#وانەكانی_مێژوو: 12 سید قطب) لە مێژووی ئیخواندا) لەبەر ئەوەی لە مێژووی ئیخوان و بزوتنەوەی ئیسلامی هاوچەرخدا (سید قطب) بەڕەحمەت بێت زۆرترین کێشەو مشتومڕی لەسەر درووست بووە وکتێبەکانیشی بە تایبەت کتێبی (معالم في الطریق) و تەفسیری (في ظلال القران) کاریگەری و ڕەنگدانەوەی زۆریان لەسەر واقیعی ئبسلامی وسیاسی لە میسر و لە جیهانی ئیسلامیدا بە جێهێشتووە، بۆیە تا ڕاددەیەک بە شیکراوەیی و بەتایبەت لەم زنجیرە مێژووییەدا قسەی لەسەر دەکەین و هەوڵ ئەدەین - بۆ ئاسان كردن لەسەر خوێنەر - باسەكە لە کۆمەڵە خاڵێكدا كۆ بكەینەوە: 1- سید قطب إبراهیم حسین شاذلي لە 9 ی تشرینی یەكەمی ساڵی 1906 وەكو لە توێژینەوەیەكی ئەكادیمی بەڵگەداردا هاتووە كە دكتۆر صلاح عبدالفتاح الخالدي نووسیوێتی، لە گوندی (موشا)ی سەر بە پارێزگای أسیوط لە دایكبووە، سەردەمی مناڵی و خوێندنی سەرەتایی لە گوندەكەی خۆی بەسەر بردووە، باوكی پیاوێكی خانەدان ودەمسپی ناو خەڵكی دەبێت. لە ساڵی 1920 لە تەمەنی چواردە ساڵیدا دەچێتە قاهیرە و لە ماڵی خاڵێكی كە ڕۆژنامەنووس دەبێت دەمێنیتەوە، لەوێ ئاشنایی و دواتر پەیوەندی لەگەڵ حیزبی وەفد و كەسێكی ناوداری ئەو سەردەمەش پەیدا دەكات كە ئەویش (عباس محمود العقاد )ە. لە پاش بڕینی هەندێ قۆناغی خوێندن لە ساڵی 1929 دەچێتە كۆلێژی (دار العلوم) و لە ساڵی 1933 دەردەچێت و بڕوانامەی بەكالۆریۆس لە ئاداب بە دەست دەهێنیێت و وەكو مامۆستا دادەمەزرێت. 2- لە ساڵی 1944 یەكەم كتێبی ئیسلامی دەنووسێت بەناونیشانی:(التصویر الفني في القران). لە ساڵی 1946 لە العقاد ی مامۆستای دوور دەكەوێتەوە. 3- لە كانونی یەكەمی ساڵی 1948 لە نێو نیردەیەكدا دەچێت بۆ ئەمریكا و لە پاش نزیكەی دوو ساڵ دەگەڕێتەوە میسر و لە تشرینی دوومی ساڵی 1952 لە وەزارەتی مەعاریف دەست لە كارەكەی دەكێشێتەوە و داواكارییەكەی بۆ ئەنجومەنی وەزیران بۆ لای جمال عبدالناصر بەرز دەكرێتەوە و ئەویش بە شێوەیەك ڕازی دەبێت كە مووچەی خانەنشینی پێ نەدرێت، 4- لە ساڵی 1953 بە فەرمی پەیوەندی بە جەماعەتی (الإخوان المسلمون) دەكات ودوای ماوەیەكی زۆر كورت بەهۆی ئەو شانۆگەرییەی عبدالناصر بۆ ئیخوانەكانی درووست كرد گوایە لە ئیسكەندەرییە ویستوویانە بیكوژن، سید قطب یش بە تۆمەتی ئەندام بوون لە دەزگای (التنظیم الخاص) ڕێكحستنی نهێنی ئیخوان لەگەڵ هەزارانی تردا دەستگیر كرا و بە پانزە ساڵ زیندان حوكم درا. زۆربەی ماوەی حوكمەشی لە نەخۆشخانەی زیندانی (لیمان طرة) بەسەر برد، چونكە چەند نەخۆشییەكی هەبوو لە سی و سنگ و گەدەو ڕیخۆڵەكانیدا. 5- سيد قطب وا دەردەكەوێت دڵنیابووە لەوەی سەرانی ئەو ڕژێمەی لە میسردا حوكم دەكەن وبەتایبەتی جمال عبدالناصر فڕیان بە سەر ئیسلامەوە نییە، ئینجا لەبەر ئەوەی ڕژێمێكی دیكتاتۆری ماركسییە و بە ئیسلام ڕازی نییە، كەواتە ڕژێمیكی جاهیلییە، بەڵكو بەشێكی زۆریش لەو خەڵكەی كە بە زمان شایەتمان دەهێنن و لەولاشەوە چەپڵە بۆ تاغوتێكی وەكو عبدالناصر لێدەدەن و پشتگیری دەكەن، ئیمانەكەیان هیچ ڕەنگدانەوەیەكی لەسەر كردار و گوفتاریانەوە نییە، كەواتە ئەوانیش كۆمەڵگایەكی جاهیلین و لە ئیسلام تێنەگەیشتوون، بەڵام وا دەرناكەوێت سەید ئەم واتایەی وەكو حوكمێك بەسەر خەڵكیدا دابەزاندبێت ئەوەندەی كە وەكو هاندەرێك تەماشای كردووە بۆ ئەوەی كۆمەڵگا لەسەر بنەمای عەقیدەو تەوحید پەروەردە بكرێت و ئامادە بكرێن بۆ ئەو كاتەی ئەگەر دەسەڵاتی میسر بوو بە دەسەڵاتێك لەسەر بنەمای شەریعەتی ئیسلام حوكم بكات. 6- سید پێش ئەوەی زیندان بكرێت لە كتێبەكانیدا بانگەشەی بۆ كۆمەڵگایەكی موسوڵمانی پێشكەوتوو دەكرد، بەڵام لە زینداندا و لە پاش ئەو مەینەتی و ئەشكەنجە دڕندانەی كە بەناحەق تووشی خۆی و هەزاران لە