#نیشانەی_تاقمەكان: 8 جەبرییەكان جەبرییەكان فیرقەو تاقمێكن لە تاقمە گومڕاكان كە لە ئیسلام لایانداوە، پوختەی بیروباوەڕیان ئەوەیە كە مرۆڤ هەڵبژاردنی جۆری كردەوەكانی بە دەستی خۆی نییە و لە هەموویدا ناچارە و توانای بڕیاڕدانی نییە و مەجبورە. یەكەمین كەس كە ئەم بیرۆكەی لێ بیسترا (الجعد بن درهم)بوو، دوای ئەویش لەڕێگەی (الجهم بن صفوان ) ەوە كە قوتابی ئەو بوو بڵاوەی كردەوە. هۆكاری ناونانیان بە جەبری یان مجبرة ئەوەبوو وەكو الشهرستانی دەڵێت: (سمِّي الجَبريَّة بذلك لأنهم يقولون: إن العبد مُجبَر على أفعاله، ولا اختيار له، وأن الفاعل الحقيقي هو الله تعالى، وأن الله سبحانه أجبر العباد على الإيمان أو الكفر؛ (الملل والنحل للشهرستاني جـ 1 صـ 87). واتە: لەبەر ئەوە ئەو ناوەیان لێ نراوە چونكە دەڵێن بەندە ناچارە لەسەر ئەنجامدانی كردەوەكانی و هیچ هەڵبژاردنێكی نییە، بەڵكو بكەری راستەقینە الله تعالی یە كە هەر خۆی ئەوانی ناچاری ئیمان و كوفر كردووە. جەبریەكان دەڵێن هیچ كەسێك لە ڕاستیدا توانای ئەنجامدانی هیچ كردەوەیەكی نییە و الله خۆی خاوەنی هەموو كردەوەیەكە، ئەوەش كە دەوترێت فڵانە كەس ئەو كارەی ئەنجامدا ئەوە قسەیەكی مەجازییە و وا نییە، وەكو چۆن دەوترێت خۆر ئاوا بوو، دەستارەكە خولایەوە، ڕوبارەكە ڕێی كرد، خۆیشی لە ڕاستیدا ئەو بێ گیانانە توانای نە ڕێكردن و سوڕانەوەو ئاوابوونیان نییە، بەڵكو ئەوەی ئەو كارانە ئەنجام ئەدات پەروەردگارە. درووست بوونی جەبرییەكان كاردانەوەیەك بوو بۆ تاقمی قەدەرەییەكان، چونكە بە پێچەوانەی جەبریەكانەوە دەیانوت بەندەكان خۆیان كردەوەكانی خۆیان درووست دەكەن و الله تعالی پێی نازانێت تا روو نەدات، بۆیە ئەمان بە پێشەوانەوە وتیان نەخێر بەندەكان خاوەن هیچ توانایەك نین لەسەر ئەنجامدانی هیچ كردەوەیەك و ئەوەشی كە ئەیكەن بە دەستی خۆیان نییە و الله ناچاری كردوون بیكەن. جەبرییەكان كۆمەڵێك نیشانە و بنەمای تایبەتیان هەیە بە تاقمەكەی خۆیانەوە كە پێی جیا دەبنەوە لە تاقمەكانی تر، لەوانە: 1- یەكەم بنەمایان ئەوەیە كە بەندە خاوەن كردەوەی خۆی نییە و هەرچی چاكەیەك یان خراپەیەك بكات بە دەستی خۆی نییە بەڵكو ناچارە بیكات و مەجبورە ئەنجامی بدات، ئەوان دەڵێن: بەندەكان وەكو گەڵای دارێكن با بیەوێت بەكاملا بیانبات دەیانبات. بۆیە هەرچیش كە دەدرێتە پاڵ مرۆڤ و بێ گیانەكان هەمووی لەرووی مەجازییەوەیە ئەگینا بكەری ڕاستەقینە الله یە نەك ئەو مرۆڤ و بێ گیانانە. 2- جەبرییە نكۆڵییان لە سیفەتەكانی الله تعالی كرد و ئەوەش سەری لە بیدعەیەكی تری گەورەوە دەركرد ئەویش مەسەلەی خەلقی قورئان بوو، چونكە ئەوان نكۆڵی ئەوەیان كرد هیچ سیفەتێكی الله تعالی قەدیم بێت و كەلامیش یەكێكە لە سیفەتەكانی الله تعالی بۆیە نكۆڵییان لێی كرد و وتیان قورئان لە لایەن الله درووست كراوە نەك وتەی خۆی بیت و بە قسە كردن ئەنجامی دابێت. 3- باوەڕیان وابوو كە الله تعالی هیچ سیفەتێكی زیادی نییە لەسەر زاتی، بۆیە نكۆڵییان لە سیفەتە ئەزەلییەكانی الله تعالی كرد و وتیان نابێت الله لەچەند بەشێك پێكهاتبێت و ئەوەیان بە شیرك دانا،. 4- نكۆڵییان لە هەر سیفەتێك لە سیفەتەكانی الله تعالی كرد كە مرۆڤەكان هەیانبێت وەكو بینین و بیستن و وتیان ئەوە لێچواندنی الله یە بە بەندەكانی خۆی. 5- باوەڕیان وایە بەهەشت و دۆزەخ كۆتاییان پێ دێت و تەواو دەبن لە پاش ئەوەی كە ئەو ماوەی دیاری كراوە بۆیان لەلای الله تعالی تەواو دەبێت، بەهەشت و دۆزەخیش كۆتاییان پی دێت. 6- ئیمان لەلای جەبرییە جەهمییەكان تەنها ناسین و مەعریفەیە، بۆیە هەركێ بە دڵی الله ی ناسی ئیتر با بە زمانی كوفریش بكات زیانی نییە بۆی. 7- نكۆلی دەكەن لەوەی الله تعالی لەسەر عەرش بێت بەڵكو دەڵێن الله تعالی لە هەموو شوێنێكە و لە ڕۆژی قیامەتیشدا الله تعالی نابینرێت. جەبرییەكان بەو بیروباوەڕەی كە هەیانە دەربارەی ئەوەی كە مرۆڤ مەجبور و ناچارە لەسەر ئەنجامدانی كردەوەكانی خۆی، بەو عەقیدەو باوەرەیان هەموو شەریعەتەكانیان هەڵوەشاندەوەو باوەڕیان پێ نەما، چونكە ئەگەر مرۆڤ ناچار بێت لەسەر ئەنجامدانی كردەوەكانی كەواتە هیچ سوودێك بۆ ڕەوانەی كردنی پێغەمبەران و هەوڵی چاكسازان نامێنیت. بەو واتا بێت مرۆڤ موسوڵمان بێت یان بێ باوەڕ، چاكەكار بێت یان خراپەكار، عیبادەت بكات یان تاوان ئەنجام بدات، لە هیچ لەوانەدا بڕیار بەدەستی خۆی نییە! ئەوەش ڕاستەوخۆ لە گەڵ عەقیدەی قورئان و سونەت و سەلەفی صالحدا ناكۆكە چونكە ڕاستە الله تعالی كردەوەی بەندەكانی درووست كردووە، بەڵام ئازادی بڕیاڕدانیشی بۆ خۆیان بە جێهێشتووە ئایا ئیسلام یان كوفر هەڵدەبژێرن، چاكە یان خراپە ئەنجام ئەدەن. جەبرییەكان بۆ بیدعەكەیان كۆمەڵێك گومانیان خستە ڕوو لە ئایەتەكانی قورئانی پیرۆز بەڵام ئەهلی سوننەت یەك بەیەك ئەو گومانانەیان وەڵام دایەوە و هەڵوەشاندەوە، بۆ نووسینی ئەم بابەتە بۆ چەندین سەرچاوە گەڕاومەتەوە وەكو( القدرية والجبرية)الشيخ صلاح نجيب الدق، اعتقاد اهل السنة و فرقتي الجبریة و القدریة / سالم الطویل.

  #نیشانەی_تاقمەكان: 7 قەدەرییەكان قەدەرییەكان ئەوانەن كە نكۆڵی لە قەدەری الله تعالی دەكەن، دەڵێن الله عزوجل كردەوەی بەندەكانی خۆی درووست نەكردووە، بەڵكو خۆیان كردەوەكانی خۆیان درووست دەكەن، هەروەها یەكێكی تر لە بیروبۆچوونە ناكۆكەكانیان لەگەڵ عەقیدەدا ئەوەیە دەڵێن كە الله زانستی بە شتەكان نییە پێش ڕوودانی. مێژووی سەرهەڵدانی قەدەرییەكان بۆ كۆتایی سەردەمی هاوەڵان دەگەڕێتەوە دوای تەواو بوونی سەردەمی خولەفای ڕاشیدین، بۆیە هەر یەك لە هاوەڵان عبدالله بن عمر وجابر بن عبدالله وأبي هريرة وابن عباس وأنس بن مالك وعبدالله بن أبي أوفى وعقبة بن عامر الجهني و هاوچەرخەكانیان الله لێیان رازی بێت لە وتەو بیروباوەڕی ئەوان بەری بوون و نكۆڵییان لێ كرد، هەروەها ڕاسپاردەشیان كرد بۆ دوای خۆیان كەوا كەس سەلامیان لێ نەكات و نوێژ لەسەر مردووەكانیان نەكات. بیدعەی قەدەر یەكەمین جار لە كەسێكەوە بیسترا بەناوی سنسويه (یان سوسن) بن يونس الأسواري، كە نەسڕانی بوو موسوڵمان بوو، دواتریش جارێكی تر هەڵگەڕایەوە و بوو بەنەسڕانی، لەویشەوە (معبد الجهني) ئەو بیدعەیەی وەرگرت و لەسەر دەستی الحجاج بن یوسف لە ساڵی 80ی كۆچی كوژرا. لە مەعبەدیشەوە (غیلان الدمشقي) بیدعەی قەدەری وەرگرت و بڵاوی كردەوەو بە فەرمانی خەلیفەی موسوڵمانان هشام بن عبدالملك كوژرا. زانایانی سەلەف زۆر توند بوونە بەرانبەر قەدەرییەكان و تەنانەت تەكفیری ئەوانەیان كردووە ە نكۆڵییان لە زانستی الله تعالی كردووە پێش ڕوودانی شتەكان، وەكو عبدالله بن أحمد بن حنبل بە ڕەحمەت بێت دەڵێت: سمعت أبي - رحمه الله - وسأله علي بن الجهم عمن قال بالقدر يكون كافرًا؟ قال: "إذا جحد العلم، إذا قال: إن الله عز وجل لم يكن عالمًا حتى خلق علمًا فعلِم، فجحد علم الله عز وجل، فهو كافر"؛ (السنة لعبدالله بن أحمد، رقم: 835). قەدەرییەكان لە ناو خۆیاندا دەبن بە بیست بەشەوە، لەوانە: (الواصلية، والعمرية، والهذلية، والنظامية، والمردارية، والمعمرية، والثمامية، والجاحظية، والخياطية، والشحامية، وأصحاب صالح قبة، والمريسية، والكعبية، والجبائية، والبهشيمية) (الفرق بين الفرق لعبدالقاهر البغدادي صـ 44) هەمووشیان لە ڕیگای حەق و لە مەنهەج و عەقیدەی ئەهلی سوننەت كە مەنهەجی قورئان و فەرموودەكانە لایانداوە، ، ئەمەش چەند نموونەیەكە لە بیروباوەڕی تاقمەكانیان: 1- الأحمرية: دەڵێن تەواوی دادگەری ئەوەیە كە الله واز لە بەندەكانی بهێنیت خۆیان چی ئەكەن بیكەن. 2- الثنوية: ئەمانە دەڵێن هەموو خێرێك الله درووستی كردووە و هەموو شەڕ و خراپەیەكیش درووستكراوی شەیتانە. 3- المعتزلة: كە بە مەسەلەی خەلقی قورئان و زۆر بیروباوەڕی تر ناسراون. 4-الشيطانية: ئەمانە پێیان وابوو الله تعالی مرۆڤەكانی درووست كردووە بەڵام شەیتانی درووست نەكردووە. 5- الشريكية: ئەمانە دەیانوت: خراپەكان قەزاو قەدەرە جگە لە شیرك نەبێت. 6- الراوندية: ئەمانە باوەڕیان وابوو هەموو كتێبێك كە الله تعالی دایبەزاندووە، كاری پێ دەكرێت با مەنسوخیش بێت. 7- البترية: ئەمانە دەیانوت الله تعالی تەوبەی تاوانباران وەرناگرێت. 8- النظامية: ئەمانە شوێنكەوتووی إبراهیم النظام بوون دەیانوت هەركێ بڵێت الله شتە (شیء)ە، ئەوە كافرە. تاقمی قەدەرەییەكان بە دوو نیشانەی سەرەكی و دیار جیادەبنەو ودەناسرێن: یەكەم: دەڵێن هەموو ڕووداوەكان دوور لە ویستی الله تعالی ڕوو دەدەن و پەروەردگاریش بەو ڕووداو و شتانە نازانێت تا ڕوو نەدەن. دووەم: دەلێن مرۆڤ یان بەندە خۆی لە كردەوەكانی خۆی بەرپرسە كە لە ژیانیدا ڕوو دەدات و تەنها خۆی هۆكاری یەكەمی درووست بوونیانە. باسی ئەم فیرقەیە لە هەموو كتێبەكانی سەلەفدا هاتووە كە دەربارەی عەقیدە نووسراوە و لە زانایانی متأخرین یش، شێخ الإسلام ابن تیمیة و ابن القیم لە كتێبەكانیاندا زۆر باسیان دەكەن، بۆ نموونە كتێبی: (الصواعق المرسلة على الجهمية والمعطلة) ی ابن القیم كە باسی ئەوان و فیرقەكانی تر دەكات. بۆ نووسینی ئەم بابەتە سوودم لە القدرية والجبرية/الشيخ صلاح نجيب الدق و چەند سەرچاوەیەكی تر بینیوە.

  #نیشانەی_تاقمەكان: 6 ماتوریدییەكان ماتوریدییەكان تاقمێكن لە تاقم و فیرقە ئیسلامییەكان كە بە داهێنانی هەندێ بیدعە لە بواری عەقیدەدا لە مەنهەجی ئەهلی سوننەت و جەماعەت كە عەقیدە لە كیتاب و سوننەت وەردەگرێت لایاندا، ئەو تاقمە سەر بە (أبو منصور الماتريدي )ن كە یەكێك بووە لەو زانایانەی لە دژی بیدعە و بنەما فیكرییەكانی موعتەزیلە و جەهمییەكان وەستاوەتەوە، بەڵام دواجار خۆیشی كەوتووەتە كۆمەڵێكی تر لە لادان لە مەنهەجی ئەهلی سونەت، ئەبو مەنسوری ماتوریدی لە بابەتەكانی عەقیدەدا لەسەر مەزهەب و تێگەیشتنی ئەبو حەنیفە بووە وكۆمەڵێك كتێب و نووسینی لە دژی موعتەزیلە و بابەتەكانی تری عەقیدە هەیە بە تێگەیشتنی خۆی كە مەبەستی بووە بەرگری بكات لە بیروباوەڕی ئیسلامی لە دژی موبتەدیعەكان و لەو سەروبەندەدا خۆیشی تووشی هەڵە و لادان بووە، بۆیە خۆی و ئەوانەش كە شویێكەوتووی ئەون بە فیرقەیەك دادەنرێن لەو تاقم و فیرقانەی كە لە مەنهەج لایانداوە، بەڵام بە شێوەیەكی گشتی تەكفیر نەكراون و ئەوانیش یەك جۆر نین و بە پێی گەورەیی و ئەندازەی بیدعەكەیان لە ڕێبازی ئەهلی سونەت دوور دەكەونەوە، ئەوانەی كە لێكۆڵینەوەیان لە مێژووی ئەم كۆمەڵە كردووە دەڵێن ئەوان بە چوار قۆناغدا تێپەڕیون: 1- قۆناغی دامەزراندن: ئەم قۆناغە لە سەر دەستی ئەبو مەنسور خۆی بەڕێوەچووە كە یەكێك بووە لە سەرانی قوتابخانەی عەقڵی و شارەزایی زۆری لە گێڕانەوەی فەرموودەو شوێنەوارەكانی سوننەت نەبووە، بەڵام بە توندی چووەتە گژی موعتەزیلە و هەندی تاقمی كەلامی تردا و بەرپەرچی داونەتەوە، ئەبو مەنسوری ماتوریدی لە سالی 333 ی كۆچی وەفاتی كردووە. 2- قۆناغی پێكهێنان: ئەم قۆناغە لەسەر دەستی خویندكاری و شوێنكەوتوانی ماتوردی بەڕێوەچووە و لەم قۆناغەدا ئیتر ماتوردیدیە بوو مەزهەبێكی كەلامی و شوینكەوتوانی زۆری پەیدا كرد و سەرەتا لە سەمەرقەند بوون و كۆششیان دەكرد بیروبۆچوونەكانی مامۆستاكەیان بڵاوبكەنەوە و كتێبی زۆریان نووسی و ئەبو حەنیفەش وەكو پێشەواو پێشەنگ بوو بۆیان، لە دیارترین كەسایەتییەكانی ئەم قۆناغەی ماتوریدی: أبو القاسم إسحاق بن محمد بن إسماعيل الحكيم السمرقندي وأبو محمد عبد الكريم بن موسى بن عيسى البزدوي . 3- قۆناغی نووسینی كتێب و بنەمادیاریكردنی مەزهەبەكە: لەم قۆناغەدا كتێبی زۆرتریان نووسی و بەڵگەكانی مەزهەبەكەی خۆیانیان كۆكردەوە، لە دیارترین كەسایەتییەكانی ئەم قۆناغە: أبو المعين النسفي ، ونجم الدين عمر النسفي .. 