچوونانەی هەیە لەم بارەوە باس بكەم:
1- پێشەوا ابن جریر الطبري لە تەفسیرەكەیدا بۆ ئایەتی: "وَمِنَ اللَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَّكَ عَسَىٰ أَن يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقَامًا مَّحْمُودًا" الإسراء:79. فەرموویەتی: قال أكثر أهل العلم: إنه الشفاعة للناس ليريحهم ربهم من عظيم ما هم فيه، من شدة ذلك اليوم ... واتە: زۆربەی ئەهلی عیلم لەسەر ئەوەن كە تەفسیری المقام المحمود مەعنای شەفاعەتە و دوای ئەوە (أثر) زۆری هیناوەتەوە وەكو بەڵگە لەسەر ئەوەی كە مەعنا و تەفسیرەكەی شەفاعەتی گەورەیە.
2- القرطبي بەڕەحمەت بێت لە بارەی ئەم مەسەلەوە فەرموویەتی: اختلف في المقام المحمود على أربعة أقوال: الأول- وهو أصحها- الشفاعة للناس يوم القيامة، قاله حذيفة بن اليمان. واتە: زانایان دەربارەی تەفسیری المقام المحمود جیاوازییان لە نیواندایە و لەو بارەوە چوار بۆچوونیان هەیە، ڕاستترین ئەوەیە المقام المحمود واتای شەفاعەتە وئەمە لە حذیفة بن الیمان گێڕدراوەتەوە.
3- لە فەرموودەكانی پێشەوایان بوخاری و موسلیم و الترمذي و پێشەوای تریشدا تەفسیری (المقام المحمود ) لە ئایەتەكەدا بە شەفاعەتی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم تەفسیر كراوە بۆ ئوممەتەكەی و باسی ئەوە نەكراوە كە تەفسیرەكەی بریتی بێت لەوەی الله تعالی پێغەمبەرەكەی لە گەڵ خۆیدا لەسەر عەرش دادەنیشێنیت، واتە ڕیوایەتەكەی موجاهیدیان رەتكردووەتەوە و وەریان نەگرتووە.
4- هۆكاری رەتكردنەوەی ڕیوایەتەكەی مجاهد كە سەرچاوەی یەكەمی ئەو تەفسیرەیە بۆ (المقام المحمود)، بریتییە لەوەی كێشەی گەەورەی لە سەنەكەیدایە، چونكە كەسێك بە ناوی ( ليثِ بنِ أبي سُلَيْمٍ) ی تێدایە كە كەسێكی زەعیفە و فەرموودەی لەلای فەرموودەناسان لە مەرتەبەی ضعیف ە و لە كۆتایی تەمەنیدا تیكچووە و سەنەدەكانی تێكەڵ دەكرد و بە گشتی جێگای متمانە نەبووە.
ئینجا هەر لە موجاهید خۆیەوە ڕیوایەتی تر هاتووە لەوەی كە سولەیمی تێدایە بەهێزنر و سەحیحتر لە ڕێگەی ( ابنُ أبي نَجِيْحٍ) كە (المقام المحمود) ی بە شەفاعەت تەفسیر كردووە.
5- هەروەها وتوویانە: جومهور لەسەر ئەوەن كە المقام المحمود بە واتای شەفاعەت هاتووە نەك شتی تر، تەنانەت هەندێكیان وەكو الواحدي پاش ئەوەی (أثر) ەكەی موجاهیدی ڕەتكردووەتەوە ئیددیعای ئیجماعشی كردووە لەسەر ئەوەی (المقام المحمود) بریتییە لە شەفاعەتی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم.
7- الحافظ ابن عبد البر(463) لە كتێبی التمهيد (19 – 63 – 64) دا فەرموویەتی: على هذا أهل العلم في تأويل قول الله عز وجل (عَسَى أَن يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقَامًا مَّحْمُودًا) أنه الشفاعة، وقد روي عن مجاهد أن المقام المحمود أن يقعده معه يوم القيامة على العرش وهذا عندهم منكر في تفسير هذه الآية، والذي عليه جماعة العلماء من الصحابة والتابعين ومن بعدهم من الخالفين أن المقام المحمود هو المقام الذي يشفع فيه لأمته، وقد روي عن مجاهد مثل ما عليه الجماعة من ذلك، فصار إجماعا في تأويل الآية من أهل العلم بالكتاب والسنة، ذكر ابن أبي شيبة عن شبابة عن ورقاء عن ابن أبي نجيح عن مجاهد في قوله تعالى (عَسَى أَن يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقَامًا مَّحْمُودًا) قال شفاعة محمد صلى الله عليه وسلم. پوختەی قسەكەی ئەوەیە: هەموو زانایان لەسەر ئەوەن كە واتای المقام المحمود لە ئایەتی: (عَسَى أَن يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقَامًا مَّحْمُودًا) شەفاعەتە و ئەسەرەكەی موجاهیدیشیان بە ئەسەرێكی مونكەر زانیوە و وەریان نەگرتووە، "المنكر" هو "الحديث الذي يخالف فيه الضعيف الثقات". جا لەبەر ئەوەش كە خودی موجاهید ڕیوایەتێكی تری هەیە لە ڕووی سەنەدەوە لەو ڕیواتەی كە دانیشاندنی پێغەمبەری صلی الله علیه و سلم تێدایە لەگەڵ پەروەردگارا لەسەر عەرش سەحیحترە، بۆیە تەفسیر كردنی المقام المحمود بە شەفاعەت دەبێتە ئیجماع بە كۆی دەنگی زانایان.
8- هەروەها ابن عبد البر دەڵێت: (مجاهد وإن كان أحد الأئمة بالتأويل، فإن له قولين مهجورين عند أهل العلم: أحدهما هذا، والثاني في تأويل {وجوه يومئذ ناضرة إلى ربها ناظرة} [القيامة: 22 23]. قال: معناه تنتظر الثواب، وليس من النظر. انتهى) واتە موجاهید ئەگەرچی پێشەوایەكە لە تەفسیری قورئاندا، بەڵام دوو قەولی هەیە زانایان وەریان نەگرتووە و هەجر كراوە كە یەكێكیان ئەمەیە كە لە تەفسیری مەقامی مەحموددا هێناوێتییەوە.
9- الذهبي بە ڕەحمەت بێت لە (كتاب العلو 170) فەرموویەتی: (أما قضيّة قعود نبينا على العرش فلم يثبت في ذلك نص بل في الباب حديث واه ما فسّر به مجاهد الآية) واتە: مەسەلەی دانیشاندنی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم لەگەڵ الله تعالی لەسەر عەرش ئەوە هیچ دەقێكی لەسەر نەهاتووە و جێگیر نەبووە ، جگە لە شوێنەوارێكی لاواز نەبێت لە موجاهیدەوە. الذهبي بە توندی ئەو ئەسەرەی موجاهیدی ڕەتكردووەتەوە و لەگەڵ ئەوانەی رەتیان كردووەتەوە ئەویش ئەسەرەكەی موجاهیدی ڕەتكردووەتەوە و بە صحیح ی نەزانیوە.
لە "الميزان"دا (3/439) -پاش ئەوەی وەسفی پێشەوا موجاهیدی كردووە وتوویەتی: : وقال أبو بكر بن عياش : قلت للأعمش : ما بال تفسير مجاهد مخالف - أو شيء نحوه ؟ قال : أخذها من أهل الكتاب . واتە: ئیبنو عەییاش بە ئەعمەشی وتووە: بۆچی تەفسیرەكەی موجاهید بۆ مەقامی مەحمود جیاوازە، فەرمووی: لەبەر ئەوەی لە ئەهلی كیتابەوە وەریگرتووە.
10- هەروەها دەڵێن: تەوقیت و كاتی درووست بوونی ئەو فیتنەیە لە ناو موسولماناندا زۆر تەوقیتێكی هەستیار بوو و گۆڕەپانی ئیسلامی لە ئەنجامی ڕووبەڕوونەوەی ئەهلی سوننەتدا لە گەڵ ئەهلی بیدعەت دەكوڵا و دۆخەكە زۆر هەستیار بوو، تەنانەت زانای پایەداری وەكو بوخاری بەرەحمەت بێت لە ئەنجامی وەڵامدانەوەی پرسیارێك كە بەهەڵ لێكدرایەوەو قەناعەتیان بە پێشەوا محمد بن یحیی الذهلي كرد كە بوخاری دەڵێت (لفظي بالقران مخلوق) چۆن لە نیسابوردا لە شێوەی كەرنەڤاڵێكدا هەموو خەڵكی بە خۆشی و شادی پێشوازیان لە بوخاری كرد و پارەو شیرینیان بە ئاسماندا هەڵدەدا، دوای ماوەیەك بە پێچەوانەوە و بەڕازیبوونی الذهلي خۆی بوخاری ئەو زانامەزنەیان ناچاری دەرچوون كرد لە نیسسابور و بە ناشیرینترین شێوە دەریان كرد كە كار گەیشتە ئەوەی ئەو زانا مەزنە بە هۆی ئەو مامەڵە ناشیرینەیانەوە ئاواتی بە مردن خواست بەڵام وتی كە من دینم سەلامەت بێت كێشە نییە چیم لەگەل بكرێت! مەبەست لە هێنانەوەی ئەم نموونەیە ئەوەیە موسوڵمانان لەو قۆناغەدا لە بارێكی زۆر هەستیار و گرژدا بوون، ئاگرێكی فیتنە هەڵگیرسابوو، هەركێ وشەیەكی بەملاو ئەو لادا بوتایە بە زووترین كات تەكفیر دەكرا وەكو ئەوەی بەسەر زۆر زانای گەورەی ئەهلی سوننەتدا هات، نموونەش گەلێك زۆرە لەم بارەوە، یان تەبدیع و تضلیل دەكرا و شاربەدەر دەكرا.
لەم مەسەلەشدا لەسەر بۆچوونێكی كە بەدڵی هەندی لە عەوامی حەنابیلە نەبوو ئیبنو جەریری تەبەری سووكایەتی زۆری پێكرا و ماڵەكەی بەردباران كراو تا هێزەكانی خیلافەت لەو سەردەمەدا فریای كەوتن و ماڵەكەیان پاراست و بەردەكانیان لەبەردەم ماڵەكەی لادا. مەبەست لەوەیە دەبوو ئەو كەسە بۆ ئەوەی شاربەدەر نەكرێت و بەردباران نەكرێت و تەكفیر و تەبدیع نەكرێت موخالەفەی عاممە نەكات و وەكو ئەوان مامەڵە بكات ئەگینا حاڵی باش نابێت!
بۆیە گەورەكردنی مەسەلەی كاركردن بەئەسەرێكی لاوازی موجاهید و پەسەندكردنی بەسەر زۆرێك لە فەرموودەی صحیح دا كە لە هاوەڵانەوە هاتووە و( المقام المحمود) ی بە شەفاعەتی مەزن تەفسیر كردووە و هەر بەلای ئەو بۆچوونەكەی تردا نەچوونە وەكو ئەوەی بوخاری و موسلیم و فەرموودەناسانی تر كردیان، ئەوە لە چوارچێوەدا هاتووە كە ئاماژەی پێكرا. واتە: هۆكارەكەی ئەو ململانێ و جەنگە فیكرییە بووە نەك ئەوەی كە مەسەلەیەكی زانستی بێت و سەنەد و بەڵگە مەسەلەكان یەكلا بكاتەوە، بەڵكو شەڕێكی گەرمی دەستەو یەخە بووە تەنانەت خوێنی تێدا ڕژاوە. بۆیە ئێستا لەم سەردەمەشدا هەندێك دەیانەوێت بەبێ هەبوونی هیچ بەڵگەیەكی صحیح لە كیتاب و سوننەت و تەنانەت لە ئەسەرێكی صحیح ئەو جەنگە دووبارە بكەنەوە و وەكو ئەو كاتە بیكەن بە مەسەلەیەك خەڵكی لەسەر ئیسلام پێ بكەنە دەرەوە.
11- لەگەرمەی ئەو فیتنەیەیەی كە لەو كاتەدا هەڵگیرسابوو، هەندێك لە زانایان دەیانوت، هەركێ باوەڕی بە ئەسەرەكەی مجاهد نەبێت ئەوە نەك تەنها هەڵەی كردووە، بەڵكو بووە بە موبتەدیع و جەهمیش، لە كاتێكدا ئەو زانایانەی كە ئەو قسەیان دەكرد مەبەستیان ئەوەبوو جەهمییە ئینكاری علو و استواء و كەلامی الله یان دەكرد و ئەمانەی ئەسەرەكەی موجاهیدیان ڕەتدەكردەوە هیچیان لەوانە ڕەت نەدەكردەوەو كێشەیان تەنها لەگەڵ لاوازی سەنەدی ئەو ڕیوایەتەی موجاهیددا بوو، بەڵام ئیتر چونكە كاتەكە كاتی فیتنە بوو تەكفیر كردن عەرەب واتەنی علی (قدم و ساق) لەسەر بچووكترین شت ئاراستەی موخالیفان دەكرا.
یەكیك لەوانەی كە دەیوت هەركێ باوەڕی بەو (أثر) ە ی موجاهید نەبێت جەهمییەكەسێك بوو بەناوی ( محمد بن یونس البصری) ، كە بە توندی پشتگیری ڕاست و درووستی ئەو ڕیواتەی موجاهیدی كردووە، ئەو كەسە خۆی نەك هەر كەسایەتییەكی لاوازە بەڵكو بە درۆزنیش ناسراوە و الذهبي لە "الميزان" دا (4/74-75) دەربارەی وتوویەتی: محمد بن موسى القرشي السامي الكديمي البصري الحافظ أحد المتروكين. واتە یەكێكە لەوانەی فەرموودەناسان وازیان لێی هێناوە و فەرموودەیان وەرنەگرتووە! ابن حبان دەربارەی وتوویەتی: لعلّه وضع أكثر من ألف حديث. واتە ڕەنگە هەزار فەرموودەی لەسەر زاری پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم هەڵبەستبێت،
12- لە تەفسیری ابن أبي حاتم ج6/ص1766 دا هاتووە:" إن ربك سيبعثك مقاماً محموداً وهي الشفاعة".