ئەندامانی ئیخوان هات كە بە نامرۆڤانەترین شێوە سووكایەتیان پێ دەكرا و دەكوژران و جاری وابوو زیاد لە بیست كەسیان لە ناو زینداندا بەدەستڕێژی گوللە لێ دەكوشتن، بۆیە سید قەناعەتی تەواوی بۆ درووست بوو ئەو ڕژێمە پێویستە بەچەك ڕووبەڕووی ببنەوە، هیچ نەبێت بۆ بەرگریكردن لە خۆیان کە بە بنەمای (رد الاعتداء) دەربڕینی لێکرد، لێرەشەوە ئاراستەیەكی نوێ لە بیركردنەوەیدا جیاواز لە تێگەیشتن و بیركردنەوەی ئیخوان لەناو زیندانەكانەوە و دواتر لە دەرەوەی زیندانەكان سەری هەڵدا و وەكو تەوژم و ڕەوتێكی نەیار و جیاواز لە ناو ئیخواندا پەیدا بوو. 7- سید قطب دەڵێت: كاتێك لە زیندان بووم لە نێوان ساڵەكانی 1954-1962 لە پاش وردبوونەوە و بەخۆداچوونەوەیەكی زۆر و بەراوردكردنی بزوتنەوەی ئیخوان لەگەڵ سەرەتاكانی سەرهەڵدانی ئیسلامدا، لە زەینمدا ئەوە ڕوون بوویەوە كە بزووتنەوەی ئیسلامی ئێستا ڕووبەڕووی حاڵەتێكی هاوشێوەی سەرەتاكانی ئیسلام بووەتەوە بەتایبەت لە ڕووی جەهل بە عەقیدەی ئیسلامی و دووركەوتنەوە لە ئاكار و ڕەوشتە جوانەكانی. 8- ئینجا لە دیدی سەییدەوە هەڵەكە لەوەدایە لە كاتێكدا بزوتنەوەی ئیسلامی سەرقاڵی داواكارییە لە حكومەتەكان كە شەریعەتی ئیسلام جێبەجی بكەن، لە هەمان كاتدا خودی ئەو خەڵكە لە بیروباوەڕی ئیسلامی دووركەوتوونەتەوە و هیچ غیرەتێكیان لەسەر دینەكەیان نەماوە، بۆیە دەبێت جارێكی تر واتاو ئاماژەكانی عەقیدەی ڕاست و درووستی ئیسلام لە دڵی موسوڵماناندا زیندوو بكرێتەوە و كار لەسەر ئەوانە بكرێت كە ڕازین لەسەر ئەو بنەمایە پەروەردە بكرێن . 9- بۆیە سید قطب دەیوت هەڵەیە پێش ئەوەی بنچینەیەكی تۆكمەی دینداری لەسەر بنەمای عەقیدە لەناو كۆمەڵگادا درووست بكرێت هەوڵ بۆ جێبەجێكردنی شەریعەتی ئیسلام بدرێت. 10- بەڵام خاڵێكی جیاكەرەوەی جەوهریی كە بۆ سید درووست بوو ئەوە بوو دەیوت لەگەڵ پێویستی ئەو پەروەردەكردنەدا پێویستە پاراستن و پارێزگاریش بۆ كاری ئیسلامی دەستەبەر بكرێت لەدژی ئەو دەستدرێژی و ستەم و هەوڵی ڕاگرتنەی كە بزوتنەوەی ئیسلامی تووشی دەبێت، ئەمەی كە دواتر بە بنەمای (رد الاعتداء) ناسرا و ئیخوان بەوە ڕازی نەبوون، چونكە ئیخوان بنەمایەكی نەگۆڕیان هەیە ئەویش ئەوەیە تۆ ئیش و كاركردنت بۆ ئیسلام لەسەرە، لەدوای ئەوە ئیتر هەرچیت بەسەردا بێت وەكو كوشتن و زیندان نابێت هیچ كاردانەوەو بەرگرییەكت لە خۆت هەبێت، مەبەستی سەیید ئەوە بوو دەستەوسان بەرانبەر نەیارەكانیان نەوەستن وەكو ئەوەی لە ساڵی 1948 و 1954 بەناحەق و بەزوڵم تووشی ئیخوان بوو و توانای هیچ بەرگرییەكیان لە خۆیان نەبوو، تەنانەت حسن الهضیبي كە بوو بەجێگرەوەی ڕابەری گشتی، بە دەسەڵاتدارانی ئەو كاتەی وت هەركات ویستتان لێمان بدەن، پێویست بەوە ناكات چونكە ئێمە هەموومان بۆ زیندان ئامادەین و من كلیلی دەرگای ناوەندی گشتی ئئیخوانتان ڕادەست دەكەم. بۆیە سید قطب بە ڕاشكاوی لە دانپێدانانەكانیدا هاتووە كە ئەو باوەڕی بەوە بووە كە پێویستە چەندین كۆمەڵی سەربازی مەشق پێكراو بۆ بەرگری كردن لە بانگەواز ئامادە بکرێن، بەڵام ئەوان دەستپێشخەر نەبن بۆ لێدانی نەیارەكانیان لە هێزە سەربازی و ئەمنییەكانی میسر، بەڵكو تەنها ڕۆڵی بەرگری ببینن، سید دەڵێت ئەم بیرۆكە تەواو لە زەینی من و محمد یوسف هواش دا ڕوون بوویەوە تا لە سالی 1962 ئیتر كارمان بۆ كرد بۆ ئەوەی ببێتە ڕەوتێكی بەهێز و پشتگیری لەناو زیندانەكانەوە بۆ درووست بكەین. 11- لێرەشەوە دوای بڵاوبوونەوەی ڕەوتەكەی سید قطب لە ناو زیندانەكاندا، كە ئیخوان لە چەندین زیندانی جیا جیا دەست بەسەر كرابوون، جۆرێك لە لەیەكترازان و لەتبوون لەناو ئیخواندا درووست بوو، هەندێك پێیان وابوو ئەو بیر كردنەوەی سید قطب لە گرنگیدان بە عەقیدە و پێكهینانی كۆمەڵێكی چەكدار لە كاتی پیویستدا بۆ بەرگریكردن لە بزوتنەوەكە ئەوە بیركردنەوەیەكی ڕاستە، هەندێكیش دەیانوت پێویستە لە ئاراستەو فەرمانی سەركردایەتی ئیخوان و مەكتەبی ئیرشاد لانەدەین چونكە ئەوان خاوەنی ئەزموون و بەرژەوەندی بانگەوازەكە باشتر دەزانن. 