4- قۆناغی تەشەنە سەندن و بڵاوبوونەوە: ئەمە گرنگترین قۆناغەكانی مێژووی ماتوریدییەكانە، چونكە تیدا بە هۆی پشتگیریكردنی سوڵتانە عوسمانییەكان بۆ ئەم عەقیدەو بیروباوەرە مەزهەبی ماتوریدی بە زۆرێك لە وڵات و ناوچەكانی ئەو سەردەمەدا تەشەنەی كرد و لە هیندستان و صین و بەنگلادش و لە ناو توركەكان و لە وڵاتانی عەرەبدا بڵاوبوویەوە، لە دیارترین زاناكانی ئەو سەردەمەیان الكمال بن الهمام بوو. بنەما و نیشانەكانی مەزهەبی ماتوردیی یەكەم: ماتوریدییەكان دینیان كرد بە دوو بەشەوە، عقلیات و سمعیات! كە ئەمەش بیدعەیەكی ئاشكرا بوو لە دیندا ئەنجامیاندا، دەیانوت: عەقلیات كە مەستیان پێی بابەتەكانی عەقیدە و تەوحید و ئەو پرسانەی پەیوەندی بە ئەسمائو سیفات و بیروباوەڕەوە هەیە، بە عەقڵ دەتوانرێت لێی تێبگەیت و نەقڵیش لەو مەسەلەدا تابیعی ئەقڵە! بۆیە زاهیری قورئان و سونەت و ئیجماعی هاوەڵان لەو جۆرە باسانە لەلای ماتوریدییەكان نابیت بە بەڵگە، بەڵگە عەقلە و عەقڵ مەسەلەكان یەكلا دەكاتەوە! دووەم: ماتوریدیەكان هەشت سیفەتیان لە سیفەتەكانی الله تعالی جێگیر كرد: (الحياة، القدرة ، العلم، الإرادة ، السمع ، البصر ، الكلام ، التكوين) . جگە لەوانە هەموو سیفەتەكانی تریان وەكو سیفەتە خەبەرییەكان تەئویل كرد و لە سەر ڕوالەتەكەی لایاندا! سێیەم: ئەگەرچی ئەوان دانیان بەوەدا ناوە كە كەلامی الله حەقیقەتە و ئەنجامی داوە، بەڵام مەبەستیان كەلامی نەفسییە كە الله تعالی لە نەفسی خۆیدا كردوویەتی و بەندەكان ناتوانن گوێیان لێی بێت، ئەوەش كە دەبیسترێت لە كەلامی الله ئەوە بریتییە لە سیفەتێكی نەفسی قەدیمە نەك حەقیقەتی قسەكردن و كەلام! بەو پێیەش هیچ ڕێگرێك نییە لە لای ئەوان كە قورئان مەخلوق بێت و لەوەشدا چوونەوە سەر مەزهەبی موعتەزیلە! چوارەم: دەڵێن ئیمان باوەڕهێنانە بەدڵ و نوتق كردنە بە زمان! نە زیاد دەكات و نە كەم دەكات، ناشبیت بڵێی من ئیماندارم ان شاء الله، ئیسلام و ئیمانیش بەلای ئەوانەوە یەك واتایە و جیاوازی نییە، واتە كردەوەیان لە ئەسڵی ئیمان دەركرد و جیایان كردەوە، بەوەش چوونەوە سەر مەزهەبی مورجیئە. پێنجەم: هەموو ئایەت و فەرموودەكان كە قطعي الثبوت ن و ئەگەر بە پێی عەقڵ و تێگەیشتنی ئەوان قطعي الدلالة ش بن واتە ئاماژەكەیان ڕوون بێت و جێگای گومان نەبێت كاری پێ دەكەن، بەڵام ئەگەر ئاماژەكەی ڕوون نەبێت بە پێی عەقڵ و تێگەیشتنی ئەوان با جێگیر و قطعي الثبوت یش بێت كاری پێ ناكرێت و تەئویل دەكرێت. هەندێ جاریش تەئویل ناكەن بەڵام تفویض دەكەن و بۆ زانینی واتاكەی ئەڵێن نازانین واتای چییە الله زاناترە. شەشەم: فەرموودەی ئاحاد با لە بوخاری و موسلیمیشدا بێت یان سەنەدی صحیح بێت لەلای ماتوریدیەكان جێگای گومانە و ئیشی پێ ناكرێت بەتایبەتی لە مەسەلەی عەقیدەدا. حەوتەم: بنەمایەكی تریان هەیە پێی دەوترێت التحسین و التقبیح بالعقل واتە: عەقڵ بۆ خۆی لە جوانی و ناشیرینی شتەكان تێدەگات، ئەمەش سەری لە كۆمەڵێك پرسی فەلسەفی و عەقڵی جیاوازو ئاڵۆزەوە دەركرد. هەشتەم: لە مەسەلەی مەجاز لە قورئان و فەرموودە و زماندا زیدەڕەوییان هەیە و بەو بەهانەوە زۆر لە ڕواڵەتی قورئانیان لەڕیگەی تەئویلەوە ڕەتكردەوە و واتای تریان بۆ دیاری كرد. نۆیەم: ناوەكانی الله یان جێگیر كرد و لەوەشدا هاوڕای ئەهلی سوننەت بوون، بەڵأم چەندین ناوی تریان بۆ الله زیاد كرد وەكو الصانع و القدیم و الذات و بەوەش دیسان لە ئەهلی سوننەت جیابوونەوە. دەیەم: لەبەر ئەوەی سەرچاوەی سمعیات لەلای ئەوان كیتاب و سوننەتە بە پێچەاونەی عقلیات، بۆیە لە پرسگەلێكی وەكو: (أحوال البرزخ، وأمور الآخرة من: الحشر، والنشر، والميزان، والصراط، والشفاعة، والجنة، والنار ) هاوڕای ئەهلی سوننەت و جەماعەت بوون. یانزەیەم: باوەڕیان بەبینینی الله هەیە لە ڕۆژی قیامەتدا، بەڵام نكۆڵی لە جێگەو ئاراستە دەكەن بۆی، بەوەش لەگەڵ خۆیاندا كەوتنە تناقض و هەڵوێستی دژوارەوە. دوانزەیەم: لە مەسەلەی قەدەریشدا بەهەمان شێوە موافەقەی ئەهلی سوننەتیان كرد و باوەڕیان وایە كە هەرچی لە گەردووندا ڕوو دەدات بە ویست و مەشیئەتی الله روو دەدات و كردەوەی بەندەكان هەمووی درووستكراوی الله یە بەڵام بەندەكان لەوەی كە داوایان لێكراوە سەرپشكن ئەنجامی بدەن یان نەیدەن. جگە لەوەش لە مەسەلەی هەڵوێستی موسولمان لە هاوەڵاندا هاوبۆچوون بوون لە گەڵ ئەهلی سونەت وەكو تەرتیبی خەلیفەكان و ئەوەی كە ڕوویداوە لە نێواندا ئیجتیهادیك بووە و پێویستە ئێمە قسەی تێدا نەكەین و وتوویشیانە تانەدان لە هاوەڵان یان كوفرە یان بیدعەیە یان فیسقە. لە ڕاستیدا مەزهەبی ماتوریدی لەگەڵ ئەشاعیرەدا جیاوازییەكی ئەوتۆیان نییە، جگە لە هەندێك مەسەلەی كەم نەبێت وەكو هەندێك لە لێكۆڵەرەوان دەڵین و لە ینەماكانیاندا یەكدەگرنەوە، هەندیك جیاوازییەكانی ئەشاعیرە و ماتوریدییە بە پەنجا مەسەلە دەگەیەنن. بەڵكو لە گەڵ موعتەزیلەشدا كە زۆر سەرقاڵی بەرپەرچدانەوەیان بوون بە هەمان شێوە خاڵی هاوبەشیان هەیە. لةم سەردەمەشدا عەقیدە و بیروبۆچوونی ماتوریدییە لە زۆر جێگەی جیهاندا بەربڵاوەو ئیشی پێ دەكرێت بەتایبەتی لەلای ئەوانەی كە لەسەر مەزهەبی ئەبو حەنیفەن لە فیقهدا زۆر جار لە عەقیدەشدا لەسەر تێگەیشتنی ماتوریدیەكانن و جەماعەتی طالبان یش لە ئەفغانستان پەیڕەوی لەو مەزهەب و بۆچوونە دەكەن.

    #نیشانەی_تاقمەكان: 5 موعتەزیلەكان موعتەزیلە فیرقەیەكن لەوانەی كە پێیان دەوترێت (الفرق الكلامیة) دامەزرێنەی (واصل بن عطاء)ه، كە بە هۆی بیروڕاكانی لە بازنەی وانەكانی حەسەنی بەسری جیابوویەوە و ئیعتیزالی دەرسەكانی كرد، موعتەزیلە بە تێگەیشتنیان لە ئیسلام خاوەن پێنج بنەمای سەرەكی خۆیانن و لە جێگەی تر بە شیكراوەیی باسمان كردوون. موعتەزیلە بەوە ناسراون كە دەقەكانی قورئان و ئەو بڕەش كە لە فەرموودەكان باوەڕیان پێیەتی دەخەنە ژێر هەژموونی عەقڵ و تێگەیشتنی خۆیانەوە، بەناوبانگترین ئەو تاقمانەن كە عەقڵیان پێش نەقل خست و زاڵیان كرد بەسەر دەقەكانی شەرعدا، لەوەشدا شێواندن و تەئویلی واتاكان گەورەترین ئامراز و هۆكاری دەستیان بوو بۆ بەجێهێنانی ئەو مەبەستە، بۆ نموونە ئەو میزانەی كە لە قورئان و لە سوننەتدا بە ڕاشكاوی باسكراوە نكۆڵیان لێ كرد و وتیان مەبەست لەو ترازووە دادگەری پەروەردگارە نەك بە ڕاستەوە تەرازوویەك دانرابێت بۆ كێشانەی كردەوەی مرۆڤەكان، بە هەمان شێوە پردی صراط و سزای ناوگۆڕ و سیحر و هەموو ئەوانەو چەندین شتی تری جێگیر لە كیتاب و سوننەتیان لەواتاكانی خۆیان لایانبرد و نكۆڵییان لێ كرد. ئەمەش دیارترین بنەماو نیشانەكانی موعتەزیلەن كە پێیان جیادەبنەوە لە فیرقەكانی تر: 1- موعتەزیلە عەقیدەو بیروباوەڕیان لە سەر پێنج بنەما بونیات نراوە: * التوحید: مەبەستیان پێی تەوحیدی الله یە و نكۆڵی كردنە لە هاوبەش و هاوشێوەیە بۆی و دەڵێن: الله نە (جوهر) و نە (عرض) لە زات و حەقیقەتیدا و نە پانە نە درێژە نە تامی هەیە نە رەنگ و بۆنی هەیە و نە بە ساردی و نە بەگەرمی وەسف ناكرێت و وەسفی سەلبی لەو شیوە زۆر دەكەن بە خیلافی ئەهلی سوننەتەوە كە درێژە بەو سیفەتە نەشیاوانە نادەن و دەڵێن هیچ سیفەتێكی نەشیاوی نییە نەگۆنجیت لە گەڵ مەزنی و پەروەرداگرێتی خۆیدا. * العدل: مەبەستیان پێی پێوانە و دیاریكردنی حوكمەكانی الله یە بەپێی دادگەری و حیكمەت، بەو پێیەش نكۆڵییان لەوە كرد الله تعالە كردەوەی بەندەكانی درووست كردبێت، بەڵكو بەندەكان خۆیان ئەگەر خێر بێت و ئەگەر شەڕ بێت، دروستكەری كردەوەكانی خۆیانن. * المنزلة بین المنزلتین: لەم بنەمایە مەبەستیان پێی كەسی فاسق ە، كە پێیان وایە فاسق لە دونیادا نە ئیماندار ەو نە كافریشە، بەڵكو لەو نێوانەدایە، ئەگەر تەوبە بكات دەگەرێتەوە ناو خانەی ئیمان، ئەگەریش بەو حاڵەوە بمرێت بە هەمیشەیی لە ئاگردا دەمێنیتەوە. * الوعد والوعید: مەبەستیان لەم بنەمایە ئەوەیە ئەوانەی تاوانی گەورەیان ئەنجام داوە لە ڕۆژی قیامەتدا سوود لە شەفاعەت وەرناگرن و بە هەتا هەتایی لە دۆزەخدا دەمێننەوە. * الأمر بالمعروف والنهي عن المنكر: ئەم بنەما هەڵوێستی موعتەزیلە لە ئەنجامدەری تاوانە گەورەكان ڕوون دەكاتەوە ئیتر ئایا دەسەڵاتدار بن یان خەڵكی ئاسایی، ئەوان یەك دەنگن لەسەر ئەوەی كە ئەمر بە مەعروف و نەهی لە مونكەر واجبە بە زمان و بە دەست و بە شمشێر، جەنگیش لە دژی هەر دەسەڵاتدارێكی ستەمكاردا بە واجب دەزانن ئەگەر فاسق بن و مەرج نییە كافر بن ئەو كاتە جەنگیان لە دژ بكرێت و خەڵكی هەڵسنەوە لە دژیان. 2- هەروەها باوەڕیان وایە نە لە دونیا و نە لە قیامەتدا، كە هەرگیز الله بە چاو نابینرێت ، دەڵێن چونكە ئەگەر بینینمان بۆی جێگیر كرد واتە جێگە و ئاراستەمان بۆی دیاری كردووە و الله یش جێگەی و ئاراستەو جیهەتی نییە، ئایەتی { وجوه يومئذ ناضرة إلى ربها ناظرة } یشیان تەئویل كرد و وتیان ناظرة بە واتای منتظرة هاتووە لە ئایەتەكەدا! 3- دەلێن قورئان كەلامی الله نییە وەكو قسە كردبێتی، بەلكو قسەكەی درووست كردووە و قورئان مەخلوقە! ئەو ئایەتەی قورئانیشە كە بەڕاشكاوی الله تعالی فەرموویەتی: {وَكَلَّمَ اللَّهُ مُوسَى تَكْلِيمًا} [النساء:164] دەڵێن: الله بە شێوەیەك قسەی لەگەڵ موسی كرد كە قسەكەی لەو دارەدا دروست كرد كە موسی لەلایدا بوو! 4- نكۆڵی دەكەن لەوەی الله تعالی لەسەر عەشی بەرزی خۆی بێت و ئایەتی: { الرحمن على العرش استوى } تەئویل دەكەن و دەلێن مەبەست لە وشەی استوی استولی یە! 5- نكۆڵی لە شەفاعەتی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم دەكەن بۆ تاوانبارانی ئومەتەكەی لە ڕۆژی قیاممەتدا. 6- هەروەها نكۆڵییان كردووە لەوەی شتێك هەبێت بەناوی كەراماتی ئەولیا، دەلێن ئەگەر كەرامات هەبێت تێكەڵی لە نێوان وەلی و پێغەمبەردا درووست دەبێت. ئەمانەی باسم كرد دیارترین بیروباوەر و نیشانەكانی موعتەزیلەن و بیروباوەڕی تریشیان هەیە كە هەڵقوڵاوی ئەمانەن لەسەرەوە ئاماژەیان پێكرا، موعتەزیلە لەم سەرەدەمەدا بە گوڕو تینێكی تازەوە گەڕاونەتەوە گۆڕەپانی ئیسلامی و زیاتر لە ناو حیزبە ئیسلامییەكان و بەتایبەتی لە ڕیزەكانی كۆمەلی الإخوان المسلمین و نەهزەی تونسیدا بوونێكی ڕوون و ئاشكرایان هەیە، هەروەها لەسەر ئاستی كەسایەتی و نووسەر و ڕۆشنبیر و بانگخوازاندا بوونیان هەیە، عەلمانییەكانیش بە گشتی پێشوازییەكی گەورم لەو بیركردنەوە دەكەن و ڕێز لە هەڵگرانی ئەو بیروباوڕە دەكەن! بەڵام ئەمانیش وەكو مورجیئە و خەواریج هەموو بیرۆكە و عەقیدەكانیان لە جەماعەتێكی دیاریكراودا بە تەواوی رەنگی نەداوەتەوە، بەڵكو بە ڕێژەیە و كەمێكیش جوانكاری و گۆڕانكاری بۆ دەكەن وەكو خۆڵ لە چاوكردنی خەڵكی بۆ ئەوەی قبول بكرێت.. سەبارەت بە كوردستانی خۆمان، بە هەمان شێوە لەناو حیزبە ئیسلامییەكاندا بیروبۆچوونەكانی موعتەزیلە ڕەنگدانەوەو پشتگیری زۆری لێ دەكرێت و لەسەر ئاستی سەركردایەتی و كەسە دیارەكانیاندا بەرگری لە بیرۆكەكانیان دەكرێت، بەڵام بەهۆی ئەوەی ئاستی زانستی ئەو سەركردانەی لەناو حیزبە ئیسلامییەكاندا پشتگسری لە بیرۆكەی موعتەزیلە دەكەن زۆر لاوازە، بۆیە زیاتر پاشكۆیی موعتەزیلە عەرەبە هاوچەرخەكانیان پێوە دیارە و گومڕاییەكەشیان هەر بە پاشكۆیی پاشكۆیی ئەنجام دەدەن و ناتوانن خۆیان بچنە ناو سەرچاوەكانی موعتەزیلە و لە بیروباوەڕو بنەماكانیان تێبگەن. لەبەر گرنگی و ترسناكی ڕۆڵی موعتەزیلە هاچەرخەكان، هەوڵ ئەدەین لە باسێكی پوختی سەربەخۆدا باسی بنەما و نبشانەكانیان بكەین إن شاء الله.

  #نیشانەی_تاقمەكان: 4 جەهمییەكان جەهمییەكان فیرقەیەكی ترن لەو فیرقەو تاقمانەی كە لە ئیسلام لایانداوە و بە بەشێكی دیاری مورجیئە دەژمێردرێن، ئەم تاقمە سەر بە جەهمی كوڕی سەفوانن كە لە سەرەتای سەدەی دووەمی كۆچیدا لە خوراسان سەری هەڵدا و شارەزایی لە فەرموودەدا نەبوو، بەڵكو زۆر سەرقاڵی مەنتیق و عیلمی كەلام بوو و هەر لەو ڕێگەشەوە لە ئایەتەكانی قورئان و سیفەتەكانی الله تعالی تێدەگەیشت. جەهم یەكەم كەس بوو لە ئیسلامدا بڵێت قورئان مەخلوقە و سیفەتەكانی الله ی هەمووی تەئویل كرد و پەكخست و لە واتاكانی خۆیان لایدان، جەهم ئەگەر چی هەندێ لە مێژوونووسان بە كەسێكی شارەزا و خاوەن ئەمر بە مەعروف و نەهی لە مونكەر حیسابیان كردووە، بەڵام لە ڕووی عەقیدەو بیروباوەڕەوە كەسێكی سەرلێشێواو بووەو بەردەوام خەریكی مشت و مڕ و موجادەلە و بڵاوكردنەوەی بیروباوەڕەكانی خۆی بووە، سەرەتا بیروبۆچوونەكانی جەهم لە (ترمذ) بڵاوبوویەوە بەڵام دواتر بە شێوەیەكی بەرفراوان لە ناو خەڵكیدا تەشەنەی كرد، هەر بۆیە زانایانی سەلەف بە توندی بەربەرچی بیرۆكەكانیان دەدایەوە و وریاییان لە بارەیەوە دەدا بە خەڵكی، پێشەوا (أحمد بن حنبل) بەڕەحمەت دەربارەی فەرموویەتی: "وكذلك الجهم وشيعته دعوا الناس إلى المتشابه من القرآن والحديث فضلوا وأضلوا بكلامهم بشراً كثيراً، فكان مما بلغنا من أمر الجهم عدو الله أنه كان من أهل خراسان من أهل ترمذ، وكان صاحب خصومات وكلام" ((الرد على الزنادقة والجهمية)) (ص 23). واتە: جەهم و هاوەڵانی خەڵكیان بۆ ئایەت و فەرموودە لێكچووەكانی بانگ دەكرد و ئیتر گومرا بوون و خەڵكێكی زۆریشیان لەگەڵ خۆیاندا گومڕا كرد و ئەوەشمان پێ گەیشت كە ئەو دوژمنی خوایە خەڵكی خوراسان بووە لە ناوچەی ترمذ و بەناكۆكی و تێوەگلان بە عیلمی كەلامەوە ناسراوە. جەهمی كوڕی سەفوان لە ساڵی 130 یان 132 ی كۆچی لەلایەن (سلم بن أحوز ) لە شاری (مرو) كوژرا. جومهوری زانایان لەسەر ئەوەن كە كوژرانی جەهم بە هۆكارێكی دینی بووە، واتە بەهۆی لادانەكانی لە عەقیدەی ئیسلامی كوژراوە، شایانی باسە جەهم هاوڕێ و تەلەبەی جەعدی كوری دیرهەم بووە و لە پاش كوژرانی جەعد لەسەر دەستی (خالد بن یزید القسري) جەهم لەسەر ڕێبازی مامۆستاكەی هەر بەردەوام بوو، تا دوا جار ئەویش كوژرا. بەڵام لە هاوچەرخەكاندا شێخ (جمال القاسمی) دەڵێت: كوژرانی جەهم لەبەر هۆكاری دینی نەبووە، بەڵكو هۆكارەكەی سیاسی بووە، چونكە سەرەڕای ئەوەی كە لە عەقیدەی ئیسلامی لایدابوو بەڵام ئەو ئەوە بۆچوونانەی خۆی بەڕاست دەزانی و مەبەستی دژایەتی ئیسلام نەبوو، قاسمی دەڵێت كوژرانی جەهم بەهۆی وەستانی بووە لە ڕووی حوكمی بەنی ئومەییە و ئەو لەبەر بیرورڕكانی شایانی كوشتن نەبووە. اقرأ كتابه : ((تاريخ الجهمية والمعتزلة)) (ص14-18). نیشانەكانی تاقمی جەهمییەكان: 1- هەموو ئایەت و سیفاتێكی الله یان تەئویل دەكرد و جێگیر كردنی دەست و دەم وچاو تەنانەت قسەكردنیشیان بۆ الله بە كارێكی نەشیاو دەزانی و دەیانوت كەلامی الله لە ناو نەفسی خۆیدایەو ئەمەش دوا جار سەری لەوە دەركرد وتیان قورئانیش مەخلوقە و ئاخاوتنێكی دەروونی خوایە! 2- نكۆڵییان لە سیفەتە ئەزەلییەكانی الله تعالی كرد وەكو القدرة و الإرادة والعلم، بۆیە دەیانوت الله خاوەن توانا نییە بە سیفەتی قودرەت و توانا بەڵكو هەر زاتێتی و زاتێكی ئەزەلییە بەڵام ئەو سیفەتانە ئەزەلی ننین و ئەگەر ئەو سیفەتانەش ئەزەلی بن لەگەڵ زاتی الله ئەوا دەبێتە ڕێخۆشكەر بۆ مەسەلەیەك كە پێیان دەوت (تعدد القدماء). 3- باوەڕیان وابوو كە مرۆڤ بە خۆی هیچ توانایەكی نییە و بەڵكو ناچار و مەجبورە ئەو كردارانەی كە تێیدا درووست كراوە ئەنجامی بدات بۆیە پێیانیش دەوترا (الجبریة) و ئەم مەسەلەش وردەكاری و شیكردنەوەی زۆری تێدایە. 4- دەیانوت ئیمان تەنها لە دڵدایە و لەگەڵ هەبوونی ئیماندا هیچ تاوانێك تەنانەت كوفریش بە ڕواڵەت و قسەی ئەو خاوەن ئیمانەوە ببینرێت هیچ زیانێكی نییە ، بۆیە بە شێك لە مورجیئەش دەژمێردرێن. 5- باوەڕیان وا بووە كە الله لە هەموو جیگەیەكدا بوونی هەیە و جەهم خۆی دەربارەی الله وتوویەتی: (هو هذا الهواء مع كل شيء وفي كل شيء ولا يخلو منه شيء). واتە الله ئەو بایەیە و لەگەڵ هەموو شتێكدایە و لە ناو هەموو شتێكدایە و شتیش نییە بەدەر بێت لەو زاتە! بەم شێوەش نكۆڵییان لەوە دەكرد الله لەسەر عەرش بێت و وشەی (استوی) یان لە ئایەتی (الرَّحْمَنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوَى) [طه:5]،تەئویل دەكرد بە استولی! 6- باوەڕیان وابوو كە بەهەشت و دۆزەخ هەمیشەیی نین و لەناو دەچن! سەبارەت بە ئەو ئایەتانەی كە ئاماژە بۆ هەتا هەتایی بەهەشت و دۆزەخ دەكات دەیانوت ئەوە بۆ موبالەغە و تێگەیاندنی خەڵكە كە كاتی مانەوەیان زۆر زۆرە بەڵام هەمیشەیی و هەتا هەتا نییە و هەندێ بەڵگەیان لەو بارەوە دەهێنایەوە. 7- بێگومان لە ئەنجامی نكۆڵی كردنیان لە ئایەتەكانی ناوو سیفەتەكانی الله تعالی نكۆڵییان لە بینینیشی كرد لە ڕۆژی قیامەتدا و ئەم عەقیدەیان دواتر موعتەزیلە بەرگرییان لێكرد و بڵاویان كردەوە. جەهمییەكان بۆ هەموو بۆچوونەكانی خۆیان لە مەسەلەی نكۆڵی كردن لە ئەسمائوسیفات و مەسەلەی جەبر و ناچاری مرۆڤەكان و لەناوچوونی بەهەشت و دۆزەخدا بە دوورودرێژی بەڵگەی قورئان و عەقڵ و كەلام دەهێننەوە ، بەڵام لە بەرانبەردا زۆرێك لە زانایانی ئیسلام وەكو ئەحمەدی كوڕی حەمبەل و پێشەوا بوخاری و زۆری تر لە زانا گەورەكان بەرپەرچی ئەوانیان داوەتەوەو یەك بەیەكی گومانەكانی ئەوانیان بە ئایەت و فەرموودە و عەقڵ هەڵوەشاندووەتەوە. لە دوای كوژرانی جەهم بیروباوەڕی جەهمییەكان كز و لاواز بوو، بەڵام بەتەواوی كۆتایی پێ نەهات و هەندێك لە بیروباوەڕەكانیان لەناو تاقمی موعتەزیلەدا ڕەنگی دایەوە وەكو خەلقی قورئان و هەندێك لە بۆچوونەكانی تریان دەربارەی سیفات. بە كورتی: جەهمییەكان بنچینەی هەموو گومڕایی و لادان و شێواندنێك بوون لە ئیسلامدا و پێشەنگیش بوون بۆ گومڕاكانی دوای خۆیان، چونكە فیرقەیەكی كەلامی بەتوانا بوون لە مشت ومڕ و سەرلێ شێواندن و گومان درووست كردندا.

  #نیشانەی_تاقمەكان: 3- مورجیئەكان مورجیئە فیرقە و تاقمێكە لە تاقمە گومڕاكانی ئیسلام كە لەسەر الصراط المستقیم لایانداوە، بۆیە پێیان وتراوە مورجیئە چونكە لە مەسەلەی ئیماندا قەول پێش دەخەن و كردار دوا دەخەن! مورجیئەش وەكو ئەشاعیرەو خەواریج جۆریان زۆرە، بەڵام ناودارترین فیرقەكانیان دوو جۆرن: یەكەم / مرجئة الفقهاء : ئەم جۆرە پێیان وایە كە ئیمان بریتییە لە داننان وشایەتمان هێنان بە زمان و باوەڕ هێنان بە دڵ، بەلای ئەوانیشەوە ئیمان نەزیاد دەكات و نەكەم، أبو جعقر الطحاوي لەو مەسەلەدا تووشی هەلەی مورجیئە بووە لە عەقیدەدا كە دەڵێت: (والإيمان هو الإقـرار باللسان والتصديق بالجنان، وجميع ما صح عن رسول الله صلى الله عليه وسلم من الشرع والبيان كله حق، والإيمان واحد، وأهـله في أصله سواء، والتـفاضل بينهم بالخشية والـتـقى ومخالفة الهوى، ملازمة الأولى). هەروەها ئەبوحەنیفە و حەممادی كوڕی سولەیمانی مامۆستای و ئەو مورجیئانەی كوفە كە شوێنیان كەوتن لەوەی كە كردەوەیان لە ئیمان جیاكردەوە، لەم جۆرە مورجیئانە دەژمێردرێن. دووەم/ مرجئە المتكلمین: ئەمانە بریتین لە جەهمییەكان و ئەوانەش كە لەسەر ڕێبازیانن لە ئەشاعیر ە و ماتوریدییەكان، الفضيل بن عياض دەربارەیان دەڵێت : " أهـل الإرجاء - إرجاء الفقهاء - يقولون : الإيمان قول بلا عمل، وتقول الجهمية: الإيمان المعرفة بلا قول ولا عمل، ويقول أهل السنة: الإيمان المعرفة والقول والعمل " ( تهذيب الآثار الطبري 2/182). واتە: مورجیئەی فوقەها دەڵێن ئیمان گوفتارە بە بێ كردار ، جەهمییەكان دەڵێن ئیمان تەنها زانینە بەبێ گوفتار و بەبێ كردار، بەڵام ئەهلی سوننەت ئەڵێن: ئیمان زانین و گوفتار و كردارە پێكەوە. سەلەف زۆر لە دژی مورجیئەكان توند بوونە و ڕایان لە ئەواندا گەلێك خراپ بووە ، سەعیدی كوڕی جوبەیر دەڵێت: : " المرجئة مثل الصابئين " واتە مورجیئە وەكو سابیئەكانن، هەروەها پێشەوا زوهری دەیفەرموو: " ما ابتدعـت فى الإسلام بدعة هى أضر على أهله من هذه - يعنى الإرجاء - " . واتە لە ئیسلامدا هیچ بیدعەیەك دانەهێنراوە زیانی زۆرتر بێت لە زیانی مورجیئەكان لەسەر موسوڵمانان. ابن بطة دەڵێت: (أما المرجئه فعلى دين الملوك ). واتە مورجیئە لەسەر دینی پاشاكانن ئەوان چۆنیان بوێت وایان بۆ دەكەن. النضر ابن شميل دەلێت: ( الإرجاء دين يوافق اهواء الملوك ) واتە دینی مورجیئە بەدڵی پاشا و سەرۆكەكانە، بە گشتی سەلەف و ئەوانەی دوای ئەوانیش لە ئەهلی سوننەت و جەماعەت توند بوونە لەسەر مورجیئە و هەجریان كردوون. بەڵام مورجیئەش وەكو ئەشاعیرە جۆریان زۆرە و هەموویان لە مەسەلەی لادان لە مەنهەجی ئەهلی سوننەتدا بە یەك ئاست و شێواز نین، هەندێكیان هەن كە باوەڕیان وایە ئیمان تەنها وتنی شایەتمانە و تەواو، هەیانە دەلێن نەخێر جگە لە وتنی شایەتمان ئەبێت كەسەكە لە دڵیشەوە باوەڕی هەبێت، توندڕەوەكانیان بە دووری مەگرە فیرعەون و ئەبوجەهلیش بە ئیماندار بزانن وەكو محمد صالح المنجد دەڵێت، ئەوەشی كە مورجیئەیەكی توندڕەو نییە بۆی هەیە تەنها ئەبوبەكر الله لێی ڕازی بێت بخاتە هەڵەوە لە مەسەلەی شەڕكردنی لەگەڵ ئەوانەی كە زەكاتیان نەدەدا. نیشانەكانی مورجیئە كە پێی دەناسرێنەوە: 1- بە پێچەوانەی ئەهلی سوننەتەوە، مورجیئە عیبادەت و كردەوە بە مەرج نازانن بۆ ڕاست و درووستی ئیمان، واتە كەسەكە بەبێ عەمەل دەگونجیت ئیماندار بێت. گرنگ ئەوەیە ئیمان لە دڵدا بوونی هەبێت! واتە ئیمان لەلای مورجیئە باوەڕی دڵە و قەولی زمانە و تەواو، كردەوەش هەبێت باشە ئوگینا عەمەل بەلایانەوە (شرط كمال) ی پی دەوترێت نەك (شرط صحة)! نەبوونی كاریگەری خراپی لەسەر ئیمانەكە نییە. 2- لە مەسەلەی تەكفیریشدا بە پێچەوانەی ئەهلی سوننەتەوە، مرۆڤ تەنها بە كوفری دڵی كافر دەبێت نەك بە كوفری زمان و كردەوە. بۆیە ئەگەر كەسێك لە دڵیدا ئیمانی هەبێت و بە زاهیر و كردەوەكانی كوفری لێ ببینرێت ئەوە مەرج نییە كافر بێت تا خۆی نەڵێت من لە دڵیشەوە هەر بێ بڕوام! هەروەها ئەوەی كە و هیچ كردەوەیەكی نەبێت بەلای مورجیئەكانەوە كافر نابێت ئەگەر لەناو دڵیدا ئیمان هەبێت. 3- مورجیئە هەمیشە بەوە ناسراون كە بەرگری لە ستەمكاران و تاغوتان دەكەن و پاساویان بۆ دەهێننەوە و بەرگریان لێ دەكەن و پاساو بۆ كردەوە خراپەكانیان دەهێننەوە و خۆیانی لێ كەڕ دەكەن، سەرۆك و پادشاكان هەرچەند لە دینیش دوور بن ئەوان هەر هانی خەڵكی ئەدەن لە قسەیان دەرنەچن و گوێڕایەڵییان بكەن. بۆیە سەلەف پێیان وتوون لەسەر ئایینی پادشاكانن. 4- كافر بەكافر نازانن با هەرچەندیش بە كردەوەیان وابن، چونكە ئەڵێن گرنگ ئیمانی ناو دڵە و كێ دەڵێت ئەم كەسەی كە بە زمانی كوفر دەكات یان جنیو بە خوا و پێغەمبەر دەدات لە دڵەوە ئیماندار نییە، بۆیە بە دەگمەن مورجیئەیەك هەبێت هیچ كافرێك بە كافر بزانێت، جاری وا هەیە لەوەش زیاتر ئەو كەسەی كە دژایەتی ئیسلامیش دەكات ئەوان بە وەلی ئەمرو بە سەركدەی موسوڵمانی ئەزانن كە واجبە سەرشانیتی گوێڕایەڵی بێت، بۆیە دەسەڵاتداران هەمیشە حەزیان پێیانە و ڕێزی زۆریان لێ دەگرن لە درێژایی مێژوودا. 5- دەڵێن: الإيمان لا يزيد ولا ينقص: واتە ئیمان لە دڵدایە و جێگیرە، یان هەیە و یان نییە! نەزیاد دەكات و نەكەم دەكات، ئەوەش لە كاتێكدایە ئایەت و فەرموودەیەكی زۆر هەیە لەسەر ئەوەی ئیمان بە كردەوەی باش زیاد دەكات و بە كردەوەی خراپ كەم دەكات، البغوي بە ڕەحمەت بێت دەڵێت: "اتفقت الصحابة، والتابعون، فمن بعدهم من علماء السنة، على أن الأعمال من الإيمان" هەروەها فەرموویانە: "إن الإيمان قول وعمل وعقيدة، يزيد بالطاعة وينقص بالمعصية، على ما نطق به القرآن في الزيادة، وجاء في الحديث بالنقصان". [شرح السنة: 1/38]. 6- لە نیشانەكانی تری مورجیئەكان ئەوەیە كە هەمیشە ئەهلی سوننەت و جەماعەت بە خەواریج وەسف دەكەن. 7 مورجیئەی فوقەها باوەڕیان وایە موسولمان بۆیە نییە (استثناء ) لە باوەڕیدا بكات، واتە بۆی نییە بڵێ من إن شاء الله ئیماندارم، بەڵكو دەبێت بڵێت من ئیماندارم. 8- هەندیكیشیان هەیە دەلێن مرۆڤ خۆی كردەوەكانی خۆی درووست دەكات و الله تعالی لە ڕۆژی قیامەتدا نابینرێت. مورجیئە هاوشێوەی خەواریج ئەگەرچی لەم سەردەمە تاقم و كۆمەڵێك نییە بە فەرمی هەموو بیروباوەڕەكانیانی هەڵگرتبێت و وەكو مورجیئەكانی سەردەمانی دێرین بێت، بەڵام زۆرێك لە كەسایەتی و كۆمەڵ و تاقم هەن لە سەرانسەری جیهانی ئیسلامیدا بەشێكی دیاریان لە بیروباوەڕ و نیشانەكانی مورجیئەیان لە خۆیاندا بەرجەستە كردووە و بانگەشەی بۆ دەكەن، بەڵكو هەندی جار لە مورجیئەكانی جارانیش توندتر و بێ شەرمتر لادانەكانیان دەخەنە ڕوو و بتنگەوازی بۆ دەكەن. بەڵام ئەوەندەی من بزانم لە ئێستادا نە مورجیئە و نە خەواریج كۆمەڵێك نییە لە سەدا سەد بۆچوونەكانی ئەو دوو تاقمەیان لە خۆیاندا بەرجەستە كردبێت و هەمووی جێبەجی بكەن، ئەگەرچی ڕێژەیەك لە سیفەت و نیشانە و خەسڵەتەكانیان لە كەسایەتی و كۆمەڵ و تاقمی دیاریكراودا هەیە لەم سەردەمەدا و جاری وا هەیە وەكو ئەوان و جاری واش هەیە لەوان زیاتر جێبەجێی دەكەن. (بۆ نوسینی ئەم بابەتە لەچەند سەرچاوەیەك سوودم وەرگرتووە).  

  #نیشانەی_تاقمەكان: 2- خەواریجەكان: خەواریج تاقمێكن لە تاقمە گومڕاكانی ئیسلام، بە هۆی كۆمەڵێك سیفەت و بیرباوەڕۆی نامۆیان بە قورئان و سوننەت لەڕووی عەقیدەوە لە خشتەچوون و چوونە ڕیزی تاقمە گومڕاكانی ئیسلامەوە. خەواریج بە دوو عەقیدەو بیروباوەڕی سەرەكی لە ئەهلی ئیسلام جیا دەبنە، هەر كەس و لایەنێك تاكو ئەو دو سیفەتەی تێدا نەبێت خەواریجێكی پەتی نییە، بەڵكو ڕێژەیەكی لە مەنهەج و ئاكاری ئەوانی تێدایە بە پێی ئەوەی چەند لە سیفەتەكانیانی هەڵگرتووە و تا چەند لە ڕووی فیكرییەوە لەوانەوە نزیكە یان دوورە، ئەو دوو بنەمایەیش بریتین لە: یەكەم/ التكفیر بالكبائر: خەواریجەكان لە گەڵ ئەوەشدا كە لە مەنهەجی قورئان و فەرمودە لایانداوە، بەڵام لە درێژایی مێژوودا بەوە ناسراون كە ئەهلی پەرستن و عیبادەتن، هەر بۆیە لەو دەرگاوە لە خشتەچوون و بە پێچەوانەی ئەهلی سوننەت و جەماعەت، وتیان هەركێ تاوانێكی گەورە بكات وەكو زینا و دزی و سوو خواردن و تاوانە گەورەكانی تر، ئەوە كافر دەبێت و بە هەمیشەیی لە دۆزەخدا دەمێنێتەوە. هەروەها هەندێ جار بە كەمترین گومان لە دینی كەسێك و بێ وردبوونەوە، یان بێ ئەوەی لە هەبوونی مەرجەكانی تەكفیر كردن و نەمانی ڕێگرەكانی دلنیا بم تەكفیر ئەنجام دەدەن و هەندی جاریش بەوەی كە پێی دەوترێت لازم القول كەسیك تەكفیر دەكەن واتە ئەڵێن ئەو قسەو كردارە بەواتای ئەوە دێت و ئەوەش كوفرە و كەواتە كەسەكە كافرە. بۆیە لە سەرەتای سەرهەڵدانیان زۆرێك لە هاوەڵان و خەلیفەكانیان تەكفیر كردوو جەنگیان لە دژ ڕاگەیاندن. بەڵام پێویستە تێبینی ئەوەش بكرێت لەم سەردەمەدا بەبەهانەی ئەو فەرموودانەی كە باسی خەواریج دەكەن، ئەوانەش كە الله تعالی لە قورئاندا و پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم لە فەرموودەكانیدا تەكفیریان كردوون، خەڵكانێكی گومڕا بە بەهانەی ئەو نیشانەی خەواریجەكانەوە نكۆڵی لەوەش دەكەن، واتە چۆن خەواریج خێران لە تەكفیركردندا و موسوڵمانانیش تەكفیر دەكەن، بە پێچەوانەی ئەوانەوە گومڕایانی ئەم سەردەمە هیچ بێ باوەڕێكیش لە دەرەوەی بازنەی ئیسلام نابینن و هەموان بەوانەش كە دژایەتی ئیسلام دەكەن بە موسوڵمان دەزانن! واتە: خەواریج بەرەو توندی و گومڕاكانی ئەم سەردەمەش بەرەو شلی هەردوولایان لە ڕاستە شەقامی ئیسلام لایانداوە. دووەم/ نیشانەی دووەمی