#نیشانەی_تاقمەكان: 6 ماتوریدییەكان ماتوریدییەكان تاقمێكن لە تاقم و فیرقە ئیسلامییەكان كە بە داهێنانی هەندێ بیدعە لە بواری عەقیدەدا لە مەنهەجی ئەهلی سوننەت و جەماعەت كە عەقیدە لە كیتاب و سوننەت وەردەگرێت لایاندا، ئەو تاقمە سەر بە (أبو منصور الماتريدي )ن كە یەكێك بووە لەو زانایانەی لە دژی بیدعە و بنەما فیكرییەكانی موعتەزیلە و جەهمییەكان وەستاوەتەوە، بەڵام دواجار خۆیشی كەوتووەتە كۆمەڵێكی تر لە لادان لە مەنهەجی ئەهلی سونەت، ئەبو مەنسوری ماتوریدی لە بابەتەكانی عەقیدەدا لەسەر مەزهەب و تێگەیشتنی ئەبو حەنیفە بووە وكۆمەڵێك كتێب و نووسینی لە دژی موعتەزیلە و بابەتەكانی تری عەقیدە هەیە بە تێگەیشتنی خۆی كە مەبەستی بووە بەرگری بكات لە بیروباوەڕی ئیسلامی لە دژی موبتەدیعەكان و لەو سەروبەندەدا خۆیشی تووشی هەڵە و لادان بووە، بۆیە خۆی و ئەوانەش كە شویێكەوتووی ئەون بە فیرقەیەك دادەنرێن لەو تاقم و فیرقانەی كە لە مەنهەج لایانداوە، بەڵام بە شێوەیەكی گشتی تەكفیر نەكراون و ئەوانیش یەك جۆر نین و بە پێی گەورەیی و ئەندازەی بیدعەكەیان لە ڕێبازی ئەهلی سونەت دوور دەكەونەوە، ئەوانەی كە لێكۆڵینەوەیان لە مێژووی ئەم كۆمەڵە كردووە دەڵێن ئەوان بە چوار قۆناغدا تێپەڕیون: 1- قۆناغی دامەزراندن: ئەم قۆناغە لە سەر دەستی ئەبو مەنسور خۆی بەڕێوەچووە كە یەكێك بووە لە سەرانی قوتابخانەی عەقڵی و شارەزایی زۆری لە گێڕانەوەی فەرموودەو شوێنەوارەكانی سوننەت نەبووە، بەڵام بە توندی چووەتە گژی موعتەزیلە و هەندی تاقمی كەلامی تردا و بەرپەرچی داونەتەوە، ئەبو مەنسوری ماتوریدی لە سالی 333 ی كۆچی وەفاتی كردووە. 2- قۆناغی پێكهێنان: ئەم قۆناغە لەسەر دەستی خویندكاری و شوێنكەوتوانی ماتوردی بەڕێوەچووە و لەم قۆناغەدا ئیتر ماتوردیدیە بوو مەزهەبێكی كەلامی و شوینكەوتوانی زۆری پەیدا كرد و سەرەتا لە سەمەرقەند بوون و كۆششیان دەكرد بیروبۆچوونەكانی مامۆستاكەیان بڵاوبكەنەوە و كتێبی زۆریان نووسی و ئەبو حەنیفەش وەكو پێشەواو پێشەنگ بوو بۆیان، لە دیارترین كەسایەتییەكانی ئەم قۆناغەی ماتوریدی: أبو القاسم إسحاق بن محمد بن إسماعيل الحكيم السمرقندي وأبو محمد عبد الكريم بن موسى بن عيسى البزدوي . 3- قۆناغی نووسینی كتێب و بنەمادیاریكردنی مەزهەبەكە: لەم قۆناغەدا كتێبی زۆرتریان نووسی و بەڵگەكانی مەزهەبەكەی خۆیانیان كۆكردەوە، لە دیارترین كەسایەتییەكانی ئەم قۆناغە: أبو المعين النسفي ، ونجم الدين عمر النسفي .. 4- قۆناغی تەشەنە سەندن و بڵاوبوونەوە: ئەمە گرنگترین قۆناغەكانی مێژووی ماتوریدییەكانە، چونكە تیدا بە هۆی پشتگیریكردنی سوڵتانە عوسمانییەكان بۆ ئەم عەقیدەو بیروباوەرە مەزهەبی ماتوریدی بە زۆرێك لە وڵات و ناوچەكانی ئەو سەردەمەدا تەشەنەی كرد و لە هیندستان و صین و بەنگلادش و لە ناو توركەكان و لە وڵاتانی عەرەبدا بڵاوبوویەوە، لە دیارترین زاناكانی ئەو سەردەمەیان الكمال بن الهمام بوو. بنەما و نیشانەكانی مەزهەبی ماتوردیی یەكەم: ماتوریدییەكان دینیان كرد بە دوو بەشەوە، عقلیات و سمعیات! كە ئەمەش بیدعەیەكی ئاشكرا بوو لە دیندا ئەنجامیاندا، دەیانوت: عەقلیات كە مەستیان پێی بابەتەكانی عەقیدە و تەوحید و ئەو پرسانەی پەیوەندی بە ئەسمائو سیفات و بیروباوەڕەوە هەیە، بە عەقڵ دەتوانرێت لێی تێبگەیت و نەقڵیش لەو مەسەلەدا تابیعی ئەقڵە! بۆیە زاهیری قورئان و سونەت و ئیجماعی هاوەڵان لەو جۆرە باسانە لەلای ماتوریدییەكان نابیت بە بەڵگە، بەڵگە عەقلە و عەقڵ مەسەلەكان یەكلا دەكاتەوە! دووەم: ماتوریدیەكان هەشت سیفەتیان لە سیفەتەكانی الله تعالی جێگیر كرد: (الحياة، القدرة ، العلم، الإرادة ، السمع ، البصر ، الكلام ، التكوين) . جگە لەوانە هەموو سیفەتەكانی تریان وەكو سیفەتە خەبەرییەكان تەئویل كرد و لە سەر ڕوالەتەكەی لایاندا! سێیەم: ئەگەرچی ئەوان دانیان بەوەدا ناوە كە كەلامی الله حەقیقەتە و ئەنجامی داوە، بەڵام مەبەستیان كەلامی نەفسییە كە الله تعالی لە نەفسی خۆیدا كردوویەتی و بەندەكان ناتوانن گوێیان لێی بێت، ئەوەش كە دەبیسترێت لە كەلامی الله ئەوە بریتییە لە سیفەتێكی نەفسی قەدیمە نەك حەقیقەتی قسەكردن و كەلام! بەو پێیەش هیچ ڕێگرێك نییە لە لای ئەوان كە قورئان مەخلوق بێت و لەوەشدا چوونەوە سەر مەزهەبی موعتەزیلە! چوارەم: دەڵێن ئیمان باوەڕهێنانە بەدڵ و نوتق كردنە بە زمان! نە زیاد دەكات و نە كەم دەكات، ناشبیت بڵێی من ئیماندارم ان شاء الله، ئیسلام و ئیمانیش بەلای ئەوانەوە یەك واتایە و جیاوازی نییە، واتە كردەوەیان لە ئەسڵی ئیمان دەركرد و جیایان كردەوە، بەوەش چوونەوە سەر مەزهەبی مورجیئە. پێنجەم: هەموو ئایەت و فەرموودەكان كە قطعي الثبوت ن و ئەگەر بە پێی عەقڵ و تێگەیشتنی ئەوان قطعي الدلالة ش بن واتە ئاماژەكەیان ڕوون بێت و جێگای گومان نەبێت كاری پێ دەكەن، بەڵام ئەگەر ئاماژەكەی ڕوون نەبێت بە پێی عەقڵ و تێگەیشتنی ئەوان با جێگیر و قطعي الثبوت یش بێت كاری پێ ناكرێت و تەئویل دەكرێت. هەندێ جاریش تەئویل ناكەن بەڵام تفویض دەكەن و بۆ زانینی واتاكەی ئەڵێن نازانین واتای چییە الله زاناترە. شەشەم: فەرموودەی ئاحاد با لە بوخاری و موسلیمیشدا بێت یان سەنەدی صحیح بێت لەلای ماتوریدیەكان جێگای گومانە و ئیشی پێ ناكرێت بەتایبەتی لە مەسەلەی عەقیدەدا. حەوتەم: بنەمایەكی تریان هەیە پێی دەوترێت التحسین و التقبیح بالعقل واتە: عەقڵ بۆ خۆی لە جوانی و ناشیرینی شتەكان تێدەگات، ئەمەش سەری لە كۆمەڵێك پرسی فەلسەفی و عەقڵی جیاوازو ئاڵۆزەوە دەركرد. هەشتەم: لە مەسەلەی مەجاز لە قورئان و فەرموودە و زماندا زیدەڕەوییان هەیە و بەو بەهانەوە زۆر لە ڕواڵەتی قورئانیان لەڕیگەی تەئویلەوە ڕەتكردەوە و واتای تریان بۆ دیاری كرد. نۆیەم: ناوەكانی الله یان جێگیر كرد و لەوەشدا هاوڕای ئەهلی سوننەت بوون، بەڵأم چەندین ناوی تریان بۆ الله زیاد كرد وەكو الصانع و القدیم و الذات و بەوەش دیسان لە ئەهلی سوننەت جیابوونەوە. دەیەم: لەبەر ئەوەی سەرچاوەی سمعیات لەلای ئەوان كیتاب و سوننەتە بە پێچەاونەی عقلیات، بۆیە لە پرسگەلێكی وەكو: (أحوال البرزخ، وأمور الآخرة من: الحشر، والنشر، والميزان، والصراط، والشفاعة، والجنة، والنار ) هاوڕای ئەهلی سوننەت و جەماعەت بوون. یانزەیەم: باوەڕیان بەبینینی الله هەیە لە ڕۆژی قیامەتدا، بەڵام نكۆڵی لە جێگەو ئاراستە دەكەن بۆی، بەوەش لەگەڵ خۆیاندا كەوتنە تناقض و هەڵوێستی دژوارەوە. دوانزەیەم: لە مەسەلەی قەدەریشدا بەهەمان شێوە موافەقەی ئەهلی سوننەتیان كرد و باوەڕیان وایە كە هەرچی لە گەردووندا ڕوو دەدات بە ویست و مەشیئەتی الله روو دەدات و كردەوەی بەندەكان هەمووی درووستكراوی الله یە بەڵام بەندەكان لەوەی كە داوایان لێكراوە سەرپشكن ئەنجامی بدەن یان نەیدەن. جگە لەوەش لە مەسەلەی هەڵوێستی موسولمان لە هاوەڵاندا هاوبۆچوون بوون لە گەڵ ئەهلی سونەت وەكو تەرتیبی خەلیفەكان و ئەوەی كە ڕوویداوە لە نێواندا ئیجتیهادیك بووە و پێویستە ئێمە قسەی تێدا نەكەین و وتوویشیانە تانەدان لە هاوەڵان یان كوفرە یان بیدعەیە یان فیسقە. لە ڕاستیدا مەزهەبی ماتوریدی لەگەڵ ئەشاعیرەدا جیاوازییەكی ئەوتۆیان نییە، جگە لە هەندێك مەسەلەی كەم نەبێت وەكو هەندێك لە لێكۆڵەرەوان دەڵین و لە ینەماكانیاندا یەكدەگرنەوە، هەندیك جیاوازییەكانی ئەشاعیرە و ماتوریدییە بە پەنجا مەسەلە دەگەیەنن. بەڵكو لە گەڵ موعتەزیلەشدا كە زۆر سەرقاڵی بەرپەرچدانەوەیان بوون بە هەمان شێوە خاڵی هاوبەشیان هەیە. لةم سەردەمەشدا عەقیدە و بیروبۆچوونی ماتوریدییە لە زۆر جێگەی جیهاندا بەربڵاوەو ئیشی پێ دەكرێت بەتایبەتی لەلای ئەوانەی كە لەسەر مەزهەبی ئەبو حەنیفەن لە فیقهدا زۆر جار لە عەقیدەشدا لەسەر تێگەیشتنی ماتوریدیەكانن و جەماعەتی طالبان یش لە ئەفغانستان پەیڕەوی لەو مەزهەب و بۆچوونە دەكەن.