هەروەها لە تفسير البغوي دا هاتووە ج3/ص131:" قال قتادة وقد سمعته يقول فأخرج فأخرجهم من النار وأدخلهم الجنة حتى ما بقي في النار إلا من قد حبسه القرآن أي وجب عليه الخلود ثم تلا هذه الآية عسى أن يبعثك ربك مقاما محمودا قال وهذا المقام المحمود الذي وعده نبيكم صلى الله عليه وسلم ". يعني الشفاعة.
الشوكاني لە فتح القدير دا ج3/ص251: دەڵێت: " وقد اختلف في تعيين هذا المقام على أقوال الأول أنه المقام الذي يقومه النبي صلى الله عليه وسلم للشفاعة يوم القيامة للناس ليريحهم ربهم سبحانه مما هو فيه وهذا القول هو الذي دلت عليه الأدلة الصحيحة فى تفسير الآية وحكاه ابن جرير عن أكثر أهل التأويل قال الواحدي وإجماع المفسرين على أن المقام المحمود هو مقام الشفاعة.
لە فتح الباري دا ج11/ص426 ابن حجر دەڵێت: :" والجمهور على أن المراد به الشفاعة وبالغ الواحدي فنقل فيه الإجماع ولكنه أشار إلى ما جاء عن مجاهد وزيفه وقال الطبري قال أكثر أهل التأويل المقام المحمود هو الذي يقومه النبي صلى الله عليه وسلم ليريحهم من كرب الموقف ثم اخرج عدة أحاديث في بعضها التصريح بذلك وفي بعضها مطلق الشفاعة".
هەروەها لە الفتح دا (11/ 427) لە پاش هێنانەوەی وتەی ئەهلی عیلم لەسەر المقام المحمود وتوویەتی:
(قلت: وهذا هو الذي يتجه، ويمكن رد الأقوال كلها إلى الشفاعة العامة، فإن إعطاءه لواء الحمد وثناءه على ربه وكلامه بين يديه وجلوسه على كرسيه وقيامه أقرب من جبريل كل ذلك صفات للمقام المحمود الذي يشفع فيه ليقضى بين الخلق).
البيهقي لە شعب الإيمان دا ج1/ص281 دەڵێت:" دل على أن ذلك في الشفاعة وكذلك عن حذيفة بن اليمان وابن عمر وغيرهم".
هەروەها البيهقي لە شعب الإيمان بەهەمان شێوە ج1/ص282 دەڵێت:" في رواية محمد بن عبيد عن النبي صلى الله عليه وسلم في قوله عسى أن يبعثك ربك مقاما محمودا قال هو المقام الذي يشفع فيه لأمته".
لە كتاب التوحيدی ابن خزيمة1/459 دەڵێت:" عنْ أَبِي هُرَيْرَةَ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ عَنِ النَّبِيِّ صلى الله عليه وسلم فِي قَوْلِهِ عَسَى أَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقَامًا مَحْمُودًا قَالَ هُوَ الْمَقَامُ الَّذِي أَشْفَعُ فِيهِ لأُمَّتِي". ئەمانە و دەیانی تر بەڵكو سەدانی تر لە ئەهلی عیلم لەسەر ئەوەن كە المقام المحمود شەفاعەتە و ئەسەرەكەی موجاهیدیان وەرنەگرتووە.
12- لە هاوچەرخەكانیشدا بە هەمان شێوە زۆرینەی زۆری ئەهلی عیلم لەسەر ئەوەن كە المقام المحمود واتە شەفاعەتی هەرە مەزنی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم و باسی ئەو بۆچوونەكەیان نەكردووە، یان ڕەتیانكردووەتەوە:
- الشنقيطي لە أضواء البيان دا ج8 /ص558 دەڵێت:" وجاء في السنة بيان المقام المحمود وهو الذي يغبطه عليه الأولون والآخرون كما في حديث الشفاعة العظمى حين يتخلى كل نبي ويقول نفسي نفسي حتى يصلوا إلى النَّبي صلى الله عليه وسلم فيقول أنا لها أنا لها".
- الشيخ صالح آل الشیخ لە شرح الطحاوية دا (ص203) دەڵێت:" (المقام المحمود) هو المقام الذي تحمده عليه الخلائق جميعا، ويُثْنِي عليه به جميع الخلائق الذين وقفوا في الحساب، وهو مقام الشفاعة العظمى؛ لأنه بدعائه وشفاعته يرتاح الناس من ذلك الموقف العظيم الذي لا يُتَصوَّرْ ولا يَعرف هوله إلا من قام فيه، أعاننا الله على كرباته وأمننا وإياكم من الفزع الأكبر". الشيخ مقبل الوادعي لە كتێبی الشفاعة(ص30) هەمان بۆچوونی هەیە.
ئەلبانی هەمان بۆچوونی هەیە و ڕیوایەتەكەی موجاهیدی ڕەتكردووەتەوە و وتوویەتی: ثبت في " الصحاح " أن المقام المحمود هو الشفاعة العامة الخاصة بنبينا - صلى الله عليه وآله وسلم . لە جێگەیەكی تردا بە توندتر نكۆڵی لەو ئەسەری موجاهید كردووە و دەڵێت: "إن قول مجاهد هذا - وإن صح عنه - لا يجوز أن يتخذ دينا وعقيدة...القول بهذا الأثر يستلزم اعتقاد فاسد لا يجوز اعتقاده في صفاتِ الله تعالى " واتە: ئەو قەولەی موجاهید ڕاستە كە وای وتووە بەڵام نابێت ئەو قسە بكرێتە دین و عەقیدە و باوەڕ پێ هێنانی دەبیتە مایەی عەقیدەیەكی فاسید لە سیفەتەكانی الله تعالی دا. بە كورتی و بەڕوونی دەڵێت: " وقول مجاهد في المقام المحمود ضعيف". واتە: قەولەكەی موجاهید لاوازە.
مصطفی العدوي بە هەمان شێوە ئەسەرەكەی موجاهید ڕەتدەكاتەوە لەبەر ئەوەی بە سەحیحی نەزانیوە و توویەتی المقام المحمود شەفاعەتی عوزمایە و دەڵێت: هەرچەند هەندێ لە زانایان و لەسەلەف لەسەر بۆچونەكەی موجاهیدن بەڵام بەڵگەیان نییە و بۆچوونەكەیان ڕاست نییە.
13- پرسیار لە دەستەی گەورەزانایانی سعودیە كرا دەربارەی ئەو ڕیوایەتەی مجاهد كە تێیدا هاتووە واتای المقام المحمود بریتییە لە دانیشتنی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم لەگەڵ پەروەردگاردا لەسەر عەرش، ئەوانیش لە وەڵامدا وتیان: لم يثبت عن النبي صلى الله عليه وسلم في هذا الأمر شيء يجب اعتقاده فيما نعلم ، وأما الأثر المروي عن مجاهد رحمه الله تعالى فهو أثر منكر كما نص على ذلك غير واحد من أهل العلم بالحديث.
وبالله التوفيق، وصلى الله على نبينا محمد وآله وصحبه وسلم. واتە: ئەوەندەی ئێمە بزانین لەم بارەوە هیچ شوێنەروارێكی صحیح جێگر نەبووە لە پێغەمبەرەوە صلی الله علیه و سلم كە پێویست بێت لەسەرمان باوەڕمان پێی هەبێت، ئەو ئەسەرەی موجاهیدیش بە رەحمەت بێت ئەسەرێكی مونكەرە وەكو چۆن چەندین فەرموودە ناس و زانا ئەوەیان فەرمووە. ئەم فەتوایە دەرچوو لە لایەن: بكر أبوزيد، صالح الفوزان، عبد الله بن غديان، عبد العزيز آل الشيخ، عبد العزيز بن عبد الله بن باز.
14- ئەوەی كە لە ابن عباس دەگێڕدرێتەوە كە وتوویەتی المقام المحمود بریتییە لە دانیشتنی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم لەگەڵ الله تعالی لەسەر عەرشەكەی، الذهبي لە كتێبی "كتاب العرش" (رقم 189) باسی كردووە و وتوویەتی زۆر زەعیفە چونكە الضحاك بن مزاحم لە سەنەكەیدایە ئەویش ڕیوایەتەكانی لە ابن عباس ەوە مرسل ن.
15- ابن جریر الطبري لە تەفسیری ئایەتەكەی سورەتی الإسراء: "وَمِنَ اللَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَّكَ عَسَىٰ أَن يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقَامًا مَّحْمُودًا" بەڵگەیەكی زۆری لە هاوەڵان و لە زانایانی دوای ئەوان هێناوەتەوە كە بەڵگەن لەسەر ئەوەی المقام المحمود مەعنای شەفاعەتە، بەڵام پاش هێنانەوەی ئەو بەڵگانە لە سەحابە و تابعینەوە، دەگەڕێتەوەو دەڵێت: ما قاله مجاهد من
أن الله يقعد محمدا صلى الله عليه وسلم على عرشه، قول غير مدفوع
صحته، لا من جهة خبر ولا نظر. واتە قەولەكەی موجاهیدیش دەكرێت سەحیح بێت و هیچ ڕێگرێك نییە لەو بارەوە.
16- جگە لە ڕیوایەتەكەی مجاهد كۆمەڵێك فەرموودەش هاتووە كە شەفاعەت بە دانیشتنی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم لەگەڵ الله لە سەر عەرشەی تەفسیر ئەكەن، بەڵام وەكو ابن تیمیة فەرموویەتی: ئەو فەرموودانە هیچی ڕاست نین: ابن تيمية ــ رَحمَهُ الله ــ لە كتێبی "درء تعارض العقل والنقل" دا (3/19) فەرموویەتی:"كحديث قعود الرسول صلى الله عليه وسلم على العرش رواه بعض الناس من طُرق كثيرة مرفوعة كُلُّها موضوعة، وإنما الثابت أنه عن مجاهد وغيره من السلف، وكان السلف والأئمة يروونه ولا ينكرونه، ويتلقَّونه بالقَبول. بەڵام ابن تیمیة بە رەحمەت بێت دوای حوكمدانی بەسەر ئەو فەرموودانە كە ڕاست نین و هەڵبەستراون، فەرموویەتی: ئەسەرەكەی موجاهید ڕاستە و زانایانی سەلەف نكۆڵییان لێ نەكردووە و بەڵكو قبوڵیان كردووە.
17- نكۆڵی كردنی زانایانی سەلەف وەكو عبدالله ی كوڕی ئیمامی ئەحمەد لەوانەی كە باوەڕیان بە ئەسەرەكەی مجاهد نەبووە بە هۆی ئەوە بووە كە موبتەدیعەكان نكۆڵیان لەبەرزی الله ئەكرد لەسەر عەرشەكەی، چونكە (أثڕ) ە كەی مجاهد سیفەتی علو و استواء شی تێدایە، لە كاتێكدا ئەوانەی كە نكۆڵییان لێ لە ڕیواتەكەی موجاهید كردووە نكۆڵیان لە لاوازی سەنەدەكە كردووە و عەقیدەیان وابووە كە الله تعالی لەسەر عەرشی خۆیەتی و قورئان كەلامی الله یە و باوەڕیان بە علو و بە استواء ی هەبووە و جەهمییەكانیش بە گومڕا و لادەر ئەزانن لە عەقیدەی قورئان و سوننەت، ئیتر چۆن بە زۆرو زۆرداری لە سەر ڕەتكردنەوەی ئەسەرێكی لاواز بكرین بە جەهمی و تەكفیر بكرێن.
22- هەروەها ئەوانەی لەسەر ئەم بۆچوونەن دەڵێن: ئێمە هەر ئەو زانایانەی ئەوەندە توندن لە بەرگری كردن لە ئەسەرێكی لاواز، فێربووینە و فێریان كردوویان كە هەرچی بە قورئان و سوننەتی صحیح جێگیر نەبووە وەرینەگرین و ئێمەش بە قسەی ئەوان دەكەین و ئەو تەفسیرەی موجاهید بەڕەحمەت بێت نە لە قورئاندا پشتگیری هەیە و، نە لە هیچ فەرموودەیەكی مەرفوعی سەححیدا هاتووە، هەركێیش وەریگرتووە هەركێ بێت ئەو كەسە خۆ ئەبێت پێویستە بەبەڵگەی سەحیح كارەكەی بسەلمێنە نەك بە هەرەشەی بێ بەڵگە كە هەركێ ئەو ڕیواتە ڕەتبكاتەوە جەهمییە و گومڕایە ، (قل هاتوا برهانكم) پیویستە درووشمی هەموو موسوڵمانێكی ئەهلی سوننەت بێت و قسەی هیچ كەسێك بەبێ بەڵگە وەرنەگرێت، چونكە قسەی زانایان بۆ خۆی بەڵگە نییە بەڵكو پێویستی بە بەڵگەیە،بۆیە ئێمەش بەڵگە نەبێت نە بەقسەی عبدالله و نە بە قسەی ئیمام ئەحمەدی باوكیشی ناكەن تاكو سەنەدێكی ڕاست و درووستمان پێ نەدەن لەسەر ئەوەی كە ئەسەرەكەی موجاهید سەحیحە و ( معلوم من الدین بالضرورة) یە.
23- ئەوانەی پشتگیری لەم بۆچوونە دەكەن زیاتر ناو كۆ ئەكەنەوە و هەركێ ئەوەی وەرگرتبێت ناوی ئەهینن، بەڵام باسی بەڵگەكە ناكەن بزانە ئەو ئەسەرە كە صحیح نییە لەسەر چ بنەمایەكی زانستی و شەرعی دەیكەن بە عەقیدە بەسەرمانەوە، كوا بەڵگەی ڕاستێتی ئەسەرەكە، نەك بڵێی فڵان و فڵان قبوڵیان كردووە و فڵان و فڵان وتویانە ئەوەی قبوڵی نەكات جەهمییە و لە ئیسلام لایداوە، لە كەیەوە قسەی رجال بەڵگەیە بێ ئایەت و بێ فەرموودەو بێ ئەسەرێكی صحیح، دین بەڵگە وەردەگیرێت، بۆیە كوا بەڵگەكەتان.
24- هەروەها پرسیاریش دەكەن بۆچی ئەو هەموو هاوەڵانەی كە لە فەرموودەی صحیحدا لە بوخاری و مسلم و غەیری ئەواندا تەفسیری المقام المحمود یان لە پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم بە شەفاعەت گێڕاوەتەوە باسی دانیشاندنی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم یان لەگەڵ پەروەردگاردا نەكردووە لەسەر عەرش، ئایا دەكرێت ئەوان ئاگاداری ئەوە نەبن و ئەو زانایانە لەوان شارەزاتر بن؟ چونكە مەسەلەیەكی وا دەبێت بە بەڵگەیەكی مەرفوع لە پێغەمبەرەوە صلی الله علیه و سلم جێگیر بێت و شتێك نییە كەس بۆ ڕاوبۆچوونی خۆی قسەی لەسەر بكات.
ئەمە پوختەی بەشێك لە خوێندنەوەكانم بوو لە زۆر سەرچاوەدا دەربارەی ڕای ئەوانەی كە (المقام المحمود) یان بە شەفاعەتی مەزنی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم تەفسیر كردووە و (أثر) ە كەی موجاهیدیان رەتكردووەتەوە.
دووەم: بۆچوونی ئەوانەی كە لەسەر (أثر) ە كەی موجاهیدن:
1- پێشەوا الطبري سەرەڕای ئەوەی بەڵگەی زۆری لە تەفسیرەكەیدا لەسەر ئەوەی المقام المحمود شەفاعەتە هێناوەتەوە، دوای ئەوە فەرموویەتی كە ئەسەرەكەی موجاهیدیش ڕاستە: (ما قاله مجاهد من أن الله يقعد محمدا صلى الله عليه وسلم على عرشه، قول غير مدفوع صحته، لا من جهة خبر ولا نظر. واتە قەولەكەی موجاهیدیش دەكرێت سەحیح بێت و هیچ ڕێگرێك نییە لەو بارەوە. لە تەفسير البغوي دا 3/131: هاتووە:" عن مجاهد قال يجلسه على العرش وعن عبد الله بن سلام قال يقعده على الكرسي".
2- پێشەوا أبو بكر الخلال لە كتێبی السنة دا ئەو ڕیوایەتەی پێشەوا موجاهیدی وەرگرتووە و بەرگری لێكرد وە و بەڕاست و صحیح ی زانیوە، هەر لەو كتێبەی الخلال السنة،
3- الآجري بە ڕەحمەت بێت دەربارەی فەرموودەكەی مجاهد فەرموویەتی : ["الشريعة" (4/1604)]: (باب ذكر ما خصّ الله -عزّ وجلّ- به النبي من المقام المحمود) : "وأما حديث مُجاهد .. فقد تلقّاه الشُّيوخ من أهل العلم والنَّقل لحديث رسول الله تلَقّوها بأحسن تلقٍّ، وقبلوها بأحسن قبول، ولم يُنكروها، وأنكروا على من ردَّ حديث مُجاهدٍ إنكارًا شديدًا، وقالوا: من ردَّ حديث مجاهد فهو رجلُ سُوء". واتە: زانایان فەرموودەكەی موجاهیدیان قبوڵ كردووە و وەرگ تووە بە جوانترین شێوە و نكۆڵییان لێ نەكردووە و رەتیان نەكردووەتەوە، بەڵكو نكۆڵییەكی توندیان لەو كەسە كردووە كە قبوڵی نەكات و توویانە ئەوە كەسێكی خراپە.
4- پێشەوا أحمد بن حنبل -رحمه الله- دەربارەی ئەسەرەكەی مجاهد دەڵێت:.
: "قد تلقّتها العلماء بالقبول، نُسلّم الأخبار كما جاءت".
5- أبو داود السِّجستاني خاوەن كتێبی السُّنن (275هـ) دەڵێت: "من أنكر هذا فهو عندنا مُتهمٌ، ما زال النّاس يُحدِّثون بهذا، يُريدون مُغايظة الجهمية؛ وذلك أن الجهميّة يُنكِرون أن على العرشِ شَيءٌ. قال: ما ظننت أن أحدًا يُذكرُ بالسُّنّةِ يتكلَّم في هذا الحديث". پوختەی قسەكەی ئەوەیە هەركێ ئەو ڕیوایەتە قبوڵ نەكات بەلامانەوە تۆمەتبارە، چونكە جەهمییەكان نكۆڵی لەبەرزی وعلو ی الله تعالی دەكەن. لەوەش دەردەكەوێت بەراوردكردنی نكۆڵیكاری ئەو ئەسەرە لەگەل جەهمییەكاندا لە ڕووی ئەوە بووە كە جەهمییەكان ئینكاری بەرزی و علو ی الله دەكەن لەسەر عەرشەكەی.
6- الحسن بن الفضل البُصيراني" (280هـ) دەڵێت: "ما أدركنا أحدًا يردّه؛ إلا من في قلبه بَلِيّة، يُهجَرُ، ولا يُكلّم". واتە: ئەوانەی ئێمە چاومان پێكەوت كەسیان نكۆڵییان لێ نەدەكرد بۆیە ئەو كەسە پێویستە هەجر بكرێت و قسەی لەگەل نەكرێت، إبراهيم الحربي (285هـ)دەڵێت: "هذا حدَّثَ به عثمان بن أبي شيبة (239هـ) في المجلسِ على رُؤوسِ النَّاسِ، فكم ترى كان في المجلس عشرين ألفًا ؟ فترى لو أن إنسانًا قام إلى عُثمان فقال: لا تُحدِّث بهذا الحديث، أو أظهر إنكاره تراه، كان يخرج من ثَمّ إلا وقد قُتِلَ". واتە: عثمان بن أبي شيبة كە باسی ئەو ئەسەرەی دەكرد بیست هەزار كەس گوێی لێ دەەگرت، ئەگەر كەسێك لە رووی عوسمان بوەستایە و ئەو ئەسەرەی رەتبكردایەتەوە یان ڕێگری لێ بكردایە ڕەنگە دوایی بكوژرایە.
7- عبدالله بن الإمام أحمد بن حنبل (290هـ) دەڵێت: "سمعت هذا الحديث من جماعةٍ، وما رأيت أحدًا من المُحدّثين يُنكره، وكان عندنا في وقتِ ما سمعناه من المشائخ أن هذا الحديث إنّما تُنكره الجهمية". واتە: ئەم فەرموودەم لە كۆمەڵێك بیستووە و كەسم نەبینیوە نكۆڵی لێ بكات، بەڵكو جەهمییەكان نكۆڵی لێ دەكەن.
8- أبو بكر بن إسحاق الصَّاغاني (270هـ) دەڵێت : "قد أتى عليّ نيف وثمانون سنةٍ، ما علمتُ أنَّ أحدًا ردَّ حديث مُجاهد إلا جهميٌّ، وقد جاءت به الأئمة في الأمصارِ، وتلقّته العُلماء بالقبولِ مُنذُ نيفٍ وخمسين ومائة سنة". واتە: زیاد لە هەشتا ساڵە نەمزانیوە كەس ئەو فەرموودە ڕەتبكاتەوە و زانایان بۆ سەدو پەنجا ساڵ ئەبیت ئەم فەرموودەیان پەسەند كردووە و قبوڵیان كردووە.
9- شيخ الإسلام ابن تيمية (728هـ) فەرموویەتی : "كان السَّلف والأئمة يروونه ولا يُنكرونه، ويتلَقّونه بالقبول" واتە: پێشینان و پێشەوایان ئەو (أثر) ە موجاهیدیان ڕیوایەت دەكرد و نكۆڵییان لێ نەدەكرد.
هەروەها لە ["مجموع الفتاوى" (4/374)] دا فەرموویەتی: "إذا تبيّن هذا، فقد حدَّث العُلماء المرضيّون، وأولياؤه المقبولون: أنّ محمدًا رسول الله يُجلسه ربه على العرش معه روى ذلك محمد بن فضيل عن ليث عن مجاهد فى تفسير: ( عسى أن يبعثك ربك مقاما محمودا).
10- هەروەها ابن أبي عاصم، والدارقطني والطبراني، وابن بطة، والبربهاري، وابن النجاد، ، ، و المروذي، وابن السَّرَّاج الشّافعي و زۆری تر ئەو ڕیوایەتەی موجاهیدیان قبوڵ كردووە.
11- هەروەها الدارقطني بەو چەند دێڕە شیعرەی پشتگیری خۆی بۆ ڕاست و درووستی ئەسەرەكەی موجاهید نواندووە كە دەڵێت:
حديث الشفاعة عن أحمد * * *الى أحمد المصطفى مسنده
وجاء حديث باقعادة * * *على العرش أيضًا فلا نجحده
أمروا الحديث على وجهه * * * ولا تدخلوا فيه ما يفسده
ولا تنكروا أَنه قاعد * * * ولا تنكروا أنه يقعده
12- ابن القیم یش بە هەمان شێوە لەو بارەوە ئەو (أثر) ەی موجاهید وەردەگرێت و بە هۆنراوە دەڵێت:
واذكر كلام مجاهد في قوله*** أقم الصلاة وتلك في سبحان
في ذكر تفسير المقام لأحمد*** ما قيل ذا بالرأي والحسبان
ان كان تجسيما فان مجاهدا*** هو شيخهم بل شيخه الفوقاني
وقد أتى ذكر الجلوس به وفي*** أثر رواه جعفر الرباني
أعني ابن عم نبينا وبغيره*** أيضا والحق ذو التبيان
13- بێگومان ئەم بۆچوونە چونكە زۆرێك لەسەلەف لەسەری بوونە، بەهەمان شیوە هاوچەرخەكانیش.
14- ئینجا شوینكەوتنی سەلەف خۆی بۆ خۆی فەزیلەتیكی با بە وردی و بە شیكراوەیی لە مەسەلەیەكدا بەڵگەكانیشیان نەزانی و پێویستە گومانی باشت هەبێت كە ئەوان كۆ نابنەوە لەسەر مەسەلەیەك كە ئەسڵی نەبێت یان زانستیان لەسەری نەبێت، دەگێڕنەوە عمر عبد العزيز رحمه الله دیفەرموو: :" فارض لنفسك ما رضي به القوم لأنفسهم فإنهم على علم وقفوا وببصر نافذ كفوا وهم على كشف الأمور كانواأقوى وبفضل ما كانوا فيه أولى فإن كان الهدى ما أنتم عليه لقد سبقتموهم إليه ولئن قلتم إنما حدث بعدهم ما أحدثه إلا من اتبع غير سبيلهم ورغب بنفسه عنهم فإنهم هم السابقون فقد تكلموا فيه بما يكفي ووصفوا منه ما يشفي فما دونهم من مقصر وما فوقهم من محسر وقد قصر قوم دونهم فجفوا وطمح عنهم أقوام فغلوا وإنهم بين ذلك لعلى هدى مستقيم. ".
سێیەم: باوەڕ و تێگەیشتنی خۆم لەم بۆچوونە ناكۆكەكان لەسەر المقام المحمود:
لە دەرەنجامی خوێندنەوەیەكی زۆرم لەسەر ئەم بابەتە كە لێرەدا كەمێكیم خستووەتەڕوو، لەبەر ئەوەش كە هەمیشە لە نێوان ڕاوبۆچوون و تێگەیشتنی سەلەف لەگەڵ غەیری سەلەفدا هەمیشە گومانی باش و متمانەم بە ڕاوتێگیەشتنی سەلەفە لە دەقەكاندا و هەر لەسەرەتای ئەوەی ئەم دینەمان ناسی لەسەر خۆشویستن و شوێنكەوتنی پێشینیانی چاكی ئەم ئوممەتە پەروەردە بووین، بە پوختی بەمەی خوارەوە گەیشتم.
- لەبەر ئەوەی كە چەندین زانای گەورە لەوانەی كە قسەیان لەم باسەدا كردووە لە سەردەمی سەلەفەوە تاكو ئێستا فەرموویانە گرفتێك نییە لەوەی هەردوو بۆچوونەكە كۆبكرێتەوە واتە هەم ئەوەی كە واتای المقام المحمود شەفاعەتی مەزن بێت و هەم ئەو مەعنایە بێت كە لە (أثر) ە كەی پێشەوا موجاهیددا هاتووە،
- هەروەها لەبەر ئەوەی زۆرێك لە زانایانی سەلەف كە بێگومان فەرموودەناس و زانای گەورەیان تێدا بووە بەو ئەسەرەی موجاهید ڕازی بوونە و وەریان گرتووە و ڕەتیان نەكردووەتەوە وبە مەسەلەیەكی عەقیدەو بیروباوەر یان زانیوە.
- هەروەها لەبەر ئەوەش كە ئەگەر ئەسەرەكە جێگیر بێت ئەوا هیچ ڕێگرێك نییە موسوڵمان باوەڕی بەوە بێت كە پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم لەگەڵ پەروەردگاردا لەسەر عەرش دادەنیشێت، كە ئەو هەموو زانایانەش پێی ڕازی بوونە و نزیك بوونە لە سەردەمی پێغەمبەرەوە صلی الله علیه و سلم و چاویان بە هاوەڵان كەوتووە و زانستیان لی ووەرگرتون و بەبێ چەندوچوون وەریانگرتووە ئەوە ئاماژەیەكی بەهیزە كە موسوڵمانی ئەهلی سونەت ئیعتیباری بۆ دابنێت.
- لەبەر ئەوەش كە خیلافەكە لە نێوان سەلەف و ئەهلی بیدەعدا لەسەر بەشێكی ئەم ئەسەرە بووە ئەویش گومانی ئەوەی كە كەسێك ئەسەرەكەی موجاهید رەتبكاتەوە وەكو ئەوەیە (علو) و (استواء) ی الله ی ڕەتكردبێتەوە، هیچ نەبێت مەترسی ئەو گومان و فیتنەیە دەبێتە ئەگەرێك و موسولمانیش پێویستە خۆی لە هەموو گومانێك لە عەقیدەكەیدا بپارێزیت .
- لەبەر ئەوەی ئەو بابەتە ئەوەندە بەلای سەلەفەوە گرنگ بووە ئیمانی خەڵكیان پێ تاقیكردووەتەوە و وەكو ئەوەی پێوەرێك بێت ئەهلی سونەت و ئەهلی بیدەعی پێ لەیەكتر جیا بكرێتەوە.
بۆیە دەكرێت موسوڵمان وەكو دەرچوون لەو خیلافە و هاوڕابوون لەگەڵ ڕاو تێگەیشتنی زۆرێك لە زانایانی گەورە و سەلەفی چاكی ئەم ئوممەتە، باوەڕ بە هەردوو بۆچوون و تەفسیرەكەی (المقام المحمود) بهێنیت و كۆیان بكاتەوە و ان شاء الله بیروباوەڕێك كە زانایانی سەلەف پێشینت بن هیچ كاتێك مەترسی هەڵە و گومڕا بوونی لێ ناكرێت.
سەبارەت بە شینەكردنەوەی بەڵگەكانی بۆچوونی دووەمیش لەلایەن زانایانی سەلەف و ئەوانەی دوای ئەوانەوە، یان ئەوەی زیاتر نكۆڵیان لەسەر ئەوانە كردووە كە باوەڕیان بە ئەسەرەكەی موجاهید نەبووە و تۆمەتباریان كردوون، لەوانەیە هۆكاری ئەوە بێت كە مەسەلەكە بەلایانەوە لە دەرەوەی بازنەی گومان بووە و بە عەقیدەیەكی یەكلاكراوە و قەتعیان داناوە.
هەربۆیە سەلامەتی دین لەم مەسەلەدا ئەوەیە لە گەڵ ئەوانەدا بین كە فەرموویانە ئەو ڕیوایەتەی موجاهید كاری پێ دەكرێت و بە بەشێك لە بیروباوەڕی ئیسلام دایانناوە، بە تایبەتی كە دوو لەو زانا گەورانەی كە لە هەموو بیروباوەرو بۆچوونەكانیاندا لەسەر تیگەیشتنی سەلەف بوونە كە ئەویش ابن تیمیة و ابن القیم بوونە ئەو ئەسەرەیان بەڕاست زانیوە و كاریان پێ كردووە.
من لە دوای تەماشاكردنی كۆی بەڵگەكان و ڕاوبۆچوونی هەردوو لای ناكۆكییەكە بەمە گەیشتووم و باوەڕم لەسەر كۆكردنەوەی هەردوو ڕاكەیە، واتە المقام المحمود هەم شەفاعەتی عوزمایە و هەم دانیشاندنی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم لەگەڵ پەروەردگاری لەسەر عەرشدا لە ڕۆژی قیامەتدا، یەكەمیان لەبەر ئاماژە و بەڵگەی فەرموودەكان و دووەمیان لەبەر ئیجماعی سەلەف كە بێ گومان لەسەر بنەمای عیلم و زانست و زانیاری بووە و لە خۆرایی ئەو متمانەیان بە (أثر) ە كەی موجاهید نەبووە. والله أعلم بالصواب.
إحسان برهان الدین
13 ربيع الأول 1443
19 تشرینی یەكەم 2021
دار الندوة..پەرلەمانی قورەیش و عەرەب لە سەردەمی جاهیلیدا
#وەڵامی_پرسیارەكانتان :51
دار الندوة..پەرلەمانی قورەیش و عەرەب لە سەردەمی جاهیلیدا
لە پاش ئەوەی كە (قصي بن كلاب) بوو بە سەرگەورەی مەككە، (دار الندوة) ی لە نزیكی كەعبەدا درووست كرد، هەم وەكو ماڵ و جێگای حەسانەوە بۆ خۆی و، هەم وەكو بارەگای ڕێكحستن و بەرێوەبردنی كاروباری مەككە لەسەردەمی جاهیلییەتدا، ئەو ماڵە هەر بەو شێوە وەكو ناوەندێكی بە هیزی بڕیار، یان ئەنجومەنێكی پیران، بەردەوام ڕۆڵی خۆی لە ژیانی عەرەبدا لەو سەردەمەدا دەگێڕا، تا ئەو كاتەی خۆری ئیسلام لەسەر ئەو شارە لە ساڵی فەتحدا هەڵهات، ئیدی خۆری دار الندوة وەكو مەڵبەندیكی شیركی ئاوا بوو و كۆتایی پێ هات و بۆ ماوەیەكی زۆر وەكو بینایەك هەر مایەوە.
لە (دار الندوة) دا، سەرانی قورەیش وخوزاعە و پیاوە دانا و بە ئەزموونەكانی هۆزەكانی تر كۆ دەبوونەوە پرسە گەرمەكانی سیاسەت و ئابوری و كۆمەوڵایەتییان تێیدا تاوتوێ دەكرد، ئەندامەكانی لە تەمەنی چل ساڵ بۆ سەرەوە دەپاڵێوران بۆ ئەو جێگەیە، بەڵام لە هەندێ سەرچاوەدا هاتووە كە أبو جهل لە تەمەنی سی ساڵییەوە لەو جێگەیە بوو بە ئەندام، جگە لەویش كورانی قصي بن كلاب بەهەمان شێوە جیاواز لە ئەندامانی تر وەكو تەزكیە بە زمانی سەردەمی خۆمان، لە سی ساڵییەوە مافی ئەندامێتی دار الندة یان هەبوو، كە دەكرێت وەكو پەرلەمانی ئەو سەردەمە وێنای بكەین.
كاروانەكانی بازرگانی لەوێوە بەڕێدەكەوتن و لە گەڕانەوەشدا هەر لەوێ ڕادەوەستان، ئاڵای جەنگیش هەر لەو شوێنەوە دەبەسترا و بڕیاری لەسەر دەدرا، هەروەها پەیماننامە گرنگەكان و كۆبوونەوە چارەنووسسازەكان وەكو بڕیاری كوشتنی پێغەمبەر صلی الله و علیه و سلم ، ئەویش هەر لەوێوە دەردەچوو و بڕیاڕی كۆتایی و ئامادەكارییەكانی بۆ ئەنجام درا.
جگە لەوەش هەندێ هاوپەیمانی وەكو هاوپەیمانێتی نێوان عبدالمطلب و هۆزی خوزاعە و ڕاگەیاندنی جەنگی (حلف الفضول) یش كە پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم پێش سەردەمی پێغەمبەرایەتی لە گەڵ مامەكانیدا ئامادەی بوو هەر لەوێوە ئیمزا كرا.
(دار الندوة) هەمیشە سەرچاوەیەك بوو بۆ تەشریع دانان و دیاریكردنی ڕێوشوێن و دەركردنی فەرمانی هەستیار، ئەگەرچی هەندێ جار فەرمان و حوكمەكانی مولزیم نەبوون، واتە هۆزەکان ناچار نەبوون پێوەی پابەند بن.
شایانی باسە كە هەموو هەوڵەکانی دژایەتی كردنی ئیسلامیش هەر لەوێوە پلانی بۆ دادەڕێژرا و فەرمانی بۆ دەردەچوو، زۆر جاریش (دار الندوة) بەوە ناسرابوو كە پشتگیری دەوڵەمەند و بازرگان و سەرمایەدارانی لە دژی هەژاران و كۆیلەكاندا دەكرد.
كاتێك قورەیش هەستیان بە مەترسی گەورەبوونی ئیسلام كرد و دڵنیابوون كە دەبێتە مایەی زیان و مەترسی بۆ قەوارەكەیان، لە 26 ی مانگی سەفەری ساڵی چواردەمین لە ڕەوانەكردنی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم، واتە دوای دوو مانگ و نیو لە بەیعەی عەقەبەی گەورە، ئەندامانی (دار الندوة) ترسناكترین و گرنگترین كۆبوونەوەی خۆیان لە (دار الندوە) دا گرێدا و لەو كۆبوونەوەیەدا نوێنەری هۆزەكان ئامادەبوون بە مەبەستی داڕشتنی پلانێكی تۆكمە بۆ لەناوبردنی ئیسلام، مێژوو ناوی زۆرێك لەوانەی ئامادەی ئەو كۆبوونەوەیە بوون پاراستووە، وەكو:( أبو جهل، و جبير بن مُطْعِم، وطُعَيْمَة بن عدي، والحارث بن عامر، و شيبة وعتبة ی كوڕانی ربيعة وأبو سفيان بن حرب، النَّضْر بن الحارث، و أبو البَخْتَرِى بن هشام، وزَمْعَة بن الأسود، وحَكِيم بن حِزَام، أمية بن خَلَف، و نُبَيْه ومُنَبِّه كوڕانی الحجاج ). لە كۆتایی كۆبوونەوەكەشدا بڕیاڕی ئیش كردن بۆ كوشتنی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم بە زۆرینەی دەنگەكان دەرچوو و الله تعالی لە قورئاندا ئاماژەی بۆ ئەو كۆبوونەوەیە كردووە و فەرموویەتی: (وَإِذْ يَمْكُرُ بِكَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِيُثْبِتُوكَ أَوْ يَقْتُلُوكَ أَوْ يُخْرِجُوكَ ۚ وَيَمْكُرُونَ وَيَمْكُرُ اللَّهُ ۖ وَاللَّهُ خَيْرُ الْمَاكِرِينَ) الأنفال /30. ئەوەش بەڵگەیە لەسەر ئەوەی هیچ ئەندامێتییەك لە خێر بێت یان لەشەڕدا ، لە مێژوودا بیر ناكرێت و خاوەنەكەی لە لای خەڵك و لەلای پەروەردگاریش یان ڕووی سپی دەبێت و دەبێتە مایەی شانازی، یان ڕوو ڕەش دەبێت و شەرمەزاری دونیا و دواڕۆژی بۆ دەمێنیتەوە!
شایانی ئاماژە پێكردنە پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم، نە خۆی و نە هیچ كەسێك لە هاوەڵە بەڕێزەكانی الله لێیان ڕازی بێت، ڕۆژێك لە ڕۆژان نەچوونە دار الندوة بە مەبەستی بانگەواز كردن بۆ ئیسلام و فەرمان كردن بە چاكە و نەهی كردن لە خراپە، چجای بەو بەهانەوە ببنە ئەندام شان بە شانی سەرانی دار الندوة و ساڵی جارێك ئەگەر پێیان كرا و ڕێگەیان درا دەستێك لە پێناو جێبەجیكردنی حوكمێكی ئیسلام بەرز بكەنەوە! یان بچن سوێند لەسەر جێبەجێكردنی یاساكانیان بخۆن بەو بەهانەی كە لە پاڵ ئەو كارەیاندا دوو قسەی خێر بكەن، لە كاتێكدا ئەو كارە گران نەبوو بۆیان ئەنجامی بدەن.
(دار الندوة) تاكو سەردەمانێكیش وەكو بینا هەر مابوویەوە و هەندێ لە خەلیفەكان لە كاتی سەردانی مەككەدا لەوێ دەمانەوەو وەكو جێگایەكی حەسانەوە، بەڵام ناوی گۆڕابوو بۆ (دار الإمارة)، دواتریش بۆ ماوەیەك بوو بوو بە جیگایەكی بێ بایەخ وەكو كەلاوە و خۆڵ و خاشاكی تێفڕەدەدرا و دوای ئەوەش بە جارێك نەما و لەنێوچوو، ئێستاش شوێنەوار و جێگەكەی بە دڵنییایی دیار نییە، بەڵام ئەوەیان گومانی تیدا نییە كە شوینەكەی نزیكی كەعبە بووە، لە جێگەیەك كە ئێستا پێی دەوترێت (مقام الحنفي) شان بە شانی جێگای تەواوف كردن بە دەوری كەعبەدا.
حوكمی چاندنی قژ
#وەڵامی_پرسیارەكانتان : 50
حوكمی چاندنی قژ
چاندنی قژی سەر یەكێكە لەو نەشتەرگییە جوانكارییانەی كە لە سەردەمانی پێشووی ئیسلامدا نەبووە و یەكێكە لە دیاردەكانی پێشكەوتنی بواری پزیشكی و جوانكاری بە شێوەیەكی تایبەت، بۆیە زانای سەردەمانی دێرین قسەیان لەسەری نەكردووە و خستنەڕووی حوكمەكەی ڕووی لە زانایانی ئەم سەردەمە كردووە.