خەواریج كە ئەگەر ئەو نیشانەی تێدا نەبێت خەواریجێكی یەتی و تەواو نییە ئەوەیە، كار بە فەرموودە نەكات و سوننەت ڕەتبكاتەوە، چونكە خەواریج زۆرێكیشیان لە هاوەڵانی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم پێ كافر بوو، فەرموودەش لە ڕێگەی ئەوانەوە بە ئێمە گەیشتووە، جا دەیانوت فەرموودە لە ڕێگەی خەڵكی كافرەوە وەرناگیرێت، بۆیە زۆربەی سوننەتیشان بەو بەهانەو ڕەتكردەوە. ئەوە سەبارەت بە دوو نیشانە سەرەكییەكەیان، بەڵام بە پێی فەرموودەكان كۆمەڵێك سیفەتیان هەیە و لە زیاتر لە بیست فەرموودەی صحیح و حەسەندا - وەكو شێخ عمار الصیاصنة دەڵێت - هاتووە كە پێویستە موسوڵمان وریای ئەو سیفەتانەی خەواریج بیت، چونكە هەركێ یەكێكی لەو سیفەتانە تێدا بێت، واتە بەشێكی لە سیفەتەكانی خەواریج تێدایە، ئەو سیفەتانەش بریتین لە: 1- هەرزەن و تەمەنیان كەمە: زۆربەیان گەنجی تازەپێگەیشتوون و بە كەمی كەسی بەتەمەن و خاوەن ئەزموون و شارەزایان تێدایە، پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم بە (حُدَثَاءُ الْأَسْنَانِ) وەسفی كردوون، الحافظُ ابنُ حجَرٍ لە كتێبی فتحِ الباری (12/287) فەرموویەتی:"‏وَالْحَدَثُ هُوَ الصَّغِيرُ السِّنِّ". 2- هەڵەشەیی و جنێوفرۆشتن: بە گشتی خەواریج و ئەوەی لەسەر ڕێبازی ئەوان بێت دەبینیت پەلەپەل دەكەن و حەماسەتیان زۆرە و دووربین نین و بە كەسایەتییەكی سەنگینەوە مامەڵە ناكەن، وەكو لە فەرموودەیەكی متفق علیه دا هاتووە: (يَأْتي في آخِرِ الزَّمانِ قَوْمٌ، حُدَثاءُ الأَسْنانِ، سُفَهاءُ الأَحْلامِ،يقولونَ مِن خَيْرِ قَوْلِ البَرِيَّةِ، لا يُجاوِزُ إيمانُهُمْ حَناجِرَهُمْ، يَمْرُقُونَ مِنَ الدِّينِ، كما يَمْرُقُ السَّهْمُ مِنَ الرَّمِيَّةِ ). 3- لەخۆ باییبوون و خۆبەزلزانین: خەواریج زۆر بە خۆیان و كردەوەكانیان ڕازین، بۆیە بەوەی كە دیكەن و دەیلێن شانازی دەكەن و تووشی غورور دەبن و دەمدرێژی بەسەر زانایانی ئوممەتدا دەكەن و بەهیچ شێوەیەك بۆ ڕاوتێگەیشتنی خاوەن ئەزموونەكان ناگەڕێنەوە، پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم فەرموویەتی: (إِنَّ فيكُمْ قَوْمًا يَعْبُدونَ ويَدْأَبونَ، حتى يُعْجَبَ بهمُ النَّاسُ، وتُعْجِبَهُمْ نُفوسُهم، يَمْرُقونَ منَ الدِّينِ مُروقَ السَّهْمِ منَ الرَّمِيَّةِ). 4- كۆشش كردن لە عیبادەت و خواپەرستندا: خەواریج هەمیشە بە زۆری عیبادەت و قورئان خوێندن و قوربانیدان بۆ دین ناسراون و سەرباری ئەو سیفەتانەش خەڵكێكی ئازا بووەنە لە كاتی ڕووبەڕووبوونەوەدا و خەڵكیان پێ سەرسام دەبێت، لەو بارەوە پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم فەرمویەتی: (لَيْسَ قِراءَتُكُمْ إلى قِراءَتِهم بشَيْءٍ، ولا صَلاتُكُمْ إلى صَلاتِهم بِشَيْءٍ، ولا صِيامُكُمْ إلى صِيامِهِمْ بِشَيْءٍ) رواه مسلِمٌ. 5- هەڵە تێگەیشتن لە قورئان: خەواریج قورئان زۆر دەخوێننەوە، تەنانەت خەڵكانێك كە خوێندنەوەی ئەوان دەبینن بۆ قورئان خوێندنەوەی خۆیانیان لەبەر چاو دەكەوێت، وەكو پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم فەرموویەتی: (يَقْرَؤُونَ القُرْآنَ يَحْسَبونَ أَنَّه لَهُمْ، وهو عَلَيْهِمْ)، (يَتْلونَ كِتابَ اللَّهِ رَطْبًا، لا يُجاوِزُ حَناجِرَهُمْ)، (يَقْرَؤُونَ الْقُرْآنَ لا يُجاوِزُ تَراقِيَهُمْ). جا ئەو فەرموودانەش ئەو كاتە بۆ هاوەڵان وتراوە واتە هاوەڵان كە نوێژو عیبادەتی ئەوان دەبینن نوێژو عیبادەتی خۆیانیان لەبەر چاو دەكەوێت چجای خەڵكی غەیری هاوەڵان! 6- قسەی جوان و ڕازاوە: توانای قسە كردنی جوانیان هەیە، بانگەشەشیان بەڕواڵەت جوانە و بێ عەیبە، دژایەتی بێ باوەڕان دەكەن، بەڵام كرداریان لە ڕاستیدا بەو شێوە نییە: (يُحْسِنونَ الْقِيلَ، ويُسيئونَ الفِعْلَ)، (يَتَكَلَّمونَ بكَلِمةِ الْحَقِّ)، (يَقولونَ مِنْ خَيْرِ قَوْلِ الْبَرِيَّةِ). 7- تەكفیركردن و حەڵاڵ كردنی خوین: ئەوەش سیفەتێكی سەرەكییە لەواندا، پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم فەرموویەتی: (يَقْتُلون أَهْلَ الإسلامِ ويَدَعونَ أَهْلَ الأَوْثانِ) متفَقٌ عليه. هۆكاری كوشتنشیان بۆ خەڵكانی موسوڵمان لەبەر ئەوەیە تەكفیریان دەكەن، القرطبي لە كتێبی المفهم دا دەڵێت: ذلك أنَّهم لمَّا حكَموا بكُفرِ مَن خرَجوا عليه منَ المسلِمينَ، استباحوا دِماءَهم". هەروەها ابنُ تَيْميَةَ لە مجموع الفتاو دا دەڵێت: "فإنَّهم يَسْتَحِلُّون دِماءَ أَهْلِ القِبْلةِ لاعْتِقادِهم أنَّهم مُرْتَدُّونَ أَكْثَرَ ممَّا يَسْتَحِلُّونَ مِن دِماءِ الْكُفَّارِ الذين لَيْسوا مُرْتَدِّينَ". 8- خۆ جیاكردنەوە لە موسوڵمانان بە هەندێ درووشم: بۆ نموونە لەسەردەمی علي بن ابي طالب رضي الله عنه سەریان دەتاشی، وەكو لە فەرموودەیەكی سحیحدا هاتووە: (سِيماهُمُ التَّحْليقُ). رواه البخاريُّ. شيخُ الإسلامِ لە مجموعِ الفتاوى (28/ 497) دەڵێت: "وهذه السِّيما سِيما أَوَّلِهم كما كان ذو الثُدَيَّةِ؛ لا أنَّ هذا وَصْفٌ لازِمٌ لهم". واتە سیمای سەرسفر كردنیان بۆ سەركردەی یەكەمیان ذو الثُدَيَّةِ دەگەڕێتەوە نەك ئەوەی ئەوە سەرتاشینە سیفەتێكی هەمیشەیی بێت لەگەڵیاندا. تێبینی: 1- ئەوەندەی من بزانم كەسانێك، یان كۆمەڵێك نین خەواریجی پەتی بن، واتە هەموو مەرجەكانی خەواریجیان لەسەر جێبەجێ ببێت و لەبیروباوەڕو سیفەتەكانیاندا كوتومت وەكو خەواریجەكانی سەردەمی یەكەم بن، بەڵام زۆرن ئەوانەی بەشێك لە خەسڵەت و سیفەتاكانی ئەوانیان هەڵگرتووە. 2- هەندی جار دەسەڵاتەكان لە زۆرێك لە وڵاتانی ئەوەی پێی دەوترێت جیهانی ئیسلامی، دژایەتی هەر كەسیك دەكەن كە دەستیان بە دینەكەیانەوە گرتووە بە ڕاستەوە بەوەی كە خەواریجن، واتە خەواریج هەندی جار وەكو بیانوو بەكار دێت بۆ لێدانی هەر كەسێك خۆی وابەستەی عەقیدەو شەرعی ئیسلام بكات. 3- نە خواریج ئەگەر ئەگەر تەواو وابەستەی فیكری خەواریج بن، یان ئەگەر زۆرێك لە سیفەتاكانی ئەوانیان هەڵگرتبێت ڕاست دەكەن و لەسەر صراط المستقیم ن، نە ئەوانەش لە زۆرێك لە وڵاتاندا لە سەر ئاستی تاك و كەسایەتی و دەوڵەت، كە بە تۆمەت و بەهانەی خەواریج بوونەوە لە موسوڵمانی وابەستە بوو بە دینەكەیانەوە دەدەن و ئازاریان دەدەن ڕاست ئەكەن، هەردوو ئەو تەوژمە هەر یەكەو بە جۆرێك لە ڕێگای ڕاستی شەرعی ئیسلام لایانداوە، بەڵكو هاوسەنگی و ڕێگای ڕاست ئەوەیە وەكو ئەوە بیت لە قورئاندا و لە سوننەتدا داوات لێكراوە، بەبێ ئەوەی لە شەرع توندتر بیت و خۆت لە خاوەن شەرع بە غیرەتتر بزانیت لەسەر ئیسلام! یان بە پێچەوانەوە لە خۆتەوە تەنازولات بدەیت و لە شەرعدا گۆڕانكاری و شێواندن بكەیت بە بەهانەی خویندنەوە تازە بۆ دەقەكانی ئیسلام و ڕەچاوكردنی فیقهی مەقاسید و ئەو جۆرە بیانوانە .

