#شەرحی_كتێبی_زغل_العلم_ی_الذهبي: (10) ديدو بۆچوونی دەربارەی زانستی تەفسیر پێشەوا شمس الدین الذهبي، دەربارەی تەفسیر و موفەسیرەكان دەڵێت: لەم ڕۆژگارەدا كەمن ئەوانەی بایەخ و گرنگی بە زانستی تەفسیر دەدەن، بەڵكو مامۆستایان و وانەبێژان دەچن تەفسیری (الفخر الرازي) دەخوێننەوە، لە ڕاستیشدا ئەو تەفسیرە كێشەو گرفت و گومانی زۆری لە خۆ گرتووە و درووست نییە بخوێنرێتەوەو ببیسترێت، چونكە خوێندنەوەی ئەو تەفسیرە دەبێتە مایەی سەرگەردانی و گومان و فێرخوازی زانست ئامانجی خۆی تێدا بەدیناكات، لە الله داوای سەلامەتی دەكەین. لەم چەند دێڕەدا ذهبي گلەیی لە خەڵكی سەردەمی خۆی دەكات كە بە دەگمەن بایەخ بە زانستی تەفسیری ڕاستەقینەو حەق دەدەن، لەوەش خراپتر لە دیدی ئەو پێشەوا ئەوەیە هەندێك لە مامۆستایان دەچن بایەخ بە تەفسیری فەخری ڕازی ئەشعەری دەدەن و وەكو وانە دەیڵێنەوە كە لە راستیدا ئەو تەفسیرە شایانی بایەخ پێدان نییە و تەفسیرێكی خراپە بەهۆی ئەو گومان و گرفتانەی كە درووستی دەكات. لەدوای وریاییدان لە تەفسیری ڕازی و باسكردنی ئەوەی مامۆستایان بەبێ زانست هەر ئەوەندە دەكەن كە كتێبێك هەلدەگرن و لێی دەخوێننەوە بۆ قوتابییەكانیان، دوای ئەوە دەڵێت: كێشەی تەفسیر ئەوەیە موفەسسیرەكان دەچن تەماشای تەفسیرەكانی پێش خۆیان دەكەن و كورتی دەكەنەوە و هەندی لە بیرۆكە خراپەكانی خۆیشیان ئەخزێننە نێو ئەو تەفسیرەوە كە لە ڕاستیدا تەفسیر نییە تەنها كۆكردنەوەی قەولەكانە لەسەر ئەو ئایەتانەی كە تەفسیر دەكرێن. هەروەها ڕەخنە لە موفەسیرانی قورئان دەگرێت بەوەی كە دەچن قەولێكی زۆر لەسەر یەك ئایەت كۆ دەكەنەوە لە كاتێكدا هەمووی لە ڕاستیدا سێ یان چوار قەولە بەڵام ئەوان زۆری دەكەنەوە، بەو درێژكردنەوەش حەق لەو نێوەندەدا ون دەبێت. لە قسەكەی ئەوە دەردەكەوێت كە مەبەستی لەو رەخنانەی ئەوەیە حەق و باتڵ لە قسەی ڕاڤەكارانی قورئاندا تێكەڵ دەبێت، لەوەش خراپتر ئەوانەن كە لە تەفسیرە خراپ و ئاخنراوەكان بە بیدعە و گومڕایی زانیاری دەگوێزنەوە. كەواتە زۆرێك لە تەفسیرەكان سوودیان نییە و زیادەن و زیانیشیان هەیە، چونكە دانەرەكانیان بیدعەكانی خۆیان دەخەنە نێو ئەو ئەقوالانەی كە باسی دەكەن دەربارەی تەفسیری ئایەتەكان، بەداخەوە لە كوردستانیش هەمان ئەو حاڵەتەی كە ذهبي وریایی دەربارەی داوە بوونی هەیە، كەسانێك دەچن لە تەفسیرەكان ئەقوالەكان وەردەگێرنە سەر زمانی كوردی و لە كوێیش بواری بۆ رەخسا گوایە ئەویش موفەسسیرە و قورئان تەفسیر دەكات، دەچێت بیدعەو گومڕایی و لادانەكانی خۆی دەخزێنیتە نێو تەفسیری ئایەتەكانەوە، لە ڕاستیداهەركەسێك لە كوردستاندا خاوەنی عەقیدەیەكی پاك نەبێت و ئەهلی عیلم نەبێت و لەسەر مەنهەجی ئەهلی سوننەت نەبێت، درووست نییە تەفسیری بخوێنرێتەوە وچونكە بە بێ زیان لە خویندنەوەی دەرناچێت، ئینجا ئەگەر لێی وردبیتەوە دەبینیت ئەوە تەفسیر نییە، بەڵكو تەنها وەرگێڕانێكە بۆ قسەو قەول و تێگەیشتنی موفەسیرانی تر، ئینجا بەهۆی ئەوەی هەندێ لەوانە گومڕان و لە زمانی خۆیان و تۆماركراوەكانی خۆیانەوە بە ئاسانی دەتوانیت گومڕاییان بسەلمێنیت، بۆیە درووست نییە نە تەفسیریان بخوێنرێتەوە و نە بفرۆشرێت لە كتێبخانەكاندا، چونكە ئەو كارە جۆرێكە لە یارمەتیدان بۆ بڵاوكردنەوەی بیدعەو گومڕایی و جۆرێكە لە ڕەواجدان بە فیكری مونحەریف ولادەری ئەو جۆرە كەسایەتییانە.