یەكێك لەو زانایانەی ئەم سەردەمە كە قسەیان لەسەر حوكمی چاندنی قژ كردووە شێخ محمد بن عثيمين بووە، ئەو دەڵێت:
نەشتەرگەری چاندنی مووی سەر درووستە و هیچ كێشەیەكی شەرعی نییە، ئەویش لەبەر ئەوەی ئەو نەشتەرگەرییە لە بواری لابردنی عەیبدا پۆلێن دەكرێت نەك لە بواری تەجمیل و جوانكاری. بۆیە ناچێتە بابەتی گۆڕینی درووستكراوی الله تعالی، بەڵكو لابردنی عەیب و نوقسانییەكە لە مرۆڤدا كە بریتییە لە كەچەڵی، بەڵگەشی بەو سێ كەسە هێناوەتەوە كە لە فەرموودەكەی بوخاریدا باسیان هاتوە كاتێك مەلائیكەتەكە پێی وت چیت دەوێت وتی قژێكی جوانم ئەوێت ئەویش دەستی هێنا بەسەریدا و كەچەڵییەكەی نەما و قژێكی جوانی لەجێگەدا بۆ ڕوا.
ئەگەر ئەو كارە حەرام بوایە ئەو مەلائیكەتە ئەو كارەی بۆ نەدەكرد. ئەگەر لە شەرعی ئیسلامیشدا ئەو كارە دروست نەبوایە پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم ئاگاداری دەكردینەوە. هەروەها فەرموودەی تریش دەهێننەوە وەكو بەڵگە بۆ درووستی چاندنی قژ وەكو فەرموودەی عرفجة بن أسعد كە لەسەردەمی جاهیلییەتدا لووتی لێدانی بەركەوت و بە زیو بۆی چاككرایەوە و دواتر لەسەردەمی ئیسلامدا تێكچوو، ئیتر پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم فەرمانی پێكرد لە ئاڵتوون خراپبوونەكەی لووتی بۆ درووست بكرێتەوە.
زانای تریش لەم سەردەمە بەهەمان شێوە وتوویانە مادام ڕووتانەوەی قژی سەر دەبێتە جۆرێك لە ئازاری دەروونی بۆ خاوەنەكەی لەو حاڵەتەدا چاندنەكە چارەسەرە و ناچێتە بواری (وصل الشعر) كە لە شەرعدا حەرامە. كەچەڵی یان بە هۆكاری نەخۆشییەكی جەستەیی یان دەروونی درووست دەبێت، ئیسلامیش بۆ بەختەوەری تاكەكان هاتووە نەك بۆ ئازاردان و نارەحەت كردنیان.
ئینجا كۆڕبەند و مەجامیعی فیقهی بەهەمان شێوە كە بە توێژینەوەو لێوردبوونەوەی ژمارەیەكی زۆر لە زانا و شارەزایانەوە فەتوا دەدرێت، ڕایان لەسەر ئەوەیە كە چاندنی قژ درووستە و هیچ كێشەیەكی شەرعی نییە، بۆ نموونە لە بڕیاری مجمع الفقه الإسلامي دا هاتووە:
درووستە نەشتەرگەری جوانكاری پێویست بكرێت، كە مەبەست لێی گێڕانەوەی ئەندامەكانی لاشەیە بۆ حاڵەتی ئاسایی خۆیان چونكە الله تعالی فەرموویەتی: (لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ فِي أَحْسَنِ تَقْوِيمٍ ){التين:4}. یەكێكش لەو حاڵەتانەی كە ناویان بردووە و درووستە نەشتگەری بۆ بكرێت چاندنی قژی سەرە.
لە ڕووی خستنە رووی هەموو بیروڕاكانەوە لەم بارەوە، پێویستە ئەوەش بوترێت كە هەندێ لە زانایانی هاوچەرخ پێیان وایە مەسەلەی چاندنی قژ حەرامە و دەچێتە بواری ئەو فەرموودەوە كە پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم فەرموویەتی:( لَعَنَ اللَّهُ الْوَاصِلَةَ وَالْمُسْتَوْصِلَةَ ، وَالْوَاشِمَةَ وَالْمُسْتَوْشِمَةَ ) و وتوویانە كەچەڵی هیچ نوقسانی و عەیبەیەك نییە بۆ پیاوان و تەنانەت جگە لە ئەبوبەكر هەموو خەلیفە راشیدینەكان كەچەڵ بوونە، رضي الله عنهم، بەڵام وەكو مەعلومە وەسڵ كە كارێكی حەرامە بریتییە لە لكاندن وگەیاندنی هەندێك قژ بە قژی ئەو كەسە و بۆی زیاد دەكرێت، وەكو بەستنەوەی قژی دەستكرد بە قژی كەسەكەوە یان لەسەر كردنی باروكە، ئەمەش الله أعلم بۆچوونێكی لاوازە و پەسەند نییە، بەپێچەوانەی چاندن كە نەشتەرگەریییە و شێوازی پزیشكی خۆی هەیە و مووەكانیش لە خودی كەسەكە خۆیەوە دەگوازرێتەوە بۆ خۆی و بۆ لابردنی نوقسانی یان عەیبێك ئەجام دەدرێت، تەنانەت ئەگەر جوانكاریش بێت بۆ مەبەستێكی پێویستە ، نەك وەكو جوانكارییەكی زیادە.
تێبینی/ شايانى باسە مەسەلەی باروكە لەسەر كردن بۆ ئافرەتان، لە نێوان زانا هاوچەرخەكان و زانایانی ڕێڕەوە فیقهییەكاندا قسەو باسی زۆر لەسەرە، بە پێی ئەو وردەكاری و مەرج و حالەتانەی كە باسیان كردووە، حوكمەكەی لە نێوان حەرام بوون و ڕێگەپێدان و كەراهەتدایە، كە ئێرە جێگەی باسی نییە.
إحسان برهان الدین
24 ذو الحجة 1442
3 ئاب 2021
ئایا درووستە ئایەتەكانی قورئان بكرێتە نوكتە بۆ پێكەنین؟!
#وەڵامی_پرسیارەكانتان : 49
ئایا درووستە ئایەتەكانی قورئان بكرێتە نوكتە بۆ پێكەنین؟!
موسوڵمان هەمیشە دەبێت دینەكەی مەزن رابگرێت و ڕیزی زۆری لێ بگرێت و سنوورەكانی نەبەزێنێت و و غیرەتی هەبێت لەسەری و ڕێگە نەدات بە وشەیەكیش نە لە ڕێگەی خۆی و نە لە ڕێگەی كەسانی تر ناشیرین بكرێت، یان بكرێتە مایەی پێكەنین و نوكتە وگاڵتەجاڕی وشەوچەرە، شێخ (عبدالرحمن السعدي) لەم بارەوە وتەیەكی گرنگ و جوانی هەیە لە تەفسیرەكەیدا كە فەرموویەتی:
" أصل الدين مبني على تعظيم الله وتعظيم دينه ورسله ، والاستهزاء بشيء من ذلك مناف لهذا الأصل ومناقض له أشد المناقضة " . تيسير الكريم الرحمن" صـ 342. واتە بنچینەو بنەمای دین لەسەر بە مەزن زانینی الله و دینەكەی و پێغەمبەران علیهم السلام بونیات نراوە، جا گاڵتە و سووكایەتی كردن بە یەكێك لەوانە لەگەڵ ئەو بنچینەو بنەمایەدا تێكدەگیرێت و دژوارە.
مەعلومە و جێگای مشتومڕ و ناكۆكی نییە لە دینی ئیسلامدا كە درووست نییە بۆ هیچ موسوڵمانێك كە باوەڕی بە الله و بە ڕۆژی دوایی هەبێت، بە هەر شێوەیەك لە شێوەكان ئایەتێك لە ئایەتەكانی قورئانی پیرۆز بكاتە بابەتێك بۆ پێكەناندنی خەڵكی و وەكو نوكتە بیگێڕێتەوە بە مەبەستی ئەوەی خەڵكی بە قسەكانی پێبكەنن.
پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم وەكو لە سەحیحی بوخاری و موسلیمدا هاتووە فەرموویەتی: (َإِنَّ الْعَبْدَ لَيَتَكَلَّمُ بِالْكَلِمَةِ مِنْ سَخَطِ اللَّهِ لَا يُلْقِي لَهَا بَالًا يَهْوِي بِهَا فِي جَهَنَّمَ).واتە: بەندە هەندێ جار قسەیەك دەكات بەلای خۆیەوە زۆر ئاساییە بەڵام دەبێتە مایەی توڕەبوونی پەرورەدگاری و بەهۆی ئەو تەنها قسەوە دەخرێتە دۆزەخەوە.
ئینجا سەبارەت بە گاڵتە كردن، بنەمایەكی ئوسوڵی لەلای زانایان هەیە كە یەك دەنگن لەسەری ومایەی ئەوەیە ئەو جۆرە كەسانەی كە ئایەتەكانی قورئان دەكەن بە نوكتە لێی بترسن و لەو جەهالەتەیان پاشگەز ببنەوە ، بنەماكەش بریتییە لە : (المزح بالكفر : كفر باتفاق العلماء) واتە: بە یەكدەنگی زانایان گاڵتە كردن بە شتێك كە خۆی كوفرە دەبێتە كوفر با تەنها مەبەستی گاڵتە و سوعبەتیش بووبێت، وەكو چۆن بۆ نمونە پیاویك بە گاڵتەو سوعبەتەوە بە ژنەكەی بڵێت تەڵاقت كەوتبێت ئیتر تەڵاقی دەكەوێت، چونكە هەندێ شت هەیە سوعبەتی تێدا نییە! . ئیتر بۆچی دەبێت لە پێناو ئەوەی كەسێك خۆی بكاتە گاڵتەجاڕی خەڵكی و پێی پێبكەنن و دینی خۆی بخاتەوە خەتەرەوە، ئەوە چی داماوییەكە كەسیك خۆی بە مامۆستا، یان مەلا، یان ئیسلامی بزانێت و هیوایەتی ئەوە بێت خەڵكی بە قسەكانی پێبكەنن و بێ شەرمیشی بگاتە ئەو ئاستەی بابەتە پیرۆزەكانی دین بكاتە مادەی گاڵتە و پێكەنین، لە شاشەی تەلەفزیۆنەكانەوە بۆ ئەو مەبەستە نزمە كار و كۆشش بكات، بەڕاستی بۆ ئەو جۆرە كەسانە جێگەی خۆیەتی پێیان بوترێت: (إن مما أدرك الناس من كلام النبوة الأولى: إذا لم تستحِ، فاصنع ما شئت) رواه البخاري.
لە ڕاستیدا هەركێ ئایەتێكی قورئان، یان فەرموودەیەكی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم بكاتە هۆكارێكی گاڵتە كردن و نوكتە و پێكەناندنی خەڵكی، ئەو كەسە ئاستێكی لە نزمیدا بڕیوە و كارێكی زۆر ناشیرین و قێزەونی كردووە و سەركێشی بە دین و ئیمانی خۆیەوە كردووە، چونكە هەموومان دەزانین ئەو بەسەرهاتەی لە سوڕەتی التوبة دا هاتووە هەندێ قسەو باس بوو تەنها بۆ سوعبەت و گاڵتەكردن و كات كوشتن كردبوویان، لەگەڵ ئەوەشدا بە هۆیەوە لە دین دەرچوون و پاساوەكەیان وەرنەگیرا: (وَلَئِن سَأَلْتَهُمْ لَيَقُولُنَّ إِنَّمَا كُنَّا نَخُوضُ وَنَلْعَبُ قُلْ أَبِاللَّهِ وَآيَاتِهِ وَرَسُولِهِ كُنتُمْ تَسْتَهْزِئُونَ). واتە: كە پرسیاریان لێ بكەیت بۆ گاڵتەتان بە الله و بە قورئان و بە پێغەمبەرەكەی صلی الله علیه و سلم كردووە ، لە وەڵامدا پێت دەڵێن: ئێمە ئەو قسانەمان تەنها بۆ سوعبەت و قسەی خۆش بوو هیچ مەبەستێكمان نەبوو گاڵتە بەدینی ئیسلام بكەین! ئینجا ئەم ئایەتانە دەربارەی كەسانێك دابەزیوە كە لەناو سوپای موسوڵماناندا بوونە بەرەو غەزای تەببوك ڕۆیشتون، ئیمانداریش بوونە بە دەقی ئایەتەكە( لَا تَعْتَذِرُواْ قَدْ كَفَرْتُم بَعْدَ إِيمَٰنِكُمْ) واتە: داوای لێبوردن مەكەن ئێوە دوای ئەوەی ئیماندار بوون جارێكی تر بێ ئیمان بوونەوە! ئەوان تەنها مەبەستیان ئەوە بووە كە كات بەسەر بەرن و دووری ڕێگاكە لەسەر خۆیان ئاسان بكەنەوە لەگەڵ ئەوەشدا بیانووەكەیان ڕەتكرایەوەو بەو هۆیەوە ئەو كارەساتەیان بەسەردا هات، ئەم ئایەتانە هەندێ لە زانایان دەڵێن لەسەر مونافیقان دانەبەزیوە، بەڵكو هەر ئەو كەسانە موسوڵمان و ئیمانداریش بوونە بەڵام جاهیل بوونە و جەهلەكەیان فریایان نەكەوتوە. ئەگەر ئەم ئایەت و بەسەرهاتە جێبەجییش نەبێتە سەر ئەم جاهیلانەی لای خۆماندا، خۆ پێویستە ببێتە پەند و عیبرەت بۆیان و ببێتە هۆكارێكی ترسێنەر و مایەی بیركردنەوە بۆ خۆیان و بۆ ئەوانەی لە كۆڕی ئەو جۆرە كەسانەدا دادەنیشن و پەخشی دەكەن و هانی دەدەن تەنها بۆ ئەوەی بەهەر نرخێك بووە ئەگەر بەگاڵتە كردن بە ئایەتەكانی قورئانیش بووە، كورسییەكی شەق و شڕی بێ بایەخی لەدین دورخەرەوەی پێ زیاد بكەن و پێیشیان ناكرێت.