12- بەهەر حاڵ درووستبوونی كۆمەڵێكی تازە لە سەر ئەم بنەمایە بوو بە حەقیقەت و واقعێك كە لایەنگری زۆری بۆ پەیدا بوو و لە دەرەوەی زیندانەكانیشەوە بڵاوبوویەوە، بەڵام پێویست بوو كەسێك لە كەسایەتییە ناودارەكانی ناو ئیخوان خۆی بە خاوەنی بكات بۆ ئەوەی كارەكە سەربگرێت، ئەوانەی لەسەر ئەم بیروباوەڕە بوون بۆ ئەم مەبەستە داوایان لە چەندین لە سەرانی ئیخوان كرد كە ببنە بەرپرس و دەمسپییان، بەڵام كەس ڕازی نەبوو ئەو كارە بكات و دواجار سید قطب بە فەرمی لەناو ئەندامانی ئیخوان لە زیندانەكاندا خۆی كرد بە خاوەنی ئەو بیرۆكەیە كە بە كورتی بریتی بوو لەوەی ئەندامان و دواتر خەڵكی لەسەر عەقیدە و حاكمییەتی شەریعەت پەروەردە بكرێن و لە كاتی پێویستیشدا كۆمەڵێكی مەشق پیكراو ئامادە بكرێت بۆ بەرگری كردن لەو كۆمەڵەی كار بۆ درووستكردنی دەكرێت. 13- لەم كاتەدا وەكو بەرجەستە كردنێك بۆ بیروڕای ئەو ڕەوتە و وەكو نەخشە ڕێگایەك، سید قطب كتێبی (معالم في الطریق) ی نووسی و ئەوەشی كە مابوو وتەواوی نەكردبوو لە تەفسیری (في ظلال القرآن) تەواوی كرد، چونكە لە نەخۆشخانەی زیندانی (لیمان طرة) كە بەهۆی خراپی باری تەندرووستییەوە زۆربەی كات لەوێ بوو، ڕێگە بە سید قطب دەدرا خەریكی خوێندنەوەو نووسین بێت، بێگومان بیریان بۆ ئەوە نەدەچوو كتێبەكانی سید و بە تایبەتی ئەو دوو كتێبەی كە لە بۆمبێكی ئەتۆمی زیاتر لە دونیای فیكر وبانگەواز لە گۆڕەپانی ئیسلامی و سیاسیدا كاریگەری دەبێت. 14- بەڵكو لەناو سەرانی كۆمەڵەی ئیخوانیشدا لەو كاتەدا هەر دەركیان بە هەستیاری و گرنگی كتێبی (معالم) نەكرد، فرید عبدالخالق ئەندامی دامەزرێنەری ئیخوان لەو ماوە كەمەی لە نێوان 1964-1966 ئەوو سید و هەندێك لە ئەندامانی ئیخوان ئازاد كران، لە بەرنامەی (شاهد علی العصر)دا دەڵێت: سید لەگەڵ محمد قطب ی برای كتێبی (معالم في الطریق) ی بۆ ناردم بۆ ئەوەی ڕاوبۆچوونم سەبارەت بە چاپ كردنی بزانێت، دەڵێت منیش بە توندی ڕەتمكردەوە كە ئەوە كارێكی باش بیت و دواتریش لەماڵی سەید یەكترمان بینی و لەوێیش هەر هەمان بۆچوونم بۆ دووبارە كردەوە كە ئەو كتێبە چاپ نەكرێت باشە و بۆی هەیە كارەساتێك درووست بكات، تەنانەت دەڵێت سەید پێی وتم ئەتوانی ئەمشەو لەماڵمان بمینیتەوە بۆ ئەوەی قسەی زیاتر لەسەر ئەم پرسە بكەین؟ دەڵێت منیش وتم لەوە زیاترم نییە بۆ ئەوەی پێتی بڵێم. بەڵام سەیر ئەوەیە فرید عبدالخالق دەڵێت دواتر ئەم مەسەلەم بۆ حسن الهضیبي مورشیدی ئیخوان باس كرد و ئەو وتی: (وماذا عنه لو طُبع) واتە: چی تیایە ئەگەر چاپی بكات و بە ئاسایی زانی، بەڵام هەر حسن الهضیبي خۆی دواتر كە جەماعەتی شكري مصطفی بەناوی التكفیر و الهجرة سەرهەڵدەدەن و هەست دەكات ئەو بیرۆكەی لە كتێبی معالم دا هاتووە جۆرێك لە پۆلێن كردنی لەناو كۆمەڵگادا لێ كەوتەوە و ڕووداوی مەترسیداری بە دوای خۆیدا هێنا، هەڵسا بە نووسینی كتێبی (دعاة لا قضاة) وەكو رەددانەوەیەك بۆ ئەو فیكرە. 15- سید قطب بەڕوونی لە كتێبی مەعالیمدا ئەوە دووبارە دەكاتەوە كە جەهلی خەلكی بە عەقیدەی ئیسلامی گەیشتووەتە ئاستێك حاڵی كۆمەڵگای ئێستا زۆر لە حاڵی كۆمەڵگای سەردەمی جاهیلی پێش ئیسلام دەچێت، هەر بۆیە خاڵی یەكەم بۆ دەست پیكردن نابێت لە داوای جێبەجێكردنی شەریعەتەوە بێت چونكە خەڵكی لەبەر ئەو جەهلەی كە بەعەقیدە هەیانە ئامادەی ئەوە نین، بۆیە دەڵێت ئەو تێگەیشتنەی ئەو ئەوەندەی پەیوەندی بە مەنهەجی كۆمەڵەكەوە هەیە كە پێویستە بیگۆڕن و بایەخ بە ڕاستكردنەوەی عەقیدە بدەن، بەو ئەندازە پەیوەندی بە حوكمدانی خەڵكەوە نییە! 16- لە ساڵی 1964 بە تكاكردنی عبدالسلام عارف ی سەرۆكی ئەو كاتەی عێراق لەلای جمال عبدالناصر ، سید قطب لە زیندان ئازاد كرا، لەو ساڵەی كە لە دەرەوەی زیندان بوو بینی نزیك لەو بیروتێگەیشتنەی خۆی كە هەیەتی جەماعەتێك دەوری حەفتاكەس دەبن درووست بوونە و هەر خۆیشیان وەكو ڕێكخستنێكی نهێنی مەشقی سەربازییان كردووە، لەو ساڵەدا كتێبی (معالم في الطریق) ی چاپ كرد و بەرپرسیارێتی ئەو ڕێكخستنەشی گرتە ئەستۆ، بەڵام لە سالی 1965 لە ڕێی ئەندامێكی خۆیانەوە كە گیرا و ئیعتیرافی كرد هەموو شتێك ئاشكرا بوو ، جارێكی تر سید و هەزاران لە ئەندامانی ئیخوان ڕاپێچی زیندانەكان كراونەوە. 17- ئەمجارەیان زۆر بە زوویی سید قطب دادگایی كرا و حوكمی لەسێدارەدانی بۆ دەرچوو و لە دوای یەك هەفتە لە دادگاییكردنەكە، حوكمەكە جێبەجێكرا و سید قطب بەرەحمەت بێت لە سێدارە درا. كامێراكانی ڕاگەیاندن لە بەرەبەیانی ڕۆژی دووشەممەدا 13 جمادى الأولى 1386ی كۆچی بەرانبەر 29ی ئابی 1966 وێنەی سەیید قوتبیان بە خەندە و بەڕووخۆشیەوە تۆمار كرد لەو كاتەی بەرەو سێدارە دەچوو، بەوەش ئەگەرچی كۆتایی بەتەمەنە فیزیكییە كورتەكەی هات، بەڵام بێ ئەوەی بزانن بوون بە هۆكاری تەمەنێكی واتایی زۆر درێژ بۆ سید قطب كە راستەوخۆ لە دوای مردنی دەستی پێكرد و كتێب و فیكر وبیروبۆچوونەكانی وەكو ئاگر لە كادا بڵاوبوویەوە. كە الله أعلم ئەگەر ئەو لە سێدارەدانە نەبوایە ئەویش وەكو هەر سەركردەیەكی تری ئیخوان بە بێ دەنگی دەژیا و هەروایش دەمرد. 18- لەبەر هەر هۆكارێكیش بێت، جمال عبدالناصر مەبەستی بوو ئەگەر سید قطب كەمترین نەرمیی لە هەلوێستەكانیدا بنوینێت و داوای لێبوردن بكات حوكمەكەی بۆ دابگرێت و دواتر بە هۆكاری خراپی تەندروستی لێخۆشبوونی بۆ دەربكات، بەڵام سید قطب بەوە ڕازی نەبوو و وتی سەركردە نابێت كار بە روخسەت بكات و من لەوەی بۆ پەروەردگارم ئەنجامم داوە داوای لێبوردن ناكەم و لێی پەشیمان نیم. بەوەش دواتر هەندێک لە سەرانی عەلمانییەت لە جیهاندا عبدالناصر یان خستە هەڵەوە لەوەی كە نەدەبوو سید قطب لە سێدارە بدات و بیكات بە پالەوانێك تا دنیا دنیا بێت ناوی بە گەورەیی بمێنێتەوەو وەكو ستەم لێكراوێك تەماشا بكرێت و خۆی و كتێبەكانی ببن بە ئیلهام و مەشخەڵێك بۆ هەزاران و ملیۆنان خەڵك لەدوای خۆی. 19- تەفسیری (في ظلال القرآن) و هەروەها بە شێوەیەكی تایبەت كتێبی (معالم في الطریق) دوو كتێبی سەیید بوون كە ڕژێمی عبدالناصر یان زۆر جاڕس كردبوو، تەنانەت لە دوای چەندین دەیە شوێنەواری ئەو وەڕس بوونە هەر مایەوە و لەبەرنامەیەكی أحمد منصور لە كەناڵی (الجزیرة)دا، لیوا فؤاد علام كە یەكێك بووە لەسەرانی دەسەڵاتی ئەمنی لەسەردەمی ناسریدا دەڵێت ئەوەی سید قطب ی بەرەو پەتی لە سێدارەدان برد كتێبی (معالم في الطریق) بوو، ئەمەش لە كاتیكدایە ئەو كتێبە بەو شێوەش نییە كە دەوترێت تەكفیری كۆمەڵگاكانی تێدایە بەڵام لە دیدێکی ئیسلامی وعەقیدەو بیروباوەڕەوە کۆمەڵگا هەڵدەسەنگێنێت ولایەنەکانی لاوازی تێدا دەستنیشان دەکات، كە دەیخوێنیتەوە زیاتر هەست دەكەیت باسی هەندێ لە بنەما جێگیرەكانی ئیسلام دەكات لە عەقیدەدا و جەخت لە سەر ئەوە دەكاتەوە كە موسوڵمان دەبێت لە هەموو شتێكدا بۆ بنەماو حوكمەكانی ئیسلام بگەرێتەوە وپابەندی شەریعەت بێت و ئەو پرسانەش لە ڕۆشنایی ئایەتەكانی قورئان و فەرموودەكان و بنەماكانی شەریعەتی ئیسلامدا دەخاتە ڕوو. 20- شایانی باسە كە ئیمزا كۆكردنەوە و داواكارییەكی بەرفراوان لە سەر ئاستی دەوڵەتە عەرەبی و وڵاتانی جیهانەوە - تەنانەت لەم كوردستانەی خۆیشمانەوە - درووست بوو بۆ ئەوەی جمال عبدالناصر لە