الله تعالی فەرموویەتی: (وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ.) لە قسەكانی الذهبي ش ئەوە وەردەگیرێت - وەكو یەكێك لە ڕاڤەكارانی كتێبی (زغل العلم )دەڵێت - هەندێ لە موفوسسیرەكان دەچن قسەیەكی زۆر دەربارەی یەك ئایەت، یان چەند ئایەتێك دەنووسن، ئەوەش بریتییە لە بەتال كردنی زانستێكی تری دەرەكی لە تەفسیر لە ناو زانستی تەفسیردا، بۆ نموونە دەچێت باسیكی زۆری فیقهوشەرع لە تەفسیری ئایەتەكاندا باس دەكات وەكو ئەوەی كتێبێكی فیقهی بێت لە اكتێكدا خۆی تەفسیرە، یان بەتاڵ كردنی هەر بابەت و زانستێكی تر لەناو تەفسیرەكەدا، ذهبي ئەوانە بە كارێكی باش و بەسوود نازانێت. لە ڕابردوو و لە ئێستاشدا تەفسیری قورئان گەلێك زۆرە، بەڵام پێدەچێت: * تەفسیرەكەی پێشەوا الطبري(جامع البيان عن تأويل آي القرآن ) لە چاكترینیان بێت، * هەروەها تەفسیری ابن كثیر (تفسیر القرآن العظیم). * تەفسیری البغوي ( معالم التنزيل في تفسير القرآن ). * تەفسیری القرطبي (الجامع لأحكام القرآن ) . * تەفسیری (فتح القدير)ی محمد بن علي الشوكاني. * تەفسیری (أضواء البیان)ی محمد الأمین الشنقیطي. *تەفسیری عبدالرحمن السعدي (تیسیر الكریم الرحمن). * (التفسیر المیسر) لە نووسینی دەستەیەك لە زانایان. هەروەها زۆر تەفسیری تر هەیە بەكەڵك و بەسوودن موسوڵمان دەتوانێت سوودیان لێ وەربگرێت و تەفسیریش نییە هیچ هەلەو نەپێكان و ئیسڕائیلیات وفەرموودەی لاوازی تێدا نەبێت، بۆیە ڕەچاوی هەندی مەسەلە بكە لەوانە: - زۆرێك لە كتێبەكانی تەفسیر حەق و باتڵ و صحیح و ضعیف ی تێدا كۆبووەتەوە و دەبێت بە ئەوپەڕی وریاییەوە لە تەفسیرەكان وەربگریت، زانایان فەرموویانە: «ثلاثة كتب ليس لها أصول: التَّفسير والملاحم والمغازي». - سەرەتا باشترە تەنها واتای وشەكانی قورئان و هۆكاری دابەزینی ئایەت و سورەتەكان و هەندی تەفسیری كورت و پوخت وەكو تەفسیری الجلالین و التفسیر المیسر بخوێنرێتەوە. - تەنها لە تەفسیرە سەرەكییە ناودارەكان و تەزكیە كراوەكان لەلایەن ئەهلی عیلمەوە زانیاری و زانست وەربگیرێت. چونكە كتێبی تەفسیر گەلێك زۆرن و خوینەر هەرگیز ناتوانێت هەمووی بخوێنێتەوە، تەمەنی تەواو دەبێت كتێبی تەفسیر تەواو نابن. - لە تەفسیری ئەهلی بیدەع بە هەموو شێوەیەك خۆت بپارێزە، تەفسیری موعتەزیلە و ئەشاعیرە و قورئانی و عەقلانییە هاوچەرخەكان و هەروەها لە تەفسیری هەموو ئەوانەی كەوتوونەتە شێوەیەك لە شێوەكانی شیرك و بیدعەی عەقیدە لە هاوچەرخەكان. - لە موختەسەری تەفسیرەكان وریابە، زۆر جار ئەو كەسەی كورتی دەكاتەوە دەچێت بیروبۆچوون وهەڵە و بیدعەو لادانی خۆی دەخاتە نێو كتێبە كورتكراوەكە، موختەسەری تەفسیری الصابونی بۆ تەفسیرەكەی ابن كثیر وەكو نموونە. - هەمیشە هەوڵبدە تەفسیرێك بخوێنیتەوە كە تەحقیق و تەخریجی فەرموودەكانی كرابێت.بەلای كەمەوە تصحیح كرابێت. - لەوەش گرنگتر هەركەسێك لەسەر عەقیدەو مەنهەجێكی ڕاست نەبوو و بە بیدعەوە لادانە كۆن و هاوچەرخەكانەوە لە عەقیدەدا تێوەگلابوو تەفسیری نەخوێنرێتەوە، چونكە ئەو كەسانە ئەگەر خێریان تێدا بوایە خۆیان لە گومڕایی رزگار دەكرد، چجای بچن ڕێنوینی خەلكی بكەن بۆ ڕێگەیەك كە خۆیان ونیان كردووە و (فاقد الشیء لا یعطیه)! - هەموو كتێبێك كە دانەرەكەی ناوینا تەفسیر مەرج نییە تەفسیر بێت، ئەو نموونەی كە پێشەوا الذهبي هێنایەوە لێرەدا بە تەفسیری فەخری ڕازی و داوای كرد نەخوێنرێتەوە نموونەیەكی جوانە، زانایان فەرموویانە تەفسیری ڕازی هەموو شتێكی تێدایە تەفسیر نەبێت! هەمان ئەم وەسفە بۆ تەفسیرێكی هاوچەرخ كراوە كە بریتییە لە تەفسیری (الجواهر) لە نووسینی الطنطأوي الجوهري كە بیخوێنیتەوە بە هیچ شێوەیەك هەست ناكەیت كتێبی تەفسیر دەخوێنیتەوە! إحسان برهان الدین 21- شوال- 1443 2022-5-22