ئینجا واجبە لەسەر هەركەسێك كە گوێی لەو جۆرە قسانە دەبێت چی لە كۆڕو مەجلیسێكدا بێت، یان لەبەرنامەیەكی ڕاگەیاندنەكانەوە بێت، واجبە لەسەر گوێگری ئەو تاوان و كارە دزێو وناپەسەندە لە ڕووی شەرعەوە، نكۆڵی لێ بكات و ئەو كەسە لەو لادانە ترسناكەی وریا بكاتەوە، ئەگینا پێویستە لە قسەو كارەكەی بەری بێت، نەك پێی پێبكەنێ. الله تعالی لە قورئانی پیرۆزدا فەرموویەتی:(وَقَدْ نَزَّلَ عَلَيْكُمْ فِي الْكِتَابِ أَنْ إِذَا سَمِعْتُمْ آيَاتِ اللَّهِ يُكْفَرُ بِهَا وَيُسْتَهْزَأُ بِهَا فَلَا تَقْعُدُوا مَعَهُمْ حَتَّىٰ يَخُوضُوا فِي حَدِيثٍ غَيْرِهِ ، إِنَّكُمْ إِذًا مِّثْلُهُمْ ۗ إِنَّ اللَّهَ جَامِعُ الْمُنَافِقِينَ وَالْكَافِرِينَ فِي جَهَنَّمَ جَمِيعًا) النساء/140. لەم ئایەتەدا الله تعالی داوامان لێ دەكات و فەرمانمان پێ دەكات لە كوێ بینیمان گاڵتە بە ئایەتەكانی الله تعالی دەكرێت ئەو كۆڕو كۆمەڵە بەجێ بهێڵین و بەوە ڕازی نەببین، نەك پێی پێبكەنین ولایك و كۆمێنتی بۆ بكەین، یان بەرگری لێ بكەین و پاساوی بۆ بهینینەوە ! چونكە بەڕاستی وەكو پێشەوا (القرطبي) فەرموویەتی: (فدل بهذا على وجوب اجتناب أصحاب المعاصي إذا ظهر منهم منكر؛ لأن من لم يجتنبهم فقد رضي فعلهم، والرضا بالكفر كفر، قال الله عز وجل: {إنكم إذاً مثلهم) واتە ئەو ئایەتە ئاماژەیە بۆ ئەوەی هەركێ خۆی لەوانەی گاڵتە بە ئایەتەكانی قورئان دەكەن و دەیكەن بە نوكتە بۆ ئامانجی پێكەناندنی خەڵكی و مەرامی تر، ئەگەر دوور لەوانە نەگرێت و لێیان بەری نەبێت ئەوە وەكو ئەوەیە بەكارەكەیان ڕازی بووبێت و ئەویش حاڵی وەكو حاڵی ئەوانە.
من سەرم لەم كوردە سوڕماوە بۆ ئەوەندە حەزیان بە پێكەنین و نوكتەیە؟ لە كاتێكدا بە هەموو واتایەك و بە پێوەر و حوكمی عەقڵ و مەنتیق بێت، دەبوو خەریكی گریان بن بۆ حالی خۆیان، كە هەم لە دین و هەم لە دونیا، لە پاشەكشەیەكی بەردەوامدان !
بۆیە با كەسانێك كە لەبەرنامەی تەلەفزیوۆنی و لە بۆنەی تردا دەردەكەون، لەبەر هیوایەتێكی نزم و ناشەرعی دین و ئیمانی خۆیان نەخەنە ژێر پرسیارەوەو ئایەتەكانی الله تعالی نەكەنە مادەی پێكەنین، با شەرم بكەن لە الله تعالی و لێی بترسن، ئەگەرنا پەروەردگار خۆیان و ئەوانەش كە لە پشتی ئەوانن، لەوە زیاتر سووكی دونیا و دوا ڕۆژیان دەكات.
چەند ساڵێكە بە هۆی زۆربوونی ڕاگەیاندن و سۆشیال میدیاوە، لێرەو لەوێ دەبینین بۆ نموونە مەلایەكە و خەڵكی بەدەوریدا كۆبووەتەوە و ئەویش خۆی كردووەتە گاڵتەجاڕ بۆیان قسە دەكات و نوكتە ئەڵێت وزۆر جار بۆ ئەو مەبەستە دەعوەت ئەكرێت و كاتی پێ بەسەر ئەبڕیت و پێی رائەبوێن! هەندێكی تریش لەو مەلایانە هەندێ جار بە قسەی خۆش و حەلەق و مەلەقەوە ناوەستن بەڵكو گۆرانیش دەلێن و دەیكەن بە گەعدەی ئیسلامی! لە كاتی سەفرەو دەرچووندا بۆ دەشت و دەر! یان كەسانێكی تر لەبەرنامە و چاوپێكەوتندا هەوڵ وكۆششیان، هەموو توانا و لێهاتوویی و جوامێرییان ، ئەوەیە قسە بكەن و نوكتە بگێڕنەوە و بینەران بە قسەكانیان پێبكەنن و قسەكانیان لەم لاو ئەولا بگێڕنەوە ئیتر با لەسەر ئایەتەكانی قورئانیش بێت و العیاذ بالله، چونكە بەلایانەوە گرنگ ئەوەیە پێكەنین بخەنە سەر لێوی پێشكەكاری نەفام و میوانی لە ئەو نەفامتر و لەدوای ئەوانیشەوە ئەو بینەرانەی كە لە هەموو شتێكدا شارەزان و كەس لێیان ناباتەوە جگە لە دینەكەیاندا نەبێت هیچی لێ نازانن وتەقەی سەریان دێت!
الله تعالی هیدایەتیان بدات و لە عەقیدە و تەوحید و زانستی شەرعی شارەزایان بكات و لە داوی ئەو گومڕایانەی كە هانیان دەدەن و سەكۆیان بۆ دەڕەخسێنن ڕزگاریان بكات.
من لەم چەند دێڕەدا مەبەستم دابەزاندنی حوكمی شەرعی نەبووە بەسەر ئەو كەسانەی ئەم جۆرە كارە دەكەن، چونكە ئەوە هەندێ پرسیار و لێوردبوونەوەی زیاتری پێویستە و ڕەنگە من مەبەستم نەبێت لێرەوە لەسەر ئەو باسە هیچ بڵێم وەكو حوكمی شەرعی، چونكە وەكو وتم دەبێت ڕەچاوی كۆمەڵێك ئیعتیباری جیا جیا بكرێت، بەڵام ئەوەی كە مەبەستم بوو وروژاندنی بابەتەكە بوو بە پلەی یەكەم، بۆ ئەوەی خەڵكی بزانن ئەوە بابەتێكی هەستیارە قبوڵی نەكەن و نكۆڵییان لێ بكەن، مەخابن لەناو خەڵكی و لە بازاڕ و لە ماڵەكانیشدا ئەو جۆرە نوكتانە لەسەر الله و قورئان و دینی ئیسلام وەكو گاڵتە جاڕی دەبیسترێت لەلایەن كەسانێكەوە ڕەنگە نوێژی جەماعەتیان نەڕوات و لە قسەی زل و دروشمی قەبەدا بەشی كەسیان نەدابێت و كەس لێیان نەباتەوە!
هۆكارێكی تری نووسینەكەم لەسەر ئەم بابەتە ئەوەیە وەكو بانگەواز و بەرگری بێت لە دینەكەم و ئیقامە حوججەش بێت لەسەر ئەو كەسانەی كە ئەم كارە ناشەرعی و ناشیرینە دەكەن یان پێی ڕازین و پێی پێدەكەنن! هەروەها وەكو شەرمەزار كردن و بەرائەت دەربڕینێك بێت لەو كارە نابەجێ و ترسناكەی كە هەندێك لە كوردە ئیسلامییەكان ماوەیەكە دەستیان داوەتێ و بەم دواییە فێری بوونە و هیچ نەماوە بیكەن بە نوكتە و مادەی پێكەنین ئایەتەكانی قورئان نەبێت!
إحسان برهان الدین
26 ذو الحجة 1442
5 آب 2021
حوكمی نووسینی توێژینەوە بۆ خوێندكاران بە پارە!
#وەڵامی_پرسیارەكانتان : 48
حوكمی نووسینی توێژینەوە بۆ خوێندكاران بە پارە!
ساڵانێكە لە زۆر لە وڵاتە عەرەبییەكان بە گشتی و، لە عێراق و لە كوردستانیشدا بە تایبەتی، بەداخەوە بە شێوەیەكی بەربڵاو دیاردەی نووسینی توێژینەوەو فرۆشتنی بە خوێندكاران لە هەموو ئاستەكانی خوێندندا تەشەنەی كردووە، ئەمەش نیشانەی پاشەكشە و لاوازبوونی بەها ئایینی و ڕەوشتیی و كۆمەڵایەتییە جوانەكانە و ، ئاماژەیەكیشە بۆ ئەوەی نەوەیەك بەڕێوەن ناویان هەیە و ناوەڕۆكیان نییە، لەوانەشە سەرەتاكانی ئەو نەوەیە ئێستا لە سەر زەمینەی واقیعدا لە كوردستان بەركار بن .
جا ئێمە لێرەدا لە چەند ڕوویەكەوە تیشك دەخەینە سەر ئەم دیاردەیەو حوكمی شەرعی لەسەر ئەو بابەتە لە وتەی زانایانەوە و لە ڕۆشنایی كیتاب و سوننەتەوە - إن شاء الله - ڕوون دەكەینەوە :
1- لە بنچینەدا خوێندكار چی لە ئاستی بەكەلۆریۆس بێت، یان ماستەر و دوكتۆرا، ئەركی خۆیەتی هەڵسێت بە دۆزینەوەی ناونیشان و دانانی پلان و نووسینی تەواوی توێژینەوەكەی، بەڵام سەبارەت بە بوارە ڕواڵەتییەكان ئاساییە و درووستە داوای یارمەتی لە كەسانی شارەزا و پسپۆڕ بكات، سەبارەت بە ناونیشان و شیوازی دانانی پلان (خطة) و كۆكردنەوەو دەستخستنی سەرچاوەو چاپكردنی توێژینەوەكە و هەر مەسەلەیەكی تر كە نەچێتە بابەتی فێڵ و غەش كردنەوە كە پەیوەندی بە لایەنی زانستی و ناوەڕۆكی نووسینەكەوە هەبێت.
2- بۆیە بە پێی خالی یەكەم پێشكەشكردنی هەر یارمەتییەكی ڕواڵەتی كە زانایان بە ( جهد شكلي) دەربڕینی لێ دەكەن وەكو چاپكردن و ڕیكخستنی پێڕستەكان و بەرگ و كۆكردنەوەی سەرچاوەكان، كارێكی درووستە بۆ توێژەر بكرێت بە بەرانبەری مادی بێت یان بە خۆڕایی. بە پێچەوانەی ئەوەی كە بە (جهد أصلي) ناویان بردووە كە ئەوە دەبێت تەنها توێژەر خۆی بیكات كە بریتییە لە ناوەڕۆك و لایەنی زانستی و هەڵێنجان و ئەو دەرەنجامانەی كە پێی دەگات و، ئەمەیان هەركەسێك لە جیاتی توێژەر بە پارە یان بەبێ پارە ئەنجامی بدات كارێكی حەرام و نادرووستە بۆ هەردوو لایان.
3- ئەگەر توێژەر لەلایەن كەسێكەوە توێژینەوەی بۆ نووسرا و ناوی خۆی لەسەر نووسی و نمرەی دەرچوونی لەو بوارەدا بەدەستهێنا، پاشان هەر سوودێكی مادی لەسەر بنەمای ئەو دەرچوونە دەستكەوت، هەمووی دەبێتە حەرام، چونكە ئەوەی لە ڕیگەی حەرامەوە ەست بكەوێت ئەویش هەر حەرامە و، ئەوەش بنەمایەكی شەرعی بەناوباگە لە ئیسلامدا: ( ما بُني على حرام فهو حرام) چونكە ئەو هەڵسەنگاندن و نمرەی كە بەدەستی دەهێنێت شاییستەی نییە و بە هۆی نووسەری ئەو بابەتەوە بەدەستی هێناوە و ئەوەش درۆیەكی بەردەوامە تا لە ژیاندا ماوە دووبارەی دەكاتەوە!
هەم غەش و فێڵیشە چونكە لەسەر بنەمای ئەوە توێژینەوە پێی دەوترێت مامۆستا یان هەر پسپۆڕییەكی تر، كە توێژینەوەیەكی نووسیوە و شاییستەی دەرچوون و وەرگرتنی بڕوانامەكە بووە بە هۆیەوە، خۆیشی وا نییە و كەسێكی تر بۆی نووسیوە..
الله تعالی فەرمووویەتی: (يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَكُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ) التوبة/119
پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم فەرموویەتی:( الْمُتَشَبِّعُ بِمَا لَمْ يُعْطَ كَلاَبِسِ ثَوْبَىْ زُورٍ ) متفق عليه. واتە: ئەو كەسەی بانگەشەی شتێك بۆ خۆی بكات كە هی خۆی نییە، وەكو ئەوەیە جلێك لەبەر بكات وای دەربخات كە ماڵی خۆیەتی و لە ڕاستیشدا ماڵی خەڵكی تر بێت!
4- ئینجا -وەكو هەندێ لە زانایان فەرموویانە - نووسینی توێژینەوە و ئەنجامدانی لێكۆڵینەوە لە بری خوێندكارێك بەرانبەر بڕێك پارە ، جۆرێكە لە خیانەت، چونكە بڕوانامەیەك بەدەست دێت بەبێ لێهاتوویی و شاییستەبوونی خاوەنەكەی و، سبەی پرسیاری لێ بكرێت دەربارەی ناوەڕۆكی ئەو نوێژینەوەیە هیچی لێ نازانێت و بێ ئاگایە لێی.
جگە لەوانەش نووسینی توێژینەوە لە جیاتی كەسێك دەبێتە هۆی بەرهەمهێنانی خاوەن بڕوانامە و بەناو پسپۆڕێكی فاشیل و بێ كەڵك و ئەندامێكی بێ سوود ، بەڵكو زیانبەخش لەناو كۆمەڵگادا. سبەی چاوەروانكراویشە - بۆ نموونە - كە لە ئاییندەدا بە ناحەق بوو بە مامۆستا، ئەو جۆرە مەسەلانە لە غەش و لە نووسینی تویژینەوە بە پارە لە بری خوێندكار بە كارێكی ئاسایی بزانێت و كەسانێكی هاوشێوەی خۆی لە ژێر دەستی دەربچن.
5- ئەگەر بێت و ئەو كەسەی كە توێژینەوە بۆ خویندكارەكە دەنووسێت، بڵێت من پارە وەرناگرم و تەنها بە مەبەستی هاوكاری و یارمەتی و بەبێ بەرانبەر ئەو كارەی بۆ دەكەم! ئەوە هیچ لە حوكمی حەرامی مەسەلەكە ناگۆڕێت و هەموو سەرپێچییە شەرعیەكانی حاڵەتی یەكەم كە پارەی تێدا وەردەگیرێت وەكو درۆ و فێڵ و خیانەتی زانستی، هەمووی لەم حاڵەتەشدا بە هەمان شێوە بوونی هەیە، چونكە ئەمە كۆمەك كردنی كەسێكە لەسەر كاری خراپە نەك كاری چاكە، بۆیە لەسەر ئاستی نووسەری تویژینەوەو ئەوەشی كە بۆی دەنووسرێت تاوانبارن، الله تعالی لەم بارەوە فەرموویەتی: (وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَىٰ ۖ وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ) المائدة/2.
6 - مەسەلەی داوای یارمەتیش نابێت وەكو بابەتێكی رەها تەماشا بكرێت و كارێكی باش نییە خویندكار لە هەموو ورد و درشتێكی توێژینەوەكەیدا پرسیار بكات، چونكە ئەوە نیشانەی لاوازی ئەو و نەتوانینێتی بە گەیشتن بە وەڵامەكان لە ڕیگەی بەدواداچوون و گەڕان و خوێندنەوەی خۆیەوە، هەروەها ئەو كارەی كاریگەری لەسەر كەسایەتی زانستی دەبێت و دواڕۆژ ڕەنگە جۆرێك لە ئیحراجی بۆ درووست بكات، بۆیە باشترە خویندكار خۆی بەدوای وەڵامی پرسیارەكانیدا لە ڕێگەی خوێندنەوەو بەدواداچوونی زانستی بگەڕێت، ئەگەر بە دەرەنجام نەگەیشت، دوای ئەوە پرسیار بكات و لە سنوورێكدا پرسیارەكانی دیاری بكات نەك بۆ هەموو شتێك هەر پرسیار بكات.
7 - بەداخەوە لە كوردستاندا ئەم دیاردەیە پەرەی سەندووە و خەڵكانێك هەن ئەوەیان كردووەتە بەشێك لە پیشەی خۆیان كە زۆرجار لەپاڵ پیشەیەكی تردا ئەنجامی دەدەن وەكو پیشەی مامۆستایی، یان خاوەن كتێبخانە و دوكانی كۆپیكردن فرۆشتنی قرتاسیەی نزیك زانكۆكان، تەنانەت كار بەوە گەیشتووە كە خوێندكاران لەو بارەوە هەست بە هیچ گوناه و شەرمێك ناكەن وتاكە كێشەیەك هەیانبێت ئەو برە پارەیە كە لێیان وەردەگیرێت لەبەرانبەر نووسینی توێژینەوەكە!
بەڵكو جاری وا هەیە خوێندكاران لە مامۆستاكانی خۆیان پرسیار دەكەن ئایا كەسێك ناناسێت بەحسیان بە پارە بۆ بنووسێنت! ئەوەش حاڵەتێكی ترسناكە لەڕووی زانستی و ئایینی و ئاكارەوە و دەرەنجامەكانی لە داهاتودا لەناو زانكۆ و قوتابخانە و فەرمانگەكاندا بەچاو دەبینرێت.
8 - ئامۆژگاری هەموو قوتابییەكی ئازیز و مامۆستاو هەركەسێكی بە توانا لە بواری نووسینی توێژینەوەدا دەكەم كە بە هەموو شێوەیەك خۆیان لەو كارە بەدوور بگرن، چونكە هەم وەكو لایەنی شەرعی بەبێ هیچ گومانێك حەرامە و ئەو پارەیش كە لەسەر ئەنجامی ئەو توێژینەوە بەدەست بێت حەرامە، هەم وەكو وەكو لایەنی دونیایی لەناو كۆمەڵگادا دەبێتە مایەی شەرمەزاری و تا ماون بەچاوتاندا دەدرێتەوە، چی وەكو ئەوكەسەی نووسیوێتی و وەكو ئەو كەسەش كە بۆی نووسراوە، وەكو كارێكی ناشیرین و ناپەسەند وێنا دەكرێت.
9 - پێویستە لایەنی پەیوەندیدار لە وەزارەتی پەروەردە و خویێدنی باڵا، لەم بارەوە زیاتر هەست بە بەرپرسیارێتی بكەن و ڕێنمایی توند لەم بارەوە دەربكەن بۆ سزادانی ئەو جۆرە كەسانە و ئالییەتی گونجاویان هەبێت بۆ بەدواداچوونی ئەم جۆرە حاڵەتانە و روبەڕوبوونەوەیان، كە بەداخەوە هەڵگری ئەو جۆرە بڕوانامانەی ماستەر و دوكتۆرایش زۆر بوونە و تەنانەت خەڵكی دەزانن ماستەرنامەكە، یان تێزی دوكتۆراكەی بەچەند بۆ نووسراوە، چونكە لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا پەیجی تایبەت لە ژێر ناوی خزمەتگوزاری خوێندكاران هەیە و كێ بیەوێت لەگەڵیاندا ڕێكدەكەوێت و پێكدێت، ئەوەش نیشانەی ئەوپەڕی گەندەڵییە لە بواری زانستیدا كە كاریگەرییە نەرێنییەكانی لە ئاییندەدا بە خراپترین شێوەدا دەردەكەوێت.
10 - وەرگرتنی بەحسێكی ئامادە لە ئینتەرنێت بە بێ ئاماژە كردن بەناوی كتێب و نووسەرەكەی و خوێندكار ناوی خۆی لەسەر بنووسێت گوایە خۆی نووسیوێتی و نمرەو نیشانەی پێویستی دەرچوونی لەسەر بەدەست بهێنێت، ئەویش بە هەمان شێوە جۆرێكە لە دزی زانستی و كارێكی حەرامە و پێویستە خوێندكاران خۆیان لەو كارە بەدوور بگرن و خۆیان تاوانبار نەكەن و حەڵاڵی دەسكەوتی مادیان لە پاشە ڕۆژدا نەخەن ژێر پرسیارەوە، بەڵكو پێویستە خۆیان كۆشش بكەن و نزاو پاڕانەوە بكەن كە الله تعالی كاریان بۆ ئاسان بكات و لە كوێیش بابەتێكی زانستیان لێ گیربوو پرسیار لە پسپۆڕان و شارەزایان بكەن، بەو شێوەیش دڵیان بە بڕوانامەكەیان خۆش دەبێت و بەرەكەتی تێدا دەبێت و بەسەربەرزییەوە دەتوانن باسی بە دەستهێنانی بڕوانامەكەیان بكەن، نەك هەست بەشەرمەزاری بكەن و ویژدانیان ئازاریان بدات.
10- تێگەیشتنم بۆ ئەم سەرپێچییە شەرعییە، لە ڕووی ئەندازەی تاوانباری لەم كارەدا، ئەوەیە كە هەموو ئەوانەی ئەم كارە دەكەن لەسەر ئاستی نووسەرەكە و بۆ نوسراوەكەش، وەكو یەك بە یەكسانی تاوانبار نین، بۆ نمونە ئەو خوێندكارەی كە لە پسپۆڕی سەرەتاییدایە و لە قۆناغی بەكەلۆریوسە و توێژینەوەی دەرچوونی بریتییە لە یەك بابەت یان یەك وانەیە لە ئەسڵی دە یان هەشت وانەدا، ئەمە تاوانی كەمترە لە تاوانی خوێندكارێكی ماستەر كە بەلای كەمەوە نیوەی نمرەی دەرچوونەكە لەسەر ماستەرنامەكەیەتی، تاوانی ئەم خوێندكاری ماستەرەش لە تاوانی خوێندكارێكی دوكتۆرا كەمترە كە زۆربەی نمرە و هەڵسەنگاندنی دەرچوونی لەسەر تێزی دوكتۆراكەیەتی و سەرباری ئەوەش نازناوی دوكتۆریشی لەسەر وەردەگرێت، كەواتە تاوانی شوێنەواری تاوانی كڕینی تێزی دوكتۆرا لە ماستەر گەورەترە و ماستەریش لە بەكەلۆریۆس گەوەترە و هەموویشی هەر سەپێچی شەرعە و تاوانبارییە و كاریگەری لەسەر مووچە و دەسكەوتی مادی پاشەرۆژی خوێندكارەكە دەبێت، چونكە وەكو وتمان ئەوەی لەسەر حەرام بونیات بنرێت حەرامە.
إحسان برهان الدین
27 ذو الحجة 1442
6 آب 2021
حوكمی بە كرێدانی بڕوانامە!
#وەڵامی_پرسیارەكانتان : 47
حوكمی بە كرێدانی بڕوانامە!
لە وڵاتی خۆمان و لە زۆر وڵاتە عەرەبییەكانیشدا ئەوەندەی من بزانم دیاردەیەك هەیە، ئەویش بریتییە لە بەكرێدانی بڕوانامە و بەتایبەتی بروانامەی دەرمانسازی، هەروەها بڕوانامەی ئەندازیاری و پزیشكیی بەیتەری ( ڤێرتەرنەری) یان هەر بڕوانامەیەكی تر بە پێی ئەو وڵاتەی كە هەندێ بڕوانامە لە هەندێكی تر بە بەهاترە و یان گونجاوترە بۆ بەكرێدان، ئەم پرسە لە سەردەمانی كۆندا بوونی نەبووە، بۆیە زانایانی پێش ئەم سەردەمەی خۆمان بە ڕوونی و بە ڕاشكاوی باسیان لێ نەكردووە و بۆ حوكمی ئەم جۆرە مەسەلانە كە پێیان دەوترێت: (النوازل) یان (القضایا المعاصرة) دەبێت بگەرێینەوە زانایانی ئەم سەردەمە كە بۆ زانینی حوكمی ئەم جۆرە پرسانە، بەوە ناسراون هەمیشە بۆ دەقەكانی قورئان و سوننەت و ئیجماعی ئوممەت دەگەڕێنەوە.
شێوازی بە كرێدانەكە ئەوەیە، كەسێك كە خاوەنی بڕوانامەی بۆ نموونە دەرمانسازییە، بڕوانامەكەی دەداتە كەسێكی تر كە ئەو بڕوانامەی نییە، ئەویش بە هۆیەوە دەرمانخانەیەكی پێ دادەنێت و بڕوانامەكەی هەڵدەواسێت بێ ئەوەی خاوەنی بڕوانامەكە هیچ ئامادەبوون و ڕۆڵێكی لەو دەرمانخایەدا هەبێت، بەڵكو تەنها كرێیەكی مانگانە لەسەر ئەو بڕوانامەی وەردەگرێت، پرسیارەكەش ئەوەیە: ئایا ئەو پارەی بەرانبەر ئەو بەكرێدانە وەریدەگرێت حەڵاڵە و درووستە لە ڕووی شەرعەوە وەریبگرێت؟ یان حەرامە و دروست نییە وەریبگرێت؟
ئەم پرسە یەكێكە لەو مەسەلەانەی لە شەرعدا پێی دەوترێت (عمت به البلوی) واتە تەشەنەی كردووە و زۆر بەربڵاوە بەبێ ئەوەی ئەو كەسەی ئەم كارە دەكات وردبێتەوە لە حوكمە شەرعییەكەی یان پرسیار بكات لە كەسێك كە زانستی لە شەرعی ئیسلامدا بە بەڵگەی كیتاب و سوننەت هەبێت. منیش لێرەدا بە كورتی ئەوەی كە پێی گەیشتووم دەیخەمە ڕوو:
1- پاش بەدواداچوونێكی زۆر بۆ تێڕوانینی زانایانی هاوچەرخ بۆ ئەم بابەتە، بۆم دەركەوت بە كرێدانی بڕوانامە چی بڕوانامەی دەرمانسازی بە پلەی یەكەم و بڕوانامەكانی تر وەكو ئەندازیاری و ڤێرتەرنەری ...هتد. بەلای زۆربەی زۆری زانا هاوچەرخەكانەوە حەرامە و لە ڕووی شەرعەوە بە نا درووست و نا پەسەند وێنایان كردووە، حەرامبوونەكەشی زیاتر بۆ چەند هۆكارێك دەگەڕێننەوە، وەكو:
* بە كرێدانی شەهادە بەو شێوازە درۆی تێدایە، چونكە هەڵواسینی ئەو بڕوانامە لەو دەرمانخانەیەدا، بە واتای ئەوە دێت خاوەنی ئەو بڕوانامەیە خاوەن و سەرپەرشتیاری ئەو دەرمانخانەیە و واش نیە، بەڵكو ئەو هەر ئاگای لێ نییە لەو دەرمانخانەیە چی دەگوزەرێت و تەنها سەری مانگ پارەی خۆی وەردەگرێت! الله تعالی فەرموویەتی: (يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَكُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ) التوبة/ 119. پەیدا كردنی ڕزق و ڕۆزی موسوڵمان هەرگیز نابێت سەرچاوەكەی دلار و ناراستی تێدا بێت.
* بە كرێدانی بڕوانامە بەو شێوەیە فێڵ و غەشی تێدایە، چونكە نەخۆش بەو بڕوانامە متمانە دەكات لە كاتێكدا بڕوانامەكە وەرەقەیەكە و هەڵواسراوە بێ ئەوەی پەیوەندییەكی ڕاستەوخۆ و كاریگەری بە ئیش و كاری ئەو دەرمانخانەیەوە هەبێت! پێغەمبەر صلی الله فەرمووویەتی: (من غشنا فليس منا) رواه مسلم. واتە: ئەوەی فێڵمان لێ بكات لە ئێمە نییە.
* بە كرێدانی بڕوانامە و بەتایبەتی بڕوانامەی دەرمانسازی، جۆرێكە لە دەستبڕینی خەڵكی و قازانج كردنی ناشەرعی و ماڵ خواردنیان بە هۆی ئەو بڕوانامەیەوە، بە ڕوونی جۆرێك لە چاوبەستنەوەی تێدایە لەوەی كە لە شەرعدا پێی دەوترێت احتیال.
* بە كرێدانی شەهادە و بەتایبەتی شەهادەی دەرمانسازی (صیدلة) مەترسی لەسەر ژیانی خەڵكی درووست دەكات و لە پێناو پارە پەیدا كردن جۆرێك لە سەركێشی بە تەندروستی و ژیانی خەڵكییەوە درووست دەبێت! هەندێ جار یەك هەڵە دەبێتە مایەی مردن یان زیانی گەورە بە تەندرووستی نەخۆشەكان.
2- مصطفی العدوي كە زانا و فەرموودەناسێكی بەتوانایە، لەم بارەوە دەلێت: بە كرێدانی بڕوانامەی دەرمانسازی حەرامە و نا درووستە، چونكە پیشەی دەرمانسازی بابەتێكی زانستییە و پێویستی بە شارەزایی لە هەندێ پێكهاتەكان و دیاریكردنی بڕی ماددەی دەرمانەكان هەیە، تەنها كەسی دەرمانساز لێی شارەزایە، جا ئەگەر ئەو تەنها بڕوانامەكەی بەكرێ بدات و خۆی لەماڵەوە دابنیشێت و تەنها كرێكەی وەربگرێت ئەمە فێڵە و كارێكە نا جائیزە.
3- عبدالله المصلح ئەلێت: مرۆڤ تەلاری پەروەردگارە لەسەر زەویدا! هەركێ بە شێوەیەك لە شێوەكان ببیتە هۆكاری مردنی مرۆڤ یان تێكدانی تەندرووستی، تەلاری پەروەردگاری ڕماندووە، بۆیە بەكرێدانی بڕوانامەی دەرمانسازی بە هیچ شێوەیەك درووست نییە، كە ئاگای لە ئیشەكە نەبێت و تەنها كرێی بروانامەكەی وەربگرێت.
4- شیخ عبدالرحمن عبدالخالق لەم بارەوە دەڵێت: بە كرێدانی بروانامە درۆو دەلەسەیە و كارێكی حەرامە، ئەو و چەندین زانای تر وەكو علي السالوس
و كەسانی تر وتوویانە ئەو پارەی خاوەن بروانامە لە بەكرێدانی بڕوانامەكەی بەو شێوە دەستی دەكەوێت حەرامە، چونكە بڕوانامە بەواتای كاغەزێك نییە و تەواو، بەڵكو ئەو بڕوانامەیە شایەتیدان و پشتگیری لایەنێكی زانستی ئەكادیمی باوەڕ پێكراوە بۆ هەڵگری ئەم بڕوانامەیە كە خاوەنی زانست و شارەزایی و ئەزموونە لەو بوارەدا، كە مەسەلەكەش بوو بە تەنها بروانامەیەك و هەڵبواسرێت بێ هەبوونی زانست و ئەزموونەكە، ئەوە حەرامە.
5- ئينجا - وەكو فەرموودەناس ماهر یاسین الفحل دەڵێت - هەموو شتێك ناگونجێت و شیاو نییە بۆ بەكرێدان، یەكێكیش لەو شتانەی كە درووست نییە بەكرێ بدرێت بڕوانامەیە، ئەمەی لە وەڵامی پرسیارێكدا وت سەبارەت بەوەی تا چەند شەرعییە كەسێك بڕوانامەی دەرمانسازی (الصیدلة) بە كرێ بدات؟
6 - سەرەڕای یەكدەنگییان لەسەر حەرامی بە كرێدانی بڕوانامە، ڕوانگەكانیان هەندی جار جیاوازە، یان هەندێكیان هۆكاری زیاتر دەخەنە رو، بۆ نموونە، بە پوێی بنەمای ( لا أجرة إلا علی عمل) واتە كرێی لەبەرانبەر كاردایە نەك بە خۆڕایی كرێ وەرگریت! ئەمەیان كردووەتە بنەمایەكی تر بۆ حەرامبوونی ئەو پرسە، چونكە لە ڕاستیدا خاوەن بڕوانامەكە نە هیچ ئەكات و نە ئاگای لە چۆنێتی بەڕێوەچوونی ئیشەكان هەیە، تەنها ئەو وەرەقەی پێیان داوە و سەری مانگ كرێیەك بەبی بەرانبەر وەردەگرێت.
7- لە بەرانبەردا، هەر ئەوانەی بە ڕاشكاوی ئەو شیوازە بەكرێدانەی بروانامەیان بە حەرام زانیوە، ڕێگەی شەرعییان خستووەتە {وو بۆ ئەوەی خاوەن بڕوانامەكە بە رێگەیەكی حەڵاڵەوە بتوانێت سوود لە بڕوانامەكەی وەربگرێت، بۆ نموونە: خاوەن بڕوانامە دەتوانێت بەرپرسیارێتی ئەو شوێنە یان ئەو شوێنانە هەڵگرێت كە سوود لە بڕوانامەكەی دەبینن، واتە خۆیشی لەوێ بێت و ئاگاداری ئیشەكان بێت، یان هیچ نەبێت سەردانی بۆ لایان هەبێت و لە نزیكەوە بزانێت كارەكانیان چۆن بەڕێوە دەچێت، چۆن بڕوانامەكەیان هەڵواسیوە بەو شێوە سەرپەرشتیشی بۆ كارەكەیان قبوڵ بكەن و ئەویش هەڵسێت بە هەڵگرتنی بەرپرسیارێتی زانستی خۆی بەرانبەر ئەو دەرمانانەی كە لەوێ دەفرۆشرێیت و دەدرێت بەنەخۆشەكان، بەو شێوە واتە ئەگەر خۆی لەناو كارەكە بوو، ئەگەرچی بەبەردەوامیش لەوێ نەبێت، پارە وەرگرتنی بەرانبەر شەهادەكەی دەبێتە كارێكی درووست چونكە مافی ئەدات و ئاگای لە چۆنێتی بەڕێوەچوونی ئیشەكان هەیە، زانستەكەی نەك تەنها بروانامەكەی بەكار دەهێنێت.
8 - واتە وەكو هەندێ لە دەستەی شارەزایانی شەرعی و فەتوادان لەم بارەوە خستوویانەتە ڕوو، بەرانبەر ئەم شێوازە حەرامە لە بەكرێدانی بڕوانامە، بەدیلێكی شەرعی هەیە ئەویش ئەوەیە خاوەن بڕوانامە خۆی وەكو بەڕێوەبەر یان سەرپەرشتیار و ئاگدار لە ئیشەكەدا بوون و حوزوری هەبێت ئەوكاتە ئەو پارەی وەریدەگرێت حەڵاڵە چونكە لەبەرانبەر كارێكدا وەریدەگرێت.
كورتەی باسەكە ئەوەیە زانایانی ئەم سەردەمە - كە ناوی هەندێكیانم خستە ڕوو - تا ڕاددەیەك یەكدەنگن لەسەر ئەوەی بەكرێدانی بڕوانامە درووست نییە و حەرامە، بەتایبەتی ئەو بڕوانامەی كە پەیوەندی بە تەندرووستی و ژیانی مرۆڤەكانەوە هەیە و بەكرێدانی باوە، وەكو بڕوانامەی دەرمانسازی، بەدیلی شەرعیشی بۆ ئەوەی كارەكە حەرام نەبێت ئەوەیە، خاوەن بڕوانامەكە خۆی لەو شوێنە كار بكات، یان سەرپەرشتی بكات ئەگەر بەبەردەوامیش لەو شوێنە نەبێت، بەڵام ئاگاداری ئیشەكانیان بێت و بەرپرسیارێتی هەڵبگرێت، ئەو كاتە ئەوەی كە لە بڕوانامەكەی دەستی دەكەوێت دەسكەوتێكی حەڵاڵە، بە پێچەوانەی ئەوەی بڕوانامەكەی بەكرێ بدات و هیچ ئاگایەكی لێیان نەبێت و تەنها ئەوە نەبێت مانگی جارێك كرێی بڕوانامەكەی وەربگرێت.
إحسان برهان الدین
28 ذو الحجة 1442
7 آب 2021
*
ئایا ڕاسته خه‌ڵكی مه‌دینه به (طلع البدر علینا ) پێشوازیان له پێغه‌مبه‌ر صلی الله علیه وسلم كردووه؟
#وەڵامی_پرسیارەكانتان: 46
ئایا ڕاسته خه‌ڵكی مه‌دینه به (طلع البدر علینا ) پێشوازیان له پێغه‌مبه‌ر صلی الله علیه وسلم كردووه؟
زۆرێك له كتیبه‌كانی سیره ئه‌و ڕووداوه ده‌گيڕنه‌وه كه‌وا خه‌ڵكی شاری مه‌دینه به سروودی طلع البدر علینا پێشوازیان له پێغه‌مبه‌ر صلی الله علیه وسلم كردووه له كاتی كۆچكردنیدا ، له ڕاستیدا ئه‌و ڕووداوه له‌سه‌ر بنه‌مای فه‌رمووده‌یه‌كی لاواز درووست بووه ، كه پێشه‌وا (البیهقي) له ڕێگه‌ی كه‌سێك ده‌یگێڕێته‌وه به ناوی (ابن عائشة ) كه نه هاوه‌ڵ بووه نه تابیعی نه تابیعی تابیعیش ! فه‌رمووده‌كه لاوازه‌و و (ابن حجر) له فه‌تحدا به فەرموودەیەکی معضل ناوی بردووه و ئه‌لبانی ش له هاوچه‌رخه‌كاندا به هه‌مان شێوه له (سلسلة الأحاديث الضعيفة والموضوعة وأثرها السيء في الأمة ) به‌رگی یه‌كه‌م ، به ژماره‌ی ( 598 ) هێناویتی. بێگومان زۆرێك له زانایانی تر له كۆن و نوێدا ئاماژه‌یان به لاوازی ئه‌و فه‌رمووده كردووه كه گوایه ژن و مناڵ و خه‌ڵكی مه‌دینه به گشتی به‌م سرووده پێشوازییان له پێغه‌مبه‌ر صلی الله علیه وسلم و ئه‌بو به‌كری هاوه‌ڵی رضي الله عنه كردووه:
طلع البدر علينا * * * من ثنيات الوداع
وجب الشكر علينا * * * ما دعا لله داع
به‌ڵگه‌یه‌كی عه‌قڵی گرنگیش جگه له لاوازی سه‌نه‌ده‌كه ئه‌وه‌یه له ناو خودی سرووده‌كه ئاماژه‌ی تێدایه له‌سه‌ر ئه‌وه‌ى ئه‌م ڕووداوه وا نیه كه باس ده‌كرێت ، ئه‌ویش ئه‌وه‌یه . (ثنیات الوداع) وه‌كو ناوچه‌كه ناكه‌وێته سه‌ر ئه‌و ڕێگه‌ی له مه‌ككه‌وه دێته ناو مه‌دینه‌وه ، به‌ڵكو ده‌كه‌وێته لای باكوری مه‌دینه‌وه له‌سه‌ر ڕێگای ته‌بووك و شام ، یه‌عنی هه‌ر بۆ ڕوونكردنه‌وه و نموونه ئه‌گه‌ر پێشوازی له كه‌سێك بكه‌یت له ناو شارى سلێمانییه‌وه كه له ڕێگه‌ی عه‌ربەته‌وه هاتبێت و تۆ بچیت بڵێیت یاخوا به خير يێيت له ريگه‌ی تاسڵوجه‌وه!…یه‌كێ له شته سه‌یره‌كانیش ئه‌وه‌یه (أبوحامد الغزالي) ئه‌م ڕووداوه ده‌كاته به‌ڵگه بۆ حه‌رام نه‌بوونی گۆرانی ! لە کاتێکدا ئەو ناوبانگی هەیە ونموونە بووە لە نەشارەزایی فەرموودەدا و بەخۆی دەیوت: بضاعتي في سوق الحديث مزجاة. واتە دانی بە ناشەرزایی خۆی لە زانستی فەرموودەدا ناوە.
إحسان برهان الدین
2016-9-30 سلێمانی
2023-10-28
2022-06-01
2022-07-03
2023-11-01
2018-06-18