سید قطب خۆش بێت و لەسێدارەی نەدا، هەر بۆیە ئەویش بۆ ئەوەی ناچاری ملدان نەبێت بۆ ئەو فشارانە زۆر پەلەی كرد لە جێبەجێكردنی حوكمەكە بۆ ئەوەی لەلایەن سەرۆك و كەسایەتییە گەورەكانی جیهانەوە تەكلیفی لێخۆشبوونی لە سەیید لێ نەكرێت. بەتایبەتی كە ئەو ڕازی نەبوو داوای لێبوردن بكات و سوور بوو لەسەر هەڵوێستەكانی خۆی، تەنانەت پێش لە سێدارەدانی بە ماوەیەكی كەم فؤاد علام داوای لێكرد كە ئەگەر داوای لێبوردنیش لە بیروبۆچوونە ئیسلامییەكانی ناكات، با تەنها (استرحام) ێک بنووسێت، واتە داوای بەزەیی بكات لەبەر باری تەندروستی و سەركردادیەتی سەرەوە ئامادەن لێی خۆش ببن، بەڵام ئەو وتی ئەو پەنجەی كە شایەتمانم پێ هێناوە وشەیەكی پێ نانووسم بۆ ستەمكارێكی وەكو عبدالناصر دڵی پێی خۆش بێت. هەروەها وتی: "لماذا أسترحم؟ إن كنت محكوما بحق فأنا أرتضي حكم الحق وإن كنت محكوما بباطل فأنا أكبر من أن أسترحم الباطل" واتە: بۆچی داوای بەزەیی بكەم؟ ئەگەر ئەم حوكمەی لەسەرم دراوە حەقە ئەوا من بە حوكمی حەق ڕازیم، ئەگەریش ناحەقە من لەوە گەورەترم داوای بەزەیی لە خاوەنی ئەو ناحەقییە بكەم. 21- سەبارەت بەوەش ئایا سید قطب ئیخوان بووە یان لە كۆمەڵەی ئیخوان دەرچووە، بێگومان ئەو بە هۆی دوو مەسەلەوە كە خاڵی جەوهەری جیاكەرەوەی سید بووە لە ئیخوان، دەتوانین بڵێین كە هیچ پەیوەندییەكی فەرمی بە ڕێكخستنەكانیانەوە نەما، چونكە ڕێكحستنێكی نوێی جیاواز و دژواری لەگەڵ ئیخواندا درووست كرد و لەسەری گیرا و لەسێدارەش درا. 22- بەڵام شایانی ئاماژە بۆ كردنە كە ئیخوان لە دوای ئەوەی لە ساڵی 1954 ەوە تووشیان بوو تا ئەو كاتەش سید قطب ئیعدام كرا لە 1966 كۆمەڵێكی قەدەغەكراو بوون و سەرانیان لە زینداندا بوون و ئەوانەش كە لە دەرەوە بوون لە ئەوپەڕی نهێنیدا كاریان دەكرد، بۆیە بوار نەبوو بە ڕوونی و بەزەقی ئەو تێگەیشتن و بیروبۆچوونانەی سید و ڕێكخستنەكەی دەربكەوێت، تەنانەت سید خۆی دەگیڕێتەوە كە لەو ساڵەی ئازاد كرا لە ماڵی خۆیان چاوی بە خوێندكارێكی عێراقی كەوت لە قاهیرە خوێندنی تەواو كردبوو و دەگەڕایەوە بۆ عێراق پێی خۆش بووە پێش ڕۆیشتنەوەی چاوی بە سەیید بكەوێت، ئەو خوێندكارە كە ئیخوان بووە و پێشتر چاوی بە نوێنەری ئیخوان لە میسر فرید عبدالخالق كەوتبوو، سەرسوڕمانی خۆی لەلای سەیید نیشان دابوو كە بۆچی گوتار و شێوازی قسەكردنی سەیید و فەرید جیاوازن و بەو گۆڕانكارییە گەورەی نەزانیبوو كە لە فیكری سەیددا درووست بوو. واتە هەر وا تیگەیشتبوو سید قطب یش وەكو هەر سەركردەیەكی تری ئیخوان بیر دەكاتەوە. 23- هەروەها لە پاش خوێندنەوەی زۆرێك لە وتەكانی سید قطب و ئەوەش كە دەربارەی نووسراوە، ئەوەم بۆ دەرنەكەوت كە ئەو لەگەڵ سەرانی ئیخواندا ڕووبەڕوو بووەتەوە، یان لەسەر بیروڕاكانی ناكۆكی كەوتبێتە نێوانیانەوە، تەنانەت حسن الهضیبي كە مورشید و شەخسی یەكەمی ئیخوان بووە، لەسەر چاپكردنی كتێبی (معالم في الطریق) ڕازی بووە و ڕەخنەی لە فیكری سەیید بە ئاشكرا نەگرتووە، ئیتر ئایا هۆكاری ئەوە هەستیاری بارودۆخ وكاتەكە بووە كە ئەوان لە قۆناغێكی زۆر هەستیار و پڕ لە مەترسیدا بوونە و ئەو كاتەش كە لە دەرەوەی زیندان بوونە هەمیشە كەسێك بەبەردەوامی چاودێری و جاسوسی بەسەرەوە كردوون، یان هۆكاری تری هەیە. تەنانەت ئیخوانەكانی میسر و ئوردن و وڵاتانی تر گلەیی ئەوەیان بووە كە ئەوان خۆیان بە شوێنكەوتووی ئیخوانی میسر دەزانن بەڵام ئەوان هیچ ڕێنمایی و ئاراستەیەكی ئەو بەشانەی سەر بەخۆیان ناكەن لەو وڵاتانەو پەیوەندییان لەگەڵیاندا نییە. 24- بەڵام بڵاوبوونەوەی فیكری سەیید، هەروەها جیاوازی لێكدانەوەش بۆ وتەكانی لەبارەی حاكمییەت و پرسەكانی تری عەقیدە بە گشتی لە دوای لە سێدارەدانی پەرەی سەند و چووە قۆناغێكی ترەوە و ڕەهەندی جۆراوجۆری لێ كەوتەوە، پەروەردگار خۆی عەلیمترە بەڵام لەوانەیە ئەگەر عبدالناصر بەو شێوە سوور نەبوایە لەسەر كوشتنی سید قطب و لێی خۆش بوایە، ئێستا سەیید نووسەرێك دەبوو وەكو هەزاران نووسەری تر كە دوای ماوەیەك ناویان كاڵ دەبێتەوە و نە خۆی وەكو كەسایەتییەكی میحوەری و نە كتێبەكانیشی لە پاش خۆی دەبوون بە قوتابخانەیەك. چونكە بكوژانی سەیید ئەویان وەكو جەستە كوشت و وەكو فیكر هێشتەوە. 