#دەمارگیری_و_تەقلیدی_مەزهەبی_لەتەرازووی_ئیسلامدا: 6
لە مەزهەبەكاندا بۆچوونی زانا پێش دەقەكان دەكەوێت!

یەكێك لە كارەساتەكانی ناو كتێبی مەزهەبەكان ئەوەیە، هەندێ جار سەرەڕای جێگیر بوونی فەرموودەیەك لەلای خاوەن ئەو كتێبە مەزهەبییە، بۆ نموونە لە مەزهەبی حەنەفیدا، دەبینین بەهۆی دەمارگیری یان لە ڕقی مەزهەبێكی تردا، زاناكە بۆچوونی خۆی پیش فەرموودەكە دەخات و كار بە فەرمودەكە ناكات، لەسەر ئەم كارەساتە ئەگەر لە كتێبە مەزهەبییەكاندا بگەرێیت نموونە گەلێك زۆرە، بەڵام من  تەنها دوو نموونە لەوانەی خاوەنی كتێبی (بدعة التعصب المذهبي ) هێناوێتی باس دەكەم:

یەكەم: دانەری كتێبی (الهدایة) وەكو شێخ ناصر الدین الألباني لە (أحكام الجنائز وبدعها 108-109) دەیگێرێتەوە، یەكێكە لەكتێبە لەپیش و سەرەكییەكان مەزهەبی حەنەفی، لە بەرگی یەك لاپەرە 462 لە كاتی باسكردنی چۆنێتی ڕاوەستانی ئیمام لە نوێژی جەنازەدا دەڵێت: (ویقوم الذي یصلي علی الرجل والمرأة بحذاء الصدر. قال: لأنه موضع القلب، وفیه نور الإیمان، فیكون القیام عنده إشارة إلی الشفاعة لإیمانه) واتە: ئەو كەسەی نوێژ لەسەر مردووی پیاو وئافرەت دەكات لە ئاستی سنگی مردووەكە ڕادەوەستێت چونكە ئەوە جێگای دڵە ونوری ئیمان لەو جێگەیە، بۆیە ڕاوەستانی ئیمامەكە لەو جێگەیە ئاماژەیە بۆ شەفاعەت كردن بۆ ئیمانی ئەو كەسە!
ئەمەش لە كاتێكدایە خاوەنی كتێبی هیدایە خۆی ئەو فەرموودەی پێشتر هێناوە و ئاگەدارە كە پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم فەرموویەتی: پێشنوێژ لە نوێژی مردوودا لە ئاستی سەری مردووی پیاو دەوەستێت و لە ئاستی ناوەڕاستی ئافرەتی مردوو ڕادەوەستێت بۆ نوێژكردن، لەوەش سەیرتر، خودی أبو حنیفة  كە ئیمام و سەر مەزهەبی خاوەن كتێبی الهدایة یە، هەروەها أبو یوسف و الطحاوي كە ئەوانیش لەسەرانی مەزهەبەكەن، بەڵكو جومهوری زانایان هەمووی لەسەر كار كردنن بەو فەرموودە ، بەڵام ئەو بە هۆی دەمارگیری مەزهەبی و هەندێ بەهانەی بەتاڵەوە فەرموودەكە ڕەد دەكاتەوەو بە ڕاو تیگەیشتنی خۆی كار دەكات .

دووەم: خاوەنی كتێبی شرح العنایة علی الهدایة (1/225-226علی هامش فتح القدیر)كە ئەو  زانایەكی حەنەفییە، دەڵێت: (إن حضورهن - أي النساء - الجماعات متروك بإجماع المتأخرین) خاوەنی كتێبی فتح القدیر یش هەمان قسەی كردووە. واتە: ئامادە بوونی ژنان بۆ نوێژی جەماعەت لە مزگەوتەكاندا  بە ئیجماعی زانا (متأخر) ەكان كاری پێ ناكرێت!
ئەمەش هەڵە ولادانێكی گەورەیە لە سوننەت لەبەر دەستگرتن و دەمارگیری بۆ مەزهەبەكەی، چونكە لە هەردوو صحیح البخاري ومسلم دا هاتووە لە فەرموودەی ابن عمر كە پێغەمبەر صلی الله وعلیه وسلم فەرموویەتی: (إذا اسْتَأْذَنَتِ امْرَأَةُ أحَدِكُمْ إلى المَسْجِدِ فلا يَمْنَعْها) البخاري  : (5238).  مسلم (442). واتە: ئەگەر ئافرەتی كەسێكیتان داوای مۆڵەتی ڕۆیشتنی بۆ مزگەوت لێتان كرد با ڕێگری لێ نەكات.
كاتی خۆیشی كوڕێكی هاوەڵی گەورە عبدالله بن عمر الله لێی ڕازی بێت بەباوكی وت، بەڵام ئێمە ڕێگە بەئافرەتەكانمان نادەین بچنە مزگەوت! ئیتر باوكیشی لێی تورە بوو و تاكو لە دونیا دەرچوو قسەی لەگەڵی نەكرد لەبەر ئەوەی قسەی رسول الله ی صلی الله علیه وسلم رەتكردەوە.
كارەساتەكەش وەكو وتم ئەوەیە لەم جۆرە موخالەفاتانە لە كتێبی هەموو مەزهەبەكاندا زۆرە، كەسیش لە مەقەلید و مامۆستا و مەلا و شوێنكەوتوان پاساوی بۆ دەهیننەوە و بە وشەیەكیش لەبەرانبەر ئەو هەڵە گەورانە ڕاناوەستن و هیچ نەبێت داوا بكەن ئەو كتێبانە لەو كارەساتانە پاك بكرێنەوە.

#دەمارگیری_و_تەقلیدی_مەزهەبی_لەتەرازووی_ئیسلامدا: 5
وابەستەبون بە مەزهەبێكەوە بیدعەیە

لە كاتێكدا موقەلید و شوینپێ هەڵگرانی مەزهەبەكان بەبێ بەڵگەی كیتاب و سوننەت، هەر خەریكی واجب كردنی تەقلید كردنن لەسەر موسوڵمانان و هەموو هەوڵێكیان ئەوەیە پێیان بڵێن مادام كتێبی مەزهەبەكان هەیە باش نییە و نابێت وهەندێكیان دەڵێن حەرامیشە لە خۆتەوە  بۆ زاهیری كیتاب و سونەت بگەڕێنەوە، حەقیقەت ئەوەیە كە تەقلید كردنی یەك مەزهەب و دەست پێوە گرتنی بۆ ئەوەی هەموو حوكمێكی دین لەوێوە وەربگریت وبەناڕاستەوخۆ وەكو معصوم تەماشای مەزهەب و سەرانی بكەیت، لە ڕاستیدا ئەوە كارێكی بیدعەیە و داهێنانێكە لەسەردەمی لاوازی ئوممەت و پەرتەوازەیی حاڵیاندا سەری هەڵدا.

لەوانەیە پێت سەیر بێت  و وابزانیت ئەو قسە زێدەڕەوی تێدایە كە  هەندێ لەسەرانی مەزهەبییەكان مەزهەبیان پەسەند كردووەتە سەر قورئان و سوننەتیشدا و گەرانەوەیان بۆ قورئان و سوننەت بەلاوە پێویست نییە بەڵكو لەلای هەندێكیان گەڕانەوە بۆ زاهیری قورئان و سوننەت بەلایانەوە كوفرە وئەمەش بەڵگەیەك وەكو نموونە:

أحمد الصاوي المالكي كە یەكێكە لە سەرانی ئەشاعیرە و مەزهەبییەكان لە پەراوێزەكەیدا لەسەر تەفسیری (الجلالین) لە ئایەتی  (وَلاَ تَقْولَنَّ لِشَيْءٍ إِنِّي فَاعِلٌ ذلك غَداً إلا أن يشاء الله) لە بەرگی سێیەم ولە لاپەڕەی 9 دەڵێت" الأخذ بظواهر الكتاب والسنة من أصول الكفر " واتە: وەرگرتنی ڕواڵەتی ئایەت و فەرموودەكان لە بنەماكانی كوفرە و واتە مرۆڤ بەرەو كوفر دەبات !؟ باشە ئەگەر زاهیری قورئان و سوننەت خەڵكی بەرەو كوفر دەبەن - وەكو زانایەكی گەورە فەرموویەتی - ئەی ئیتر چۆن هاوەڵان و تابیعی و شوێنكەوتوانی تابیعییەكان ڕێنوێنییان لە قورئان و سوننەت وەرگرت؟ 

بەڵام بۆچی  مەزهەبی بوون، واتە دەستگرتن بە یەك مەزهەبەوە ودینداری لەسەر یەك مەزهەب، بۆ نموونە لەسەر مەزهەبی شافیعی یان حەنەفی و مەزهەبی تر كارێكی بیدعە و خراپ و داهێنراوە، پوختەی قسەی  زانایانتان لەو بارەوە بۆ باس دەكەم:

1- لەبەر ئەوەی ئەسڵ لە دینداریدا مەزهەبی بوون نییە، بەڵكو لامەزهەبییە! كە ئەم دەستەواژە لەلایەن موقەللیدی مەزهەبەكانەوە وەكو توانج و  ناووناتۆرە بۆ شوێنكەوتوانی كیتاب و سوننەت باسی دەكەن، كاتێكیش الله تعالی فەرمان بە كەسی نەزان كرد بگەرێتەوە بۆ لای (أهل الذكر) بۆ ئەوەی پرسیاریان لێ بكات، نەیفەرموو بگەرێنەوە بۆ لای یەك زانا یان یەك مەزهەب، بەڵكو بە (مطلق)ی فەرمانی كرد و مطلق یش بەبێ بەڵگەی كیتاب و سوننەت كەس ناتوانێت (تقیید) وسنوورداری بكە و بەڵگەش نییە.

2- مەبەستێكی تریش هەیە لە پشت ئەوەی مەزهەبی بوون بیدعەیە، ئەویش جیاوازی كردنە لە نێوان شوێنكەوتنی پێشەوایەك و لە نێوان شوێنكەوتنی پێغەمبەردا صلی الله علیه و سلم، چونكە ئەو كەسەی شوێنكەوتووی مەزهەبێك بێت، لە راستیدا شوێكەوتنی خاوەن مەزهەبەكە و شوێنكەوتنی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم ی یەكسان كردووە، بۆ نموونە دەڵێت من شوێنی ئەبو حەنیفە دەكەوم جیاوازی نییە وەكو ئەوەیە شوێنی پێغەمبەر صلی الله علیه  وسلم كەوتبم. الله تعالی لە قوراندا فەرموویەتی: ( فبشر عباد الذين يستمعون القول فيتبعون أحسنه ) الزمر:18. واتە الله تعالی ستایشی ئەوانەی نەكردووە كە بە ڕەهایی گوێبیست و گوێڕایەڵی هەموو قسەیەك دەبن، بەڵكو  تەنها ستاشی ئەوانەی كردووە كە گوێڕایەڵی تەنها قسەباشەكان دەبن، چونكە جگە لە پێغەمبەر صلی الله لعیه و سلم كەس نییە هەموو قسەكانی ڕاست و باش بێت.

 پێشەوا مالك بە ڕحمەت بێت دەیفەرموو: (لیس كلما قال رجل قولا وإن كان له فضل یتبع علیه ) واتە مەسەلەكە وا نییە هەركێ قسەیەكی باشی كرد وخەڵكی شوینی بكەون! هەروەها لە مالك و لە أحمد یش بەرەحمەت بن دەگیڕنەوە فەرموویانە: هیچ كەسێك نییە جگە لە رسول الله صلی الله علیه و سلم ئیللا قسەی لێی وەردەگیریت و لێیشی دەدرێتەوە بەسەریدا و وەرناگیرێت.

