#وانەكانی_مێژوو: 4 رفاعة الطهطاوي خاڵێكی وەرچەرخان بوو! مێژوو دوو دەرگای بەرینی بەناوبانگی هەیە، زۆر بە سادەیی یەكێكیان دەرگایەكی باشە و ئەوی تریان دەرگایەكی خراپە، ئیتر ناودارەكان لە پاش مردنیان لە یەكێك لەو دوو دەرگاوە داخڵی مێژوو دەبن، جا رفاعة الطهطاوي( لەدیدی ئیسلامەوە) بە ئەوