#نیشانەی_تاقمەكان: 2- خەواریجەكان: خەواریج تاقمێكن لە تاقمە گومڕاكانی ئیسلام، بە هۆی كۆمەڵێك سیفەت و بیرباوەڕۆی نامۆیان بە قورئان و سوننەت لەڕووی عەقیدەوە لە خشتەچوون و چوونە ڕیزی تاقمە گومڕاكانی ئیسلامەوە. خەواریج بە دوو عەقیدەو بیروباوەڕی سەرەكی لە ئەهلی ئیسلام جیا دەبنە، هەر كەس و لایەنێك تاكو ئەو دو سیفەتەی تێدا نەبێت خەواریجێكی پەتی نییە، بەڵكو ڕێژەیەكی لە مەنهەج و ئاكاری ئەوانی تێدایە بە پێی ئەوەی چەند لە سیفەتەكانیانی هەڵگرتووە و تا چەند لە ڕووی فیكرییەوە لەوانەوە نزیكە یان دوورە، ئەو دوو بنەمایەیش بریتین لە: یەكەم/ التكفیر بالكبائر: خەواریجەكان لە گەڵ ئەوەشدا كە لە مەنهەجی قورئان و فەرمودە لایانداوە، بەڵام لە درێژایی مێژوودا بەوە ناسراون كە ئەهلی پەرستن و عیبادەتن، هەر بۆیە لەو دەرگاوە لە خشتەچوون و بە پێچەوانەی ئەهلی سوننەت و جەماعەت، وتیان هەركێ تاوانێكی گەورە بكات وەكو زینا و دزی و سوو خواردن و تاوانە گەورەكانی تر، ئەوە كافر دەبێت و بە هەمیشەیی لە دۆزەخدا دەمێنێتەوە. هەروەها هەندێ جار بە كەمترین گومان لە دینی كەسێك و بێ وردبوونەوە، یان بێ ئەوەی لە هەبوونی مەرجەكانی تەكفیر كردن و نەمانی ڕێگرەكانی دلنیا بم تەكفیر ئەنجام دەدەن و هەندی جاریش بەوەی كە پێی دەوترێت لازم القول كەسیك تەكفیر دەكەن واتە ئەڵێن ئەو قسەو كردارە بەواتای ئەوە دێت و ئەوەش كوفرە و كەواتە كەسەكە كافرە. بۆیە لە سەرەتای سەرهەڵدانیان زۆرێك لە هاوەڵان و خەلیفەكانیان تەكفیر كردوو جەنگیان لە دژ ڕاگەیاندن. بەڵام پێویستە تێبینی ئەوەش بكرێت لەم سەردەمەدا بەبەهانەی ئەو فەرموودانەی كە باسی خەواریج دەكەن، ئەوانەش كە الله تعالی لە قورئاندا و پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم لە فەرموودەكانیدا تەكفیریان كردوون، خەڵكانێكی گومڕا بە بەهانەی ئەو نیشانەی خەواریجەكانەوە نكۆڵی لەوەش دەكەن، واتە چۆن خەواریج خێران لە تەكفیركردندا و موسوڵمانانیش تەكفیر دەكەن، بە پێچەوانەی ئەوانەوە گومڕایانی ئەم سەردەمە هیچ بێ باوەڕێكیش لە دەرەوەی بازنەی ئیسلام نابینن و هەموان بەوانەش كە دژایەتی ئیسلام دەكەن بە موسوڵمان دەزانن! واتە: خەواریج بەرەو توندی و گومڕاكانی ئەم سەردەمەش بەرەو شلی هەردوولایان لە ڕاستە شەقامی ئیسلام لایانداوە. دووەم/ نیشانەی دووەمی خەواریج كە ئەگەر ئەو نیشانەی تێدا نەبێت خەواریجێكی یەتی و تەواو نییە ئەوەیە، كار بە فەرموودە نەكات و سوننەت ڕەتبكاتەوە، چونكە خەواریج زۆرێكیشیان لە هاوەڵانی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم پێ كافر بوو، فەرموودەش لە ڕێگەی ئەوانەوە بە ئێمە گەیشتووە، جا دەیانوت فەرموودە لە ڕێگەی خەڵكی كافرەوە وەرناگیرێت، بۆیە زۆربەی سوننەتیشان بەو بەهانەو ڕەتكردەوە. ئەوە سەبارەت بە دوو نیشانە سەرەكییەكەیان، بەڵام بە پێی فەرموودەكان كۆمەڵێك سیفەتیان هەیە و لە زیاتر لە بیست فەرموودەی صحیح و حەسەندا - وەكو شێخ عمار الصیاصنة دەڵێت - هاتووە كە پێویستە موسوڵمان وریای ئەو سیفەتانەی خەواریج بیت، چونكە هەركێ یەكێكی لەو سیفەتانە تێدا بێت، واتە بەشێكی لە سیفەتەكانی خەواریج تێدایە، ئەو سیفەتانەش بریتین لە: 1- هەرزەن و تەمەنیان كەمە: زۆربەیان گەنجی تازەپێگەیشتوون و بە كەمی كەسی بەتەمەن و خاوەن ئەزموون و شارەزایان تێدایە، پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم بە (حُدَثَاءُ الْأَسْنَانِ) وەسفی كردوون، الحافظُ ابنُ حجَرٍ لە كتێبی فتحِ الباری (12/287) فەرموویەتی:"‏وَالْحَدَثُ هُوَ الصَّغِيرُ السِّنِّ". 2- هەڵەشەیی و جنێوفرۆشتن: بە گشتی خەواریج و ئەوەی لەسەر ڕێبازی ئەوان بێت دەبینیت پەلەپەل دەكەن و حەماسەتیان زۆرە و دووربین نین و بە كەسایەتییەكی سەنگینەوە مامەڵە ناكەن، وەكو لە فەرموودەیەكی متفق علیه دا هاتووە: (يَأْتي في آخِرِ الزَّمانِ قَوْمٌ، حُدَثاءُ الأَسْنانِ، سُفَهاءُ الأَحْلامِ،يقولونَ مِن خَيْرِ قَوْلِ البَرِيَّةِ، لا يُجاوِزُ إيمانُهُمْ حَناجِرَهُمْ، يَمْرُقُونَ مِنَ الدِّينِ، كما يَمْرُقُ السَّهْمُ مِنَ الرَّمِيَّةِ ). 3- لەخۆ باییبوون و خۆبەزلزانین: خەواریج زۆر بە خۆیان و كردەوەكانیان ڕازین، بۆیە بەوەی كە دیكەن و دەیلێن شانازی دەكەن و تووشی غورور دەبن و دەمدرێژی بەسەر زانایانی ئوممەتدا دەكەن و بەهیچ شێوەیەك بۆ ڕاوتێگەیشتنی خاوەن ئەزموونەكان ناگەڕێنەوە، پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم فەرموویەتی: (إِنَّ فيكُمْ قَوْمًا يَعْبُدونَ ويَدْأَبونَ، حتى يُعْجَبَ بهمُ النَّاسُ، وتُعْجِبَهُمْ نُفوسُهم، يَمْرُقونَ منَ الدِّينِ مُروقَ السَّهْمِ منَ الرَّمِيَّةِ). 4- كۆشش كردن لە عیبادەت و خواپەرستندا: خەواریج هەمیشە بە زۆری عیبادەت و قورئان خوێندن و قوربانیدان بۆ دین ناسراون و سەرباری ئەو سیفەتانەش خەڵكێكی ئازا بووەنە لە كاتی ڕووبەڕووبوونەوەدا و خەڵكیان پێ سەرسام دەبێت، لەو بارەوە پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم فەرمویەتی: (لَيْسَ قِراءَتُكُمْ إلى قِراءَتِهم بشَيْءٍ، ولا صَلاتُكُمْ إلى صَلاتِهم بِشَيْءٍ، ولا صِيامُكُمْ إلى صِيامِهِمْ بِشَيْءٍ) رواه مسلِمٌ. 5- هەڵە تێگەیشتن لە قورئان: خەواریج قورئان زۆر دەخوێننەوە، تەنانەت خەڵكانێك كە خوێندنەوەی ئەوان دەبینن بۆ قورئان خوێندنەوەی خۆیانیان لەبەر چاو دەكەوێت، وەكو پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم فەرموویەتی: (يَقْرَؤُونَ القُرْآنَ يَحْسَبونَ أَنَّه لَهُمْ، وهو عَلَيْهِمْ)، (يَتْلونَ كِتابَ اللَّهِ رَطْبًا، لا يُجاوِزُ حَناجِرَهُمْ)، (يَقْرَؤُونَ الْقُرْآنَ لا يُجاوِزُ تَراقِيَهُمْ). جا ئەو فەرموودانەش ئەو كاتە بۆ هاوەڵان وتراوە واتە هاوەڵان كە نوێژو عیبادەتی ئەوان دەبینن نوێژو عیبادەتی خۆیانیان لەبەر چاو دەكەوێت چجای خەڵكی غەیری هاوەڵان! 