3- هۆكاری سێیەم لەسەر خراپی تەقلید و شوێنكەوتنی مەزهەبێك ئەوەیە لەسەردەمی سەلەفی چاكی ئەم ئوممەتە و لە سەردەمی سەدە خەیرییەكاندا هاوەڵان دابەش نەبووبوونە سەر هاوەڵە گەورەكاندا بۆ نموونە كۆمەڵێكیان بەكری بن و كۆمەڵێكی تریان عومەری بن و دەستەیەكیان عوسمانی بن و جەماعەتێكی تریان مەسعودی بن!! ئەگەریش تەقلید كارێكی درووست و باش بوایە ئەوان ئەو خێرەیان لەدەستی خۆیان نەدەدا.
زانای گەورە ابن عبدالبر لە كتێبی( جامع بيان العلم وفضله) زۆر  بە جوانی وبەشێوەیەكی زانستی و بەبەڵگەی  كپكەرەوە بەرپەرچی موقەلید و شوێنكەوتووی مەزهەرەبەكانی داوەتەوە، إن شاء الله لە بەشێكی سەربەخۆدا باسی گفتۆگۆ و بەرپەرچدانەوەكانی بۆ ئەوان دەخەینەڕوو.

لە ڕاستیدا دابەش بوونی خەڵكی لەسەر چوار پێشەوا ، هەندێكیان شافیعی و هەندێكیان حەنەفی و ئەوانی تر مالیكی و حەنبەلی و چەق بەستنیان لەسەر بیروڕاو تێگەیشتنەكانی ئەوان دینداری بكەن و هەر كۆمەڵێكیش دەمارگیری بۆ پێشەواكەی خۆی هەبێت،  ئەوە وەكو  ڕۆژی ڕوناك دیارە كە بیدعەیەكی ئاشكرایە ونامۆیە بەڕوحی ئیسلام، پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم فەرموویەتی:  ( أما بعدُ، فإن خيرَ الحديثِ كتابُ اللهِ وخيرَ الهديِ هديُ محمدٍ صلَّى اللهُ عليهِ وسلَّمَ وشرَّ الأمورِ محدثاتُها وكلَّ بدعةٍ ضلالةٌ) هەروەها فەرموویەتی: (مَن أَحْدَثَ في أَمْرِنَا هذا ما ليسَ فِيهِ، فَهو رَدٌّ ) البخاري (2697)، ومسلم (1718).

#دەمارگیری_و_تەقلیدی_مەزهەبی_لەتەرازووی_ئیسلامدا: 4
تەقلید كردنی مەزهەب چۆن و بۆ كێ ڕێگەپێدراوە؟

هەموو كەسێك كە جاهیل بێت بە حوكمەكانی شەریعەت و ڕێگای بۆ گەیشتن بە بەڵگەكانی كیتاب و سوننەت  نەزانێت، الله فەرمانی پێ كردووە پرسیار لە ئەهلی عیلم بكات، (فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ) النحل:43. لەم ئایەتەو كۆمەڵێك بەڵگەی تر زانایان بەوە گەیشتوون كە كەسی جاهیل دەتوانێت تەقلیدی پێشەوایەك لە پێشەوایانی مەزهەبەكان بكات بەبێ ئەوەی بزانێت دەلیلی ئەوان لە حوكمەكەدا چی بووە، چونكە ئەسڵەن ئەو ناتوانێت لە دەلیل تێبگات، بۆیە چارەسەری هەر ئەوەیە كەسێكی تر واتا زانایەك ڕێگای حەقی پێ نیشان بدات، ئەمەیان كەس لاری لەسەری نییە كە كەسی جاهیل بۆی هەیە تەقلید بكات، بەڵام لێرەدا چەند تێبنییەكی گرنگ هەیە:

1- ئەو كەسەی كە بەشەریعەت جاهیلە ، مەرج نییە ئیللا لەسەر مەزهەبی شافیعی یان أحمد بێت، یان ناچار بێت لە چوار چێوەی  پێشەوایانی چوار مەزهەبەكە دەرنەچێت، ئەوە (لزوم ما لا یلزم)ی پێ دەوترێت، واتە خۆی وابەستە شتێ: كردووە كە شەرع ئەوەی پێوەی وابەستە نەكردووە، بەڵكو هەر زانایەكی موعتەبەر كە بەوە ناسرابێت بە بەڵگەی كیتاب و سوننەت فەتوا دەدات و وەڵامی پرسیار دەداتەوە، ئەوە مەبەستی ئایەتەكەی پێ جێبەجێ دەبێت بۆ ئەو كەسەی بە حوكمەكانی شەریعەت نەزانە.

2- (فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ) مەعنای ئەوەیە پرسیاری بەڵگەكانی كیتاب و سوننەت لەو زانایانە بكرێت، نەك پرسیاری ڕاوبۆچوون و تیگەیشتنی خۆیان. لە هەبوونی بەڵگەی كیتاب و سونەتدا ڕای زانا چ گرنگییەكی هەیە؟ بەڵام ئەگەر بەڵگەكە زیاتر لە مەعنایەكی هەڵدەگرت، یان دەقێكی راستەوخۆ لەسەر حوكمی ئەو مەسەلە نەبوو، لەو حاڵەتەدا  پرسیار لە ئەهلی ذكر دەكرێت.

3- تەقلید كردنی مەزهەبێك یان زانایەكی دیاری كراو نابێت وەكو واجب و فەرز سەیر بكرێت، چونكە ئەو واجب بوونە بەڵگەی شەرعی دەوێت و بەڵگەشی لەسەر نییە، پرسەكە هەر ئەوەندەیە كە حوكمی مەسەلەیەكت نەزانی پرسیار لە زانایان دەكەیت بۆ زانینی، نەك یەك مەزهەب بگریت و وابزانیت حەق وڕاستی تێدا كورت هەڵهاتووە.

مەزهەبە فیقهییەكان خێروچاكەیان زۆر تێدایە، زانستی شەرعی باشیشیان تێدایە، بەڵام ئەو مەزهەبانە دواجار هەوڵ وكۆششی مرۆڤەكانە و وەحی نییە لە ئاسمانەوە دابەزیبێت، ڕاست و پێكانی تێدایە، هەڵە و نەپێكانیشی تێدایە، ئەوەش دەرخەری ئەو حیكمەتەیە كە نابێت موسوڵمان دەست بەتەنها مەزهەبێكەوە بگرێت، چونكە ئەوە فێری دەمارگیری دەكات وئەم زنجیرە باسەش هەمووی جەختكردنەوەیە لەسەر وریاكردنەوەی موسوڵمانان لەو مەترسییە.

مەزهەبەكان - وەكو هەندێك لە زانایان فەرموویانە - وەكو ئەوەیە كەسێك بۆ نموونە نەخۆش بێت وبچێتە لای پزیشكێك، یان ئیشی بكەوێتە لای خاوەن پیشەیەك، ئیشەكەی خۆی لەلای تەواو دەكات و مەرج نییە پەیوەندییەكی بەردەوام بەو پزیشك و پیشەوەرەوە بیبەستێتەوە، ئەگەر جارێك چووە لای پزیشكێك ودوایی دەركەوت سوودی لێی نەبینی و نەیتوانی نەخۆشییەكەی بدۆزیتەوە دەچێتە لای پزیشكێكی تر مەرج نییە تاكو ماوە تەنها سەردانی ئەو بكات!
هەر لەو ڕوانگەشەوە بیدعەبوونی دەست گرتن بەیەك مەزهەبی فیقهییەوە سەرچاوە دەگرێت، چونكە تۆ بەو كارەت شتێك لەسەر خۆت فەرز دەكەیت الله عزوجل لەسەرتی فەرز نەكردووە  وفراوانی ئیسلام بە خۆڕایی لەخۆت تەسك دەكەیتەوە.

باوەڕیشمان وایە زۆربەی زۆری ئەو زانایانەی لە درێژایی مێژوودا نازناوی شافیعی و حەنەفی و مالیكی و حەنبەلی یان هەڵگرتووە -جگە لە دەمارگیرەكانیان نەبێت كە لەوانەیە كەم بن وناسراویشن ولەم زنجیرەدا ئاماژەیان بۆ دەكرێت إن شاء الله - هیچ زانایەك ئەوانە چەقی تەنها لەسەر ڕاوبۆچوونی سەرمەزهەب و زانایانی مەزهەبەكەی خۆی نەبەستووە وتەنها ئەوان بەحەق بزانێت، بەڵكو هەركاتێك بەڵگەی لە مەزهەبێكی تر و لەلای زانایەكی تر بۆ ڕاست بووبێتەوە كاری پێكردووە، ئینجا ئەو زانایانەش كە بە شافیعی و بە حەنەفی و مالیكی ناسراون، ئەوانە ڕۆڵی دادوەر و كەسایەتی زانستی و كۆمەڵایەتی و تەنانەت سیاسیشیان لەسەردەمی خۆیاندا گێڕاوە، كێشەو قەزاوەت و پرسی گەورەیان هاتووەتە بەردەست كە بەڕاستەوخۆ لە دەقەكاندا باس نەكراون، بۆیە لەسەر مەزهەبێكی دیاریكراو  لەو مەسەلانەدا فەتوایان داوە، نەك بڵێی لەهەموو شتێكدا خۆیان لەو بازنەیەدا قەتیس كردبێت.

نموونەش لەو بارەوە گەلێك زۆرە، كتێبی (المجموع) ی نەوەوی و (المغني) ابن قدامة ودەیان و سەدان كتێبی تر هەیە خاوەنەكەی بە شوێنكەوتوی مەزهەبێك ناسراوە، بەڵام هەركاتێك بەڵگەی لەمەزهەبێكی تر و لەلای زانایەكی تر بینیبێت، دوو دڵ نەبووە لەوەی مەزهەبەكەی خۆی بەجێ بهێڵێت وكار بە بۆچوونە ڕاستەكە بكات.

ئالێرەشەوە وبەم واتایەی كە دەمارگیری لەگەڵ نەبێت،  ئینتیساب خۆی بۆ خۆی بۆ هەر مەزهە.بێك لە چوار مەزهەبە بەناوبانگەكان، یان هەر مەزهەب و ڕیباز و قوتابخانەیەكی زانستی تر، یان وەرگرتنی فیقهی ئیسلامی بە پێی مەزهەبێك لە مەزهەبەكان بەمەرجێك ڕەچاوی دەلیلی كیتاب و سوننەتی تێدا بكرێت، هیچ گرفتێكی شەرعی تێدا نییە، بەڵكو ئەوەی گرفتە ولەگەڵ دەقەكانی كیتاب و سوننەتدا یەكناگرنەوە دەمارگیرییە و بچوك كردنەوەی شەریعەتە ئەوەیە، لە ڕاوبۆچوون و تێگەیشتنی پێشەوایەك و زانایانانی تری شوێن كەوتووی ئەودا قەتیس ببن و وا بزانن  ئیسلام هەمووی هەر ئەوەیە و بە بەهانەی ئەوەی ئەوان زانا و موجتەهید بوونە ودەرگای ئیجتیهاد تاكو ڕۆژی قیامەت داخراوەو قوفڵی لێ دراوە و بەهیچ شێوەیەك تەحقیق لە بەڵگەی قسەو فەتواكانیان وبەو شێوەش و بەبەهانەی شوێنكەوتنی مەزهەب ، زۆرێك  لە حوكمەكانی كیتاب و سوننەت ڕەتدەكرێتەوە وئەمەیش ێگای مەترسییە لەلای هەموو دڵسۆزێكی ئیسلام.

#دەمارگیری_و_تەقلیدی_مەزهەبی_لەتەرازووی_ئیسلامدا: 3
هەڵوێستی موسوڵمان لە پێشەوایانی مەزهەبەكان

لە كاتێكدا ئێمە باسی خراپییەكانی دەمارگیری بۆ مەزاهیبەكان دەكەین و تەقلیدكردنی كوێرانە وڕەها بۆ بیروبۆچوون وفەتواكانی ئەوان بە كارێكی ناشەرعی وخراپ دەزانین، یەكێك لەسەرچاوەكانی ئەم بیروباوەڕەمان لە خودی ئەو پێشەوایانەوە بۆ درووست بووە و لەوانمان وەرگرتووە، بۆیە كەس مەبەستی باسەكانمان بەلاڕێدا نەبات و وابزانێت ئێمە لە پێگە وبایەخی ئەو زانایانە كەم دەكەینەوە، نەخێر هەركێ وا تێگەیشتووە زۆر بەهەڵەدا چووە چونكە ئەو زانایانە بەلامانەوە بەرزو بەرێزن هاوكات بە معصوم و بێ هەڵە و كەموكوتریش نایانبینین.

پێشەوایانی مەزهەبەكان لە باشترین زاناكانی ئوممەتن و خزمەتی موسوڵمانانیان بە زانستەكەیان زۆر كردووە، زانستەكەشیان بووەتە مەشخەلێك بۆ موسوڵمانان وسەرچاوەیەك بۆ فێركردنی زانستی شەرعی، قسەی ئێمە كە ڕەنگدانەوەی قسەی زانا ڕەببانییەكانی ئوممەتە ئەوەیە، ئەوان  لەبەر ئەوەی مرۆڤ بوونە و معصوم نەبوونە،  نابێت فەتوا وبۆچوونەكانیان وەكو دەقی قورئان و سونەت پیرۆز تەماشا بكەین وبەبێ تەحقیق و لێوردبوونەوە ورەیان بگرین، نابێت ئەوان ببنە فلتەرێك دینی ئیسلام بە كتێب و بەفەتواكانی ئەواندا بۆ موسوڵمانان  ڕەت ببێت، چونكە زانستی ئەوان دەبێت لە چوار چێوەی زانستی مرۆڤەكان و زاناكانی تردا پۆلێن بكرێت و هەمووی لە ڕۆشنایی كیتاب و سوننەتی صحیح دا وەربگیرێن یان ڕەتبكرێنەوە، دەمارگیری و تەقلید كردنی ئەوان بە ڕەهایی، موقەللید بەخۆی بزانێت یان نەزانێت، تەقدیس كردنە و بە معصوم دانانە بۆ ئەوان وئەوەش لەگەڵ بنەمای اعتصام كردن بە كیتاب و سوننەت و تەماشاكردنیان بە تاكە دووسەرچاوەی سەرەكی ڕەها بۆ تەشریع تێكدەگیرێت.

لەلایەك ترەوە هەركەسێك لە پێگەی زانست و دڵسۆزی ئەوان بۆ ئیسلام كەم بكاتەوە، یان تۆمەتباریان بكات و هەر بێ ئەدەبییەك بەرانبەر ئەوان بكات، یان وەكو ئەو فیتنەی ماوەیەكە لەناو كورددا سەری هەڵداوە كە هەندێك جاهیل وخەڵكی نەكیرە تەكفیری ئەوان دەكەن! ئێمە لە هەموو ئەوانە بەرین وحاشا دەكەین و بە جۆرێك لە گومڕایی و بە فیكرێكی مونحەریف وترسناك تەماشای دەكەین، مەحاڵە لە پێگەی زانایانی ئوممەت كەم بكەینەوە چجای تەكفیریان بكەین،  ئەوە لادن و گومراییەكە الله ئێمەی لێ پاراستووە، بەڵكو ئەو پێشەوایانە بە زانای گەورەی ئیسلام دەزانین وڕێزو حورمەتیان لەلامان هەیە وخۆشمان دەوێن، بەڵام وەكو پێشتر وتم نە بە زمانی سەر و نە بەزمانی حاڵ ئەوان بە معصوم و بێ هەڵە وپەڵە نازانین، بەواجبیشی نازانین كەسێك تەقلیدی ئەوان بكات و لە سەر قسەكانی یەكێك لەوان چەق ببەستێت وبۆ قسەی ئیمامێكی تر نەتوانێت دەربچێت ودین لەمەزهەبێكدا یان لە چەند مەزهەبێكدا بچووك بكاتەوە، ئەوە بە واجب كردنی شتێكە كە شەرع بەواجبی دانەناوە، ، بەڵكو وەكو ئەو پێشەوایانە خۆیان فەرموویانە، لە قسەو فەتواكانیان سوودمەند دەبین تا ئەو كاتەی موافیقی كیتاب و سوننەت بێت، هەركاتیكیش موخالەفەی كرد بەبەڵگە ڕاستەكە كار دەكەین و قسەكەی ئەوان ڕەتدەكەینەوە، زانایانی ئوممەتی ئیسلام تەنها لەسەر چوار زاناو پێشەوای مەزهەبەكان كوۆت هەڵنەهاتوون تاكو تەنها لەوان یان لە یەكێك لەوان دین وەربگرین، دین لە هاوەڵان و لە تابییعین و لەئەوان و لە هەر زانایەكی تر وەردەگرین كە بزانین وابەستەی كیتاب و سوننەتە.

بۆچوونمان دەربارەی چوار پێشەواكە وەكو بۆچوونی ابن قیم الجوزیة یە بەڕەحمەت بێت كە دەربارەیان دەفەرموێ: (معرفةُ فضل أئمةِ الإسلام ومقاديرِهم  وحقوِقِهم ومراتبِهِم، وأن فضلهُم وعلمَهُم ونُصحَهُم لله ورسوله لا يوجَبُ قبول كلِّ ما قالوه، وما وقع في فتاويهم من المسائل التي خفي علىهم فيها ما جاء به الرسول، فقالوا بمبلغ علمهم، والحقُّ في خلافها لا يوجبُ اطِّراحَ أقوالهم جملةً، وتنقُّصَهم والوقيعة فيهم...) إعلام الموقعین: (3/ 294-295).
پوختەی وتە جوانەكەی ابن القیم ئەوەیە: پێویستە فەزڵ وپێگەی ئەو پێشەوایانە بزانین ، بەڵام ئەوەی كە ئەوان زانا و خاوەن فەزڵ وچاكە بوونە وامان لێ نەكات هەموو ئەوەی كە وتوویانە یان ئەو قەولانەیان كە حەقیان تێدا بۆ ڕوون نەبووەتەوە وەربگرین، لەبەر هەڵەكانیشیان درووست نییە زانستە ڕاستەكشیان ڕەتبكرێتەوە، ئەوان ئەوەی لەزانست و توانایاندا بووە كردوویانە هەڵەكانیان پاساو نییە بۆ كەم كردنەوە لە پێگەیان.

#دەمارگیری_و_تەقلیدی_مەزهەبی_لەتەرازووی_ئیسلامدا: 2
ئایا چوار پێشەوای مەزهەبەكان ڕازی بوون تەقلید بكرێن؟

باسی ئەوەمان كرد كە ئوممەت لە دوای وەفاتی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم وتێپەڕبوونی سەدە خەیرییەكان، بەتایبەتی لەدوای سەدەی چوارەمی كۆچییەوە بیدعە لە ناویاندا تەشەنەی كرد، نەك تەنها بیدعەی مەزهەبییەت، بەڵكو جۆرەها بیدعە لە دیندا كە مەگەر تەنها بەوە وەسف بكرێت: ( مَّا أَنزَلَ اللَّهُ بِهَا مِن سُلْطَانٍ ۚ).

لێرەدا پرسیارێكی گرنگ پێویستە لە خۆمان بكەین، ئەویش ئەوەیە ئایا ئەم چوار پێشەاو وزانایانەی تەقلید دەكرێن خۆیان بەوە ڕازی بوونە، فەرمانی تەقلید كردنیان بە خەڵكی كردووە، یان هیچ نەبێت بەوە ڕازی بوونە؟ وەڵامەكەی بە كورتی وەربگرە:
هەر چوار سەر مەزهەبەكان كە بریتین لە أبو حنیفة النعمان و مالك بن أنس و محمد بن إدریس و أحمد بن حنبل بەڕەحمەت بن، نەك هەر بەوە ڕازی نەبوونە كەس تەقلیدیان بكات، بەڵكو نەهیان لەو كارە كردووە و لە چەندین وتەی جیاوازدا كە زانایان بە سەنەدەوە لەوانەوە نەقڵیان كردووە جەختیان كردووەتەوە تەقلید نەكرێن، فەرموویانە ئێمە ئەمڕۆ قسەیەك دەكەین لەوانەیە سبەی لێی پەشیمان ببینەوە چونكە پێچەوانەكەیمان بۆ دەردەكەویت : بۆ نموونە زانایانی وەكو  ابن عبدالبر لە جامع طلب العلم وفضله و ابن القیم لە أعلام الموقعین و شوكانی و زۆر زانای تر باسی ئەو مەسەلەیان بە تێرو تەسەل كردووە، من لێرەدا هەندێك لە ئەقوالی چوار پێشەوای سەر مەزهەبەكان دەهێنمەوە كە هەمووی بەسەنەدەوە  لە سەرەتای كتێبی (صفة الصلاة)دا باس كراوە:

1- یەكێك لە قەولە مەشهورەكانی أبو حنیفة ئەوەبوو كە دەیوت: ( إذا صح الحدیث فهو مذهبي) واتە لە كوێ فەرموودەیەكی صحیح تان بینی ئەوە مەزهەبی منە. واتە مەزهەبی مەزهەبی دەلیلی شەرعییە! 
هەروەها لێی دەگێڕنەوە بە أبو یوسف ی قوتابی خۆی وتووە: هاوار بۆ تۆ أبو یوسف نابێت هەرچیت لە منەوە بییست بینووسیتەوە، من ئەمڕۆ بۆچوونێكم هەیە سبەی لێی پەشیمان دەبمەوە وبۆچوونێكی ترم بۆ درووست دەبێت، سبەی قسەیەك دەكەم دوو سبەی لێی پاشگەز دەبمەوە ودیدو بۆچوونێكی ترم بۆ درووست دەبێت. 
هەروەها دەیفەرموو ئەگەر وتەیەكی من پێچەوانەی كیتاب وسوننەت بوو دەستبەرداری قسەكەی من ببن. بەڵام ئێستا قسەكانی ئەوو زاناكانی دوای خۆی لەلایەن هیچ موقەللیدێكەوە هیچ تێبینی لەسەر نییە وەكو ئایەت و فەرموودە وەردەگیرێت، بەهەمان شیوە شوێنكەوتوانی مەزهەبەكانی تریش، دەڵێن بێگومان ئەوان بەڵگەكەیان لابووە ولەبەر حیكمەتێك كاریان پێ نەكردووە!!
شایانی باسە ئەبو حەنیفە پێش ئەوەی فەرموودە كۆبكرێتەوە وەفاتی كردووە، ئەگەر لە ژیاندا بمایە وئەو هەموو فەرموودانەی ببینیبا لە زۆر بۆچوون و قیاسەكانی بێگومان پاشگەز دەبوویەوە.

2- سەبارەت بە پێشەوا مالك بن أنس ئەویش قسەی زۆری لێ دەگێڕنەوە، بۆ نموونە دەیفەرموو: من مرۆڤێكم لە هەندێ بۆچوونەكاندا دەیپێكم و هەندێ جاریش بەهەڵەدا دەچم، بۆیە لە قسەكانم ورد ببنەوە كامەی موافیقی كیتاب و سوننەت بوو وەریبگرن، كامەشی موخالیفیان بوون وازی لێبێنن و كاری پێ مەكەن. هەروەها دەیفەرموو: هیچ كەسێك نییە جگە لە پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم نەبێت، ئیللا قسەی لێ وەردەگیرێت و قسەشی ڕەتدەكرێتەوە.

3-لە پێشەوا شافعییەوە بەهەمان شێوە وتەی زۆری لەو چەشنە لێ دەگێڕنەوە، بۆ نموونە دەیفەرموو: ئیجماعی موسوڵمانان لەسەر ئەوەیە هەركێ سوونەتێكی پێغەمبەری صلی الله علیه و سلم بۆ دەركەوت بۆی نییە لەبەر قەولی هیچ كەسێك كاری پێ نەكات. 
هەورەها دەیفەرموو ئەگەر لە نووسینی مندا شتێكتان بە خیلافی فەرموودەكانەوە بینی قسەی من فڕێبدەن و فەرموودەكە وەربگرن. هەروەها دەیفەرموو: هەموو فەرموودەیەك لە رسول الله صلی الله علیه و سلم جێگیر بوو ئەوە قەولی منە، با نەشموتبێت و لێم نەبیسترابێت.