    #نیشانەی_تاقمەكان: 1- ئەشاعیرە هەموو فیرقەو تاقمە لادەرەكان لە مەنهەجی ئەهلی سوننەت و جەماعەت، بنچینەو بنەمای خۆیان هەیە كە باوەڕیان پێی بووە و پێی دەناسرێنەوە و ئەو بنچینانەش ئەندازەی لادانیان لە عەقیدەی قورئان و سوننەت دیاری دەكات. بۆیە هەركێ بنەما و بنچینەكانی تاقمێكی تێدا بوو ئەوە لەوانە یان بەو ئەندازەی موافەقەی بیروباوەڕە جیاوازەكانی كردوون لەو تاقمەیە، بۆ نموونە عەقیدەی ئەشاعیرە و مةنهةجيان شێخ فلاح إسماعيل مندكار دەڵێت لە سەر سێ بنەمای سەرەكی بونیات نراوە: یەكەم/ تقدیم العقل علی النقل: واتە پێشخستنی عەقڵ و تێگەیشتنی كەسێتی لەسەر ڕواڵەتی دەقەكان بە شێوەیەكی ڕەها. ئەم بنەمایە سەرانی ئەشاعیرەی لەسەرە، بۆ نموونە دەقێكی فەرموودە بەدەر لەسەنەدەكەی دەخرێتەبەر تیشك و تێڕوانینی عەقڵ، قبوڵی كرد وەردەگیرێت، قبوڵی نەكرد ڕەتدەكرێتەوە. ئەگەر ئەو دەقەش ئایەت بوو و عەقڵ قبوڵی نەكرد! لەبەر ئەوەی ئایەت مەجالی تێدا نییە ڕەتبكرێتەوە، ئەوا لەو حاڵەتەدا پێویستە تەئویل بكرێت و زاهیری واتاكەی دوور بخرێتەوە، هەر بۆیە ئەشاعیرە لە زۆرێك لە ئەسمائوسیفاتی الله تعالی دا پەنا بۆ تەئویل دەبەن و زاهیری واتای ئایەتەكە تەواو دوور دەخەنەوە و واتای تری بە گونجاوتر دەبینن. دووەم/ هەموو ئەوەی كە پێی دەوترێت نەقل، واتە دەقەكانی كیتاب و سوننەت، بەلای ئەشاعیرەكانەوە دەبێت بە دوو بەشەوە: * بەشێكی متواترە، ئەوە وەردەگیرێت و لە مەسەلەی عەقیدەدا ئیشی پێ دەكرێت و هیچ كێشەیەكیان نییە. * بەشێكیشی ئاحادە! ئەگەر لە بوخاریشدا بێت ڕەتیدەكەنەوە و دەڵێن ئەوە فەرموودەی ئاحادە لە غەیری عەقیدەدا كاری پی دەكرێت، بەڵأم لە باسەكانی عەقیدەدا نەخێر، كاری پێ ناكرێت. سێیەم/ پێویستە هەموو ئەوەی پێی دەوترێت نەقل كە بریتییە لە كیتاب و سوننەت بە (متواتر )یشەوە، ئەگەر پێویستی كرد، تەئویل بكرێن بۆ ئەوەی لەگەڵ عەقلدا یەكبگرنەوە، عەقڵ (واتە تێگەیشتنی خۆیان بۆ دەقەكان) لە لای ئەشاعیرە پلەو پایەیەكی زۆر باڵای هەیە بە شێویەك كە دەقەكان دەكەونە ژێر هەژموونی عەقڵەوە و زۆر بە ئاسانی واتای ڕواڵەتی ئایەتەكان بۆ واتای تر دەگۆڕێت. تێبینی: 1_ ئەشاعیرە لە ناو خۆیاندا لە كۆن و تازەدا یەك چین و بۆچوون نین، بەڵكو لەو سەرەوە لە عەقیدەی سوننەو جەماعەتەوە دوور دەكەونەوە تاكو خاڵی هاوبەشیان لەگەڵ جەهمیە و موعتەزیلە زۆرتر دەبێتەوە، لەم سەریشەوە لە ئەهلی سوننەت و جەماعەت نزیك دەبنەوە تاكو خاڵی هاوبەشیان لە گەڵ ئەهلی سوننەت و جەماعەتدا زۆرتر دەبێتەوە لە مەسەلەكانی عەقیدەو بیروباوەڕ، بەڵام دواجار باشەكانیشیان هەر لەگەڵ عەقیدەی سەلەفدا جیاوازییان هەیە. 2- ئەشاعیرە ئەمڕۆ بە هەردوو جۆرە توند وکاڵەکەیان بوونیان هەیە و لە هەموو تاقمەکانی تر لە جیهانی ئیسلامیدا هەبوون و کاریگەرییان زیاتر هەیە.

  تاقمە گومڕاكان خۆیان نوێ دەكەنەوە! ڕاست نییە كە فیرقەو تاقمەگومڕاكانی وەكو خەواریج و مورجیئەو موعتەزیلە و ئەوانەش لەوانەوە سەرچاوەیان گرتووە، لە قۆناغێكی زەمەنیدا سەریان هەڵداوە و كۆتاییان پێ هاتووە! بەڵكو تاكو ئەمڕۆیش - بەڵام بە هەندێ گۆڕانكاری و خۆ گونجاندن و جیاوازییەوە - ڕەگ و ڕیشەو بیریان بەڕوونی لە ناو موسوڵماناندا ماوەتەوە و بۆچوونەكانیان پەیڕەو دەكرێت، نەك تەنها لەسەر ئاستی تاكەكان، بەڵكو لە سەر ئاستی لایەن و كەسانی دیار و ناوداریشەوە، هەڵگرانی بیری ئەوان لەم سەردەمەدا بوونیان هەیە و هاوكات نكۆڵیش لەوە دەكەن شوێن پێی ئەوانیان هەڵگرتبێت و بەردەوامی بەڕێبازی ئەوان بدەن. لە ڕاستیشدا عیبرەت و پەند بە ناوەڕۆكە نەك بە ناو! بۆیە حاشا كردنی ئەوانەی كە ئەمڕۆ بە زمانی حاڵ هەڵگری بیرۆكە و بیروباوەڕی ئەوانن هیچ دادیان نادات ئەگەر بە زمانی گوفتار نكۆڵی لە بیری ئەو تاقمە گومڕایانە بكەن! دەربڕینی بەرائەت و حاشا كردن چەند پێویست بێت لە فیرقەو تاقمە گومڕاكان وەكو قەوارەیەكی مێژوویی كە لە دوای سەردەمی هاوەڵانەوە سەریان هەڵدا، بە هەمان شێوە ئەركێكی بیروباوەڕ و عەقیدەییە كە ئێستاش حاشا لە هەموو كەس و لایەنێك بكرێت كە بە شێوەیەك لە شێوەكان هەڵگر و درێژە پێدەری ڕێبازی ئەوان، یان بەرجەستەكاری بە شێك لە ڕێباز و بیروباوەری ئەوانن، بنەما و بنچینە عەقیدەیی و فیكرییەكانی ئەوانیش بە ڕوونی دیارە چین و ئەوانەش كە پەیرەوییان لێ دەكەن دیارە كێن! مەسەلەیەكی حاشا هەڵنەگریشە ئەو سێ جۆرە لە بیركردنەوە ئەمڕۆ بە ڕوونی لە ناو موسوڵماناندا - پێی بزانن یان پێی نەزانن - ڕووبەرێكی زۆری داگیر كردووە و ململانێ فیكریەكەش هاوشێوەی ڕابوردوو ئێستا لە نێوانیاندا نوێ بووەتەوە ، ڕەنگدانەوەشیان لە سەر ئاستی كەسانێك كە پێیان دەوترێت زانا، یان لایەن و گروپ و كۆمەڵگەلێك كە لافی هەوڵ و دەستكەوتی گەورە بۆ ئیسلام و موسوڵمانان لێ دەدەن، هەروەها لە نێو ئەوانەی كە خەریكی تازە خوێندنەوەی ئیسلام ن و ئەوانەی كە نكۆڵی لە بە بەڵگەبوونی سونەت دەكەن و هەر وەها بەرجەستە بووە لە زۆر لە نووسەر و كەسایەتی و گروپ و تاقم و حیزبدا، ئەوەش هۆكارێكی گەورە و دیارە بۆ غەریبی ئایینی ئیسلام لەم سەردەمەدا، كە ئێستا وای لێهاتووە هەركێ باسی ئەو ئیسلامە بكات كە لە هەردو سەرچاوەكەدا هاتووە و لە بیری ئیرجائی و خەواریجی و ئیعتیزالەوە دوور بێت، چەندین ناوو ناتۆرەی لێ دەنرێت و رەنگە جۆرەها سزا و ئەشكەنجەش چاوەڕوانی بێت ئەگەر وەكو زۆرینە بیر نەكاتەوە و لە شاری كوێراندا دەست بە هەردوو چاوییەوە نەگرێت، بۆیە قسەی حەق و شایانی پەیڕەویكردن ئەوەیە بوترێت: ڕزگاری تەنها لە پەیڕەویكردنی كیتاب و سوننەت و باوەڕ هێنانە بە ئیسلام بەو شێوەی كە لەو دووو سەرچاوەدا پێناسە كراوە، كە ئەوەش بۆ خۆی مەنهەجێكی ڕوون و ئاسان و ئاشكرایە و بە كەمترین وردبوونەوەش دەردەكەوێت كە جێگای هیچ بیروبۆچوون وباوەرێكی ئەو تاقم و فیڕقە گومڕایانە و هەر جۆرە تازە خوێندنەوەیەك بۆ مەنهەج و بیروباوەڕی ئیسلامی تێدا نابێتەوە. إحسان برهان الدین 25 ربيع الأول 1442 11 تشرینی یەكەم 2020