25- خاڵێكی تر كە جێگای تێڕامانە ئەوەیە جیاوازی فیكری سەیید لەگەڵ ئیخوان و جیابوونەوەی لێیان لە خۆیدا نەوەستا و هەموو بنەماڵە بەهرەمەنەكەیانی گرتەوە و هەموویشیان لەسەر هەمان بنەمای عەقیدەو بیروباوەڕ لەگەڵ ئیخواندا جیا بوونەوە، وەكو محمد قطب كە لە ڕێگەی نووسین و كتێبەكانی ئەو ڕاستییە دەردەكەویت كە لە كاتێكی زووەوە پاش ئازاد كردنی میسری بەجی هێشت و لە مەككە ژیا تا لە ساڵی 2014 لەوێ وەفاتی كرد، هەروەها ئەمینەی خوشكی كە بەڕوونی ڕەخنەكانی لە ئیخوان لە شێوازی سۆزێكی خوشكایەتی خۆی بۆ سەییدی برای دەردەخات لە قەسیدەیەكی درێژدا لاسایی قەسیدە بەناو بانگەكەی سەییدی برای (أخي أنت حر وراء السدود) دەكاتەوە و دەڵێت براكەم ئیخوان لە دوای تۆ و دوای ئەو ئەشكەنجە و ناخۆشییانەی لە زیندان تووشیان بوو، ئێستا سەریان بۆ بكوژەكانیان شۆڕ كردووە و پردیان لە نێوان خۆیان و ئەواندا درووست كردووە و ئەوە بەكارێكی باش دەزانن و بەوەش كەشتییەكەیان لەناو دەریادا لار بووەتەوە و خەریكە نوقم دەبێت و دەڵێت من دوعایان بۆ دەكەم پەروەرگار كەشتی و كەشتیوانەكەیان لەو لادان و نوقم بوونە بپارێزیت .....هتد: أخي إنه لحديث يطول * وفيه الأسى وعميق الشـــــــــــــجون رأيت تبدل خط الحداة * بما نالهم من عـــــــــــــناء السنين فمالوا إلى هدنة المستكين * ومدوا الجسور مع المجرمين رأوا أن ذلك عين الصواب * ومادونه عقبات الطـــــــــــــريق بتلك المشورة مال السفين * تأرجح في سيره كالـــــــغريق 26- لەو چەند مانگەی كە لە ساڵی 1966 دا مابوو كە سەییدی تێدا لە سیدارە درا، تەفسیر (في ظلال القرآن) چاپێكی زۆری لێ كرا و دواتریش هەر بەو شێوە بەردەوام چاپ دەكرا، چونكە خەڵكی لە هەموو لایەك دەیانویست بزانن ئەوە چۆن تەفسیرێكە كە خاوەنەكەی لەسەری لە سێدارە دراوە، هەروەها لە دیاردەكانی گرنگیدان بەو تەفسیرە ئەوە بوو بۆ زۆر لە زمانەكانی دونیا وەرگێڕدرا، وەكو زمانەكانی ئینگلیزی و فەرەنسی و ئەڵمانی و ئۆردی و توركی و ئەندەنووسی و فارسی و بەنگالی. 27- پێم وایە خالی هاوبەش لە نێوان ابن تیمیة و سید قطب دا هەیە، لەوانە هەردووكیان ژیانیان بۆ كۆشش كردن لە پێناو عەقیدەو بیروباوەڕدا بەسەر برد و لەسەریشی كوژران، هەردوكیان نەیار و ناحەزیان زۆرە و ئەو نەیار و ناحەزانەش كتێبەكانی ئەوانیان نەخوێندوەتەوە بەڵكو داوایان لێكراوە دژایەتییان بكەن و بە زۆر هەڵەیان لێ بدۆزنەوە و تاوانباریان بكەن. خاڵێكی تری هاوبەشیش ئەوەیە هەردووكیان كتیبەكانیان لە دوای مردنیان بە شێوەیەكی زۆر بەرفراوان بڵاوبوویەوە و لایەنگرو قوتابی زۆریان بۆ پەیدا بوو. خاڵێكی تر ئەوەیە تەفسیری هەڵە و جیاواز لە مەبەست و بەرنامەیان بۆ هەندێ لە نووسینەكانیان كراوە و بەو شێوەش مەغدور بوون و بەزۆر هەندێ چەمك و ئاراستە لەسەریان حیساب كرا. هەردوو ئەم كەسایەتیە بەناوبانگەش هاوسەرگیرییان نەكرد چونكە زۆرێكیان لە تەمەنیان لە زیندان بەسەر برد و هەر لەوێیش كۆتاییی بە ژیانیان هات. 28- لە كۆتاییشدا پێویستە ئاماژە بەوە بكەین وەكو چۆن الطبري و النووي و ابن تیمیة و زۆر لە زانایانی تر هەلی هاوسەرگیرییان بۆ نەڕەخسا، بەهەمان شێوە سید قطب یش نەیتوانی و هەلی بۆ نەڕەخسا هاوسەرگیری و زەواج بكات، پێش ئەوەی گەشت بۆ ئەمریكا بكات بەنیازی خوازبێنی كچێك بوو بەڵام تا گەڕایەوە شووی كردبوو، دواتر كچێكی مارە بڕی و دوای ماوەیەك لەبەر هەندێ هۆكار لێی سارد بوویەوە و جیابوونەوە و بوو بە مایەی خەم و ئازار بۆی و لە دیوانەكەیدا قەسیدەی (الكأس المسموم) و (روایة الأشواك) ی لەسەر ئەو كچە نووسیوە. دواتر داوای كچێكی كرد و پێش ئەوەی ڕێك بكەوێت گیرا و بە پانزە ساڵ زیندانی حوكم درا، كە لە ساڵی 1965 یش ئازاد كرا ، تەمەنی گەیشتبووە پەنجا و نۆ ساڵ و لەو كاتەش هەر ویستی هاوسەرگیری بكات بەڵام ساڵێكی پێنەچوو بۆ كۆتا جاری دەستگیر كرا و حوكمی لە سێدارەدانی لەسەر جێبەجێ كرا. 29- من لێرەدا زياتر وەكو چاودێر و نووسەرێك كە مەبەستێتی ڕاستییەكان وەكو خۆی باس بكات مامەڵەم كردووە، واتە هەوڵم داوە بێ لایەن بم و نووسینەكەم بریتییە لە بەدواداچوون و خوێندنەوەیەكی زۆر لەسەر ئەم ناودارە، جگە لەوەی خۆم پێشتر زانیاری و پاشخانێكی باشم لەسەری هەبووە، مەبەستم ئەوە بووە لە ڕووە مێژووییەكەی باسی ئەم پرسە بكەم زیاتر نەك ڕەهەندەكانی بیروبۆچوونی سەید لە دوای خۆی باس بكەم چونكە ئەوە مەسەلەیەكی ترە، هەر بۆیە زۆر تیشكم نەخستووەتە سەر بۆچوون و تێگەیشتنی خۆم لەسەر ئەو كەسایەتییە ئەوەندەی كە ڕووداوەكانم گواستووەتەوە، دواجاریش ئەو مرۆڤ بووە و لە هەڵە و نەپێكان بەدەر و بەری نەبووە، هەڵەكانیشی هەندێكی بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە ئەو لە بنچینەدا ئەدیب و شاعیر بووە دواتر لە بواری زانستە شەرعییەكاندا وەكو عەقیدە و شەریعە و تەفسیر ڕۆچووە و قووڵ بووەتەوە، بۆیە لە كتێبەكانیدا بە تەفسیری (ظلاڵ) یشەوە پاشماوەی ئەو ڕابردووەی هەر بەسەرەوە دیارە و جا ئیتر ئەوەی كە هەڵەی كردبێت و ڕاستی لە ڕۆشنایی قورئان و سونەتدا نەپێكابێت لە ئەو ولە هەر زانا و موفەسیر و ناودارێكی تر وەریناگرین و رەتیدەكەینەوە، ئەوەشی حەق بێت لە رۆشنایی ئەو دوو سەرچاوەدا - كە زۆرە و دیارە لە نووسینەكانیدا - وەریدەگرین و پۆزشیش بۆ هەڵەكانی دەهێنینەوە چونكە وەكو شێخ بكر بن عبدالله أبو زید دەڵێت، بەڕوونی دیارە كە مەبەستی نەبووە و زیاتر كێشەی لە دەربڕیندا هەبووە تێیدا و لە ڕووی زاراوەی شەرعییەوە هەندێ جار سەركەوتوو نەبووە . 30- زۆریش گرنگە ئەوە بزانرێت كە هەندێ لە كتێبەكانی سەیید بەڕەحمەت بێت وەكو كتێبی (كتب وشخصیات) و (العداڵة الاجتماعی في الاسلام) كە نەیارەكانی باسی دەكەن و قسەكانی لەو كتێبانەی دەدەن بە چاویدا، چونكە تێیاندا رەخنەی لە چەند هاوەڵێك گرتووە وەكو معاویة و عمرو بن العاص رضي الله عنهما، ئەوە نووسین و قسەی ئەو كاتەیە كە بە ئیسلامەوە وابەستە نەبووە و هێشتا كاریگەری عباس محمود العقاد و طه حسین ی بەسەرەوە مابوو، دواتر لە كۆتا چاپی ئەو كتێبانەشدا هەموو ئەو قسانەی سڕیوەتەوە ولێیان پاشگەز بووەتەوە، ئەو كەسانەش كە ڕەخنە لە سەیید دەگرن ئەو حەقیقەتە دەزانن بەڵام خۆیانی لێ بی ئاگا دەكەن چونكە بە هەر نرخێك بووە مەبەستیانە سەیید ناشیرین بكەن و خەڵكی لە كتێبەكانی دوور بخەنەوە، تەنانەت لە كتێبی (معالم في الطریق) دا یەك بەشی تایبەتی لەسەر هاوەڵان نووسیوە بەناونیشانی:(جیل قرآني فرید)، بۆ هەركەسێكیش كە وردبێتەوە، ئاشكرایە كە سید قطب لە ژیانیدا بە سێ قۆناغی جیاوازدا تێپەڕیوە: قۆناغی یەكەم: قۆناغی پێش ئیلتیزام و دەستگرتن بە ئیسلام و شارەزابوون لە عەقیدە و بیروباوەڕە كە چەندین لە كتێبەكانی لەو سەردەمەدا نووسیوە بە تایبەتی ئەوانەی نەیارەكانی قسەی لەسەر دەكەن و سەییدی پێ تاوانبار و ناشیرین دەكەن. قۆناغی دووەم: سەرەتای درووست بوونی ئاراستەی ئیسلامی بوو لەلای سیدقطب و هێشتا كاریگەری عباس العقاد و طه حسین ی بەسەرەوە مابوو چونكە