4- پێشەوای چوارەمیش كە أحمد بن حنبل بوو، هاوشێوەی پێشەوایانی تری مەزهەبەكان قەولی زۆری لێ دەگێڕنەوە، بۆ نموونە فەرموویەتی: (إذا صح الحدیث فهو مذهبي) واتە مەزهەبی من مەزهەبی فەرموودەی سەحیحە، لە كوێ فەرموودەیەكی ڕاستتان بینی ئەوە مەزهەبی منە. 
هەروەها دەیفەرموو: تەقلیدم مەكەن، تەقلیدی مالك و أوزاعی وثوری مەكەن، بەڵكو ئەوان لە كوێوە زانستیان وەرگرتووە ئێوەش لەوێوە وەربگرن. یەكێكیش لە قەولە مەشهورەكانی ئەوە بوو كە دیفەرموو: ( من رد حدیث رسول الله صلی الله علیه و سلم قهو علی شفا هلكه) واتە: هەركێ فەرموودەیەكی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم ڕەتبكاتەوە، ئەوە لە لێواری لەناوچوون و بە هیلاك چوونی خۆیدایە.

ئەمەی سەرەوە كە باسم كرد مشتێك بوو لە خەرواری وتەكانیان كە نەهیان لە تەقلید كردنی مەزهەب و ڕاو بۆچوونەكانی خۆیان كردووە، بەڵام مرۆڤەكان بە سروشتیان حەزیان لە زێدەڕەوی و تەقدیس و پیرۆز تەماشا كردنی مرۆڤەكانی وەكو خۆیانن، بۆیە دەبینی پێچەوانەی فەرمانی پێشەواكانی خۆیان كار دەكەن و بە قسەیان ناكەن، ئەوان بەتوندی داوایان لێ كردوون تەقلیدیان نەكەن، بەڵام شوێنكەوتووان ئەڵێن نەخێر ئەبێت هەر تەقلیدی ئیوە بكەین و ئێوە هەرچیتان وتووە حەقی بێگومان و قسەی بەڵگەدارە! هەروەكو مەسەلەی ئەو شێخەی دەیوت من غەیب نازانم و موریدەكانی نەیانوت بۆ خۆی قسە دەكات ئەو غەیب دەزانێت!

بەلێ ڕاستە ئەو زانایانە زانای بەرز و بەڕێزی ئیسلام بوون، بەڵام ئەوان خۆیان دان بەوەدا دەنێن كە ڕەوا نییە و نادروستە وا بزانرێت هەرچی فەتوا و حوكم و قسەیان هەیە و ڕاستەو تەواوە، لەم بارەشەوە جگە لەم چەند نموونەی باسمان كرد، دەیان قەولی ڕوون و ئاشكرایان هەیە، لەبەر درێژەنەدان بە بابەتەكە باسم نەكرد،

#دەمارگیری_و_تەقلیدی_مەزهەبی_لەتەرازووی_ئیسلامدا: 1
پێشەكی

لە دوای وەفاتی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم وهاوەڵە بەڕێزەكانی الله لێیان ڕازی بێت و زانا گەورەكانی سەدە خەیرییەكان بەڕەحمەت بن، ئوممەت ڕووبەڕووی كۆمەڵێك ئاڵنگاری وتاقیكردنەوەی سەخت و بیدعەی نامۆ بە شەریعەت بوونەوە، یەكێك لەو بیدعانەی كە تێیكەوتن و  (ما أنزل الله بها من سلطان)، ئەوە بوو بەشێك لە موسوڵمانان هەندێك لە پێشەوایان و زانایانیان بۆ سەرووی ئاستی مرۆڤەكان بەرز كردەوەو هەموو موسوڵمانانیان وابەستەی ئەوە كرد تەقلیدی یەكێك لەو پێشەوایانە بكەن و دینی ئیسلام بەو گەورەیی و فراوانییەی خۆیەوە تەنها لە چوار پێشەوای شەرعزاندا بچووك كردەوە و ئەهلی ئیسلامیان بەسەر ئەو چوار مەزهەبەدا دابەش كرد، دواتریش بیدعەكە بەوەوە ڕانەوەستا، بەڵكو سەری لە  دەمارگیرییەكی نابوت و كۆمەڵێك بیدعەی ترەوە دەركرد كە بۆ باسكردنی دەبێت سەدان وهەزاران لاپەڕەی بۆ ڕەش بكرێتەوە.

سەبارەت بە سەرهەڵدانی ئەو بیدعەیەش لەناو كورددا  وەكو هەمیشە پشكی شێری بەركەوتووە و میللەتی كورد هەر زوو خۆیان یەكلا كردەوە و قۆڵی تەقلیدكردینان بۆ مەزهەبی شافیعی لێی هەڵماڵی و ئەو ڕێڕەوەیان  هەڵبژارد ودینی ئیسلامیان هەر هەمووی لە تێگەیشتن و بیروبۆچوون و شەرح و لێكدانەوانەكانی سەرانی ئەو مەزهەبەدا قەتیس كرد و بچووك كردەوە و بە كاریگەری مەلاكان و مامۆستا ئایینییەكان وای لێهات موسوڵمان بوون لە دیدی خەڵكیدا بوو بە شافیعی بوون و هاوكات دژایەتییەكی ڕەگوڕیشەداریش لە نێوان شوێنكەوتوانی مەزهەبی شافیعی و مەزهەبی حەنەفی  ومەزهەبەكانی تردا درووست بوو، تاكو ماوەیەك پێش ئیستاش لە هەندێ لە مزگەوتە كۆنەكانی گەرمیاندا ئاسەواری ئەو دەمارگیریە لە درووست كردنی میحرابێك بۆ شافیعییەكان ومیحرابێك بۆ حەنەفییەكان هەر مابوو، ئەمە بێجگەلەوەی لە كاتی مارەبڕین و لە كاتی حەج كردن و دەیان جێگای تر هەر وەكو ئەوەی دوو دین بن بەڵام بەناچاری و بەسنورداری ئەمبەر و ئەوبەریان لە نێوان ئەو دوو مەزهەبەدا دەكرد.

بیدعەی دەمارگیری مەزهەبییەت ئەگەرچی  هیچ كات لە كوردستاندا نەبڕاوەتەوە و هەر بوونی هەبووە، بەڵام لە دە پانزە ساڵی ئەم دواییەدا و لە دەرەنجامی بڵاوبوونەوەی هۆشیاری زانستی شەرعی  و زۆربوونی ئەو مامۆستا و بانگخوازانەی كە خەڵكی بۆ سونەت و شوێنكەوتنی بەڵگەی شەرعی بانگ دەكەن، دەتوانین بڵێین مەددی تەقلیدی كوێرانە بۆ مەزهەبەكان تەواو لاواز بوو، تەنانەت بەشێكی زۆر لە مەلاكانیش كە ئیتر ئەوان پاسەوانی مەزهەبی بوون و شافیعی بوونی ڕەهای میللەتی كورد بوون، تێبینی كرا  جۆرێك لە گۆڕانكاری و بەخۆداچوونەوەیان بەسەرداهات و پێم وایە تاكو ئێستاش الحمد لله دەمارگیری مەزهەبی تەسك و سنورداردا ماوەتەوە، هاوكات بازنەی هۆشیاری ئایینی  و شوێنكەوتنی بەڵگەی كیتاب و سوننەت و  دەست گرتن بەبەڵگەی شەرعیییەوە لە فراوان بووندایە.

بەڵام ماوەیەكە هەندێ لەوانەی گرفتاری نازناوی زانستی خۆیان بوونە و نازانن چۆن خۆیان بكەن بە جێگای باسی خەڵكی، سەرقاڵی ئەوەن  دیسان فوو لە خۆڵەمێشی مەزهەبی بوون بكەن وگیانی بەبەردا بكەنەوە و دەیانەوێت دەمارگیری مەزهەبی و فیتنەی شوێنكەوتنی مرۆڤەكان لەسەر حیسابی دەستگرتن بە بەڵگەكانی كیتاب و سوننەت زیندوو بكەنەوە، دەیانەویت بڵێن بۆ نموونە ئەگەر تۆ شافیعی بیت ئیتر ئیسلامت وەكو خۆی وەرگرتووە و بە زۆری زۆرداری و لە كاتێكدا الله تعالی دوو چاوی ساغی پێت بەخشیوە، ئەوان پێت دەڵێن نەخێر تۆ نابینایت و هەست بەخۆت ناكەیت، دەبێت مەلایەك یان زانایەك لە مەزهەبی شافیعی دەستت ڕابكێشێت و تۆیش شوێنی بكەویت چونكە بەتەنها خۆت دینداریت پی ناكرێت وچارەسەرێك نییە جگە لەوەی مەزهەبێكت هەبێت!

بۆیە بە واجبی خۆمم زانی زنجیرە باسێك لەسەر بیدعەی مەزهەبییەت بنووسم بەو هیوایەی لە كۆتاییدا مادەیەكی وای لێ كۆببێتەوە وەكو كنتێبێك چاپ بكرێت، لەلایەكەوە بۆ موسوڵمانان سوود بەخش بێت و بەرچاوڕوونی بێت بۆیان، لەلایەكی تریشەوە بەرائەت دەربڕینی بەندە بێت لە فیتنەیەك كە موسڵمانان لە درێژایی مێژوودا ناڵاندوویانەو بە دەستییەوە .

هەموو ئەو باسانەی لەم بارەوە دەمەوێت بە موسوڵمانانی بگەیەنم لە پۆستەكانی داهاتوودا إن شاء الله دەیانخەمەڕوو، تاكە شتێك كە لێرەدا دەمەوێت باسكردنەكەی پێش بخەم ئەوەیە، لە كاتێكدا مەزهەبی بوونی ڕەها بە بیدعەیەك و بە كارەساتێك دەزانم بۆ موسوڵمانان، نابێت كەس وا تێبگات  من لە پێگەی زاناگەلی گەورەی وەكو مالیك و شافیعی و أحمد و زانایانی تر بە ڕەحمەت بن كەم دەكەمەوە، نەخێر، بەڵكو من بەرگری لە ئەوان دەكەم و بە ڕاسپاردەكانی ئەوان كار دەكەم كە فەرموویانە، درووست نییە بۆ هیچ كەسێك كە سونەتی پێغەمبەری صلی الله علیه و سلم بۆ ڕوونبوویە بە قسەی ئێمە بكات وكار بە ڕاوبۆچوونی ئێمە بكات. من دەلێم ئەوان مرۆڤ بونە و هەلەیان كردووە، شوێنكەوتووەكانیان هەلەیان زۆرتر كردووە، ئێمە نابێت بەڕەهایی بەقسەیان بكەین، بەڵكو قسەكانی لە ڕۆشنایی بەڵگەكانی كیتاب و سوننەتدا وەردەگرین، موافیق بوو دەیخەینە سەر سەروچاومان، ناموافیق بوو بۆخۆیانی دەگێرینەوە و بەقسەیان ناكەین و ئەچینە سەر حەقەكە لە هەر كوێ بێت و لەلای هەركێ بێت.

سەبارەت بە پۆستەكانی داهاتوومان، هەر بەڕێزێك پێشنیار و تێبنییەكی هەبێت، یان بە پێی بەڵگەی شەرعی ئامۆژگارییەكمان بكات قسەو تێبینی و ئامۆژگارییەكەی بەهەند وەردەگرین و داوا دەكەین لە پەروەردگار لە جیاتی ئێمە پاداشتی بداتەوە،
د. إحسان برهان الدین
13 جمادى الآخر 1446
2024-12-14