6- قسەی جوان و ڕازاوە: توانای قسە كردنی جوانیان هەیە، بانگەشەشیان بەڕواڵەت جوانە و بێ عەیبە، دژایەتی بێ باوەڕان دەكەن، بەڵام كرداریان لە ڕاستیدا بەو شێوە نییە: (يُحْسِنونَ الْقِيلَ، ويُسيئونَ الفِعْلَ)، (يَتَكَلَّمونَ بكَلِمةِ الْحَقِّ)، (يَقولونَ مِنْ خَيْرِ قَوْلِ الْبَرِيَّةِ). 7- تەكفیركردن و حەڵاڵ كردنی خوین: ئەوەش سیفەتێكی سەرەكییە لەواندا، پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم فەرموویەتی: (يَقْتُلون أَهْلَ الإسلامِ ويَدَعونَ أَهْلَ الأَوْثانِ) متفَقٌ عليه. هۆكاری كوشتنشیان بۆ خەڵكانی موسوڵمان لەبەر ئەوەیە تەكفیریان دەكەن، القرطبي لە كتێبی المفهم دا دەڵێت: ذلك أنَّهم لمَّا حكَموا بكُفرِ مَن خرَجوا عليه منَ المسلِمينَ، استباحوا دِماءَهم". هەروەها ابنُ تَيْميَةَ لە مجموع الفتاو دا دەڵێت: "فإنَّهم يَسْتَحِلُّون دِماءَ أَهْلِ القِبْلةِ لاعْتِقادِهم أنَّهم مُرْتَدُّونَ أَكْثَرَ ممَّا يَسْتَحِلُّونَ مِن دِماءِ الْكُفَّارِ الذين لَيْسوا مُرْتَدِّينَ". 8- خۆ جیاكردنەوە لە موسوڵمانان بە هەندێ درووشم: بۆ نموونە لەسەردەمی علي بن ابي طالب رضي الله عنه سەریان دەتاشی، وەكو لە فەرموودەیەكی سحیحدا هاتووە: (سِيماهُمُ التَّحْليقُ). رواه البخاريُّ. شيخُ الإسلامِ لە مجموعِ الفتاوى (28/ 497) دەڵێت: "وهذه السِّيما سِيما أَوَّلِهم كما كان ذو الثُدَيَّةِ؛ لا أنَّ هذا وَصْفٌ لازِمٌ لهم". واتە سیمای سەرسفر كردنیان بۆ سەركردەی یەكەمیان ذو الثُدَيَّةِ دەگەڕێتەوە نەك ئەوەی ئەوە سەرتاشینە سیفەتێكی هەمیشەیی بێت لەگەڵیاندا. تێبینی: 1- ئەوەندەی من بزانم كەسانێك، یان كۆمەڵێك نین خەواریجی پەتی بن، واتە هەموو مەرجەكانی خەواریجیان لەسەر جێبەجێ ببێت و لەبیروباوەڕو سیفەتەكانیاندا كوتومت وەكو خەواریجەكانی سەردەمی یەكەم بن، بەڵام زۆرن ئەوانەی بەشێك لە خەسڵەت و سیفەتاكانی ئەوانیان هەڵگرتووە. 2- هەندی جار دەسەڵاتەكان لە زۆرێك لە وڵاتانی ئەوەی پێی دەوترێت جیهانی ئیسلامی، دژایەتی هەر كەسیك دەكەن كە دەستیان بە دینەكەیانەوە گرتووە بە ڕاستەوە بەوەی كە خەواریجن، واتە خەواریج هەندی جار وەكو بیانوو بەكار دێت بۆ لێدانی هەر كەسێك خۆی وابەستەی عەقیدەو شەرعی ئیسلام بكات. 3- نە خواریج ئەگەر ئەگەر تەواو وابەستەی فیكری خەواریج بن، یان ئەگەر زۆرێك لە سیفەتاكانی ئەوانیان هەڵگرتبێت ڕاست دەكەن و لەسەر صراط المستقیم ن، نە ئەوانەش لە زۆرێك لە وڵاتاندا لە سەر ئاستی تاك و كەسایەتی و دەوڵەت، كە بە تۆمەت و بەهانەی خەواریج بوونەوە لە موسوڵمانی وابەستە بوو بە دینەكەیانەوە دەدەن و ئازاریان دەدەن ڕاست ئەكەن، هەردوو ئەو تەوژمە هەر یەكەو بە جۆرێك لە ڕێگای ڕاستی شەرعی ئیسلام لایانداوە، بەڵكو هاوسەنگی و ڕێگای ڕاست ئەوەیە وەكو ئەوە بیت لە قورئاندا و لە سوننەتدا داوات لێكراوە، بەبێ ئەوەی لە شەرع توندتر بیت و خۆت لە خاوەن شەرع بە غیرەتتر بزانیت لەسەر ئیسلام! یان بە پێچەوانەوە لە خۆتەوە تەنازولات بدەیت و لە شەرعدا گۆڕانكاری و شێواندن بكەیت بە بەهانەی خویندنەوە تازە بۆ دەقەكانی ئیسلام و ڕەچاوكردنی فیقهی مەقاسید و ئەو جۆرە بیانوانە .