ئەو وەكو شاعیر و ڕەخنەگرێك بەوان كاریگەر بوو، ئەگەرچی لەم قۆناغەدا لە قۆناغی پێشووتر باش تر بوو بەڵام هێشتا مەسەلەی عەقیدە و حاكمیەتی الله تعالی نەبووە كێشەیەك لەلای هەموو ژیانی بۆ تەرخان بكات. قۆناغی سێیەم: قۆناغی خۆ یەكلاكردنەوەیەتی بۆ خزمەتی ئیسلام وقوڵبوونەوەیەتی لە عەقیدە و لە مێژووی هاوەڵان و لە تەفسیر و لە زانستە شەرعییەكاندا، كە ئەو هەڵانەی پێشتر كردبووی لایدا و چاكی كرد و ستایشی زۆری هاوەڵانی كرد لە كتێبەكانی (معالم) و (هذا الدین) و (في طلال القرآن)دا، هەروەها ئەو ڕەخنانەش كە پێشتر شێخ محمود شاكر لێی گرتبوو ئەوانەشی چاك كرد. دوا جاریش لەبەر ئەوەی سید حاڵی حاڵی هەر مرۆڤ و زانایایەكی تر لە ئیسلامدا هەر قابییلی هەڵەیە و مەعسوم نەبووە، بەڵام قسەمان لێرە لەسەر ئەو جەنگەیە كە لە دژی ڕاگەیاندراوە كە بێگومان كارێكی مەبەستدار و بەرنامە بۆ داڕێژراوە و لایەن و دەوڵەتی لە پشتەوەیە. بۆیە كاتێك شێخ ربیع بن هادي المدخلي و قوتابییەكانی هەڵسان بە بێژان و كۆكردنەوەی هەرچی هەڵەی سید قطب هەیە لە كتێبەكانی و لە كتێبێكدا كۆیانكردەوە، پێش چاپكردنی بۆ شێخ (بكر بن عبدالله أبو زید) ی ئەندامی دەستەی گەورە زانایانی سعودیةیان نارد بۆ ئەوەی پێشەكی بۆ بنووسێت وكتێبەكە بایەخ و ئیعتیباری زیاتر وەرگرێت، بەڵام ئەو لە دوای بەدواداچوونێكی زۆر وەكو خۆی دەڵێت و خویندنەوەی هەموو كتێبەكانی سید قطب، نەك هەر ڕازی نەبوو دەستخۆشی وپێشەكی بۆ ئەو كتێبە بنووسێت، بەڵكو داوای لە شێخ ربیع المدخلي و تەلەبەكانی كرد تەوبە بكەن لە ناشیرینكردنی كەسێك كە لە پێناو عەقیدەی تەوحید و حاكمییەتی پەروەردگاردا گیانی خۆی فیدا كردووە وخۆی بە قوربانی دینەكەی كردووە، ئەوەشی بۆیان ڕوون كردەوە كە هەندێ لەو ڕەخنانەی باسیان كردووە قسەی سەردەمی پێش ئیلتیزام و دەستگرتنێتی بە ئیسلامەوە و لەسەری حیساب نییە، هەندێكیشی تەنها كێشەی لە تەعبیر و دەربڕیندا بووە بەو پییەی ئەو شاعیر و ئەدیب بووە و زاراوەو تەعبیری ئەدەبی زاڵ بووە بەسەریدا، شێخ بەكر ئەوەشی وت كە ئەو هەڵانەی سید قطب كردوویەتی زۆر لەوانەی زانایەكی وەكو هەرەوی بچووكتر و ئاسانترە كە ابن القیم لە (زاد المعاد)دا كاتێك شەرحی كتێبی (منازل السائرین) ی هەرەوی دەكات پۆزشیان بۆ دەهینێتەوە. 31- بەڵام خاڵێكی نەرێنی كە مەبەستمە لێرەدا ئاماژەی پێ بكەم ئەوەیە، نووسینەكانی سەیید لە پاش وەفاتی، لێكدانەوەی جۆراوجۆری بۆ كراو هەندێ ئیش و كار لەسەر بنەمای نووسینەكانی دامەزرا و ئەنجامدرا كە مەرج نییە ئەوە بەرجەستە كردنێكی راست بێت بۆ بیرو باوەڕ و قەناعەتەكانی كە لەو كتێبانەدا نووسیوێتی، ئینجا لەبەر ئەوەی خۆیشی لە ژیاندا نەماوە تا بڕیاربدا چ كەسانێك نزیكترن لە بانگەوازەكەی یان زیاتر بەرجەستەی فیكری ئەویان كردووە، بۆیە جەختكردنەوەكانی لەسەر بایەخی حاكمییەت و گرنگیدانی بە جێبەجێكردنی شەریعەت و پەروەردە كردنی موسوڵمانان لەسەر بنەمای تەوحید و بیروباوەڕ هەروا لە ئاستێكی بەرزدا دەمێننەوە كە شاییستەی ئەوەن موسوڵمانان سوودی لێ وەربگرن و وەكو قوتابخانەیەك بانگەوازی لێوە فێر ببن، بێ ئەوەی هیچ جەماعەت وحیزب و دەستەیەك هەر ئاراستەیەكیان هەبێت بتوانن مافی خاوەندارێتی سەیید و فیكرەكانی بۆ خۆیان قۆرخ بكەن، چونكە سەیید كاتێك لە سێدارەدرا پەیوەندی وەكو ڕیكخستن بە كەمتر لە سەد كەسەوە بوو و هەموویشیان گیران و زۆربەیان كوژران، سەبارەت بە بەرگری كردنیشیان لە خۆیان و لە بزوتنەوەی ئیسلامی لەو سەردەمەدا هەر لە چوارچێوەیەكی نەزەریدا مایەوە و بە چاوی خۆی هیچ بەروبوومێكی ئەو بانگەواز و قەناعەتانەی خۆی نەبینی. ( ئەم باسە مێژووییانە درێژەیان دەبێت إن شاء الله). إحسان برهان الدین 18 رجب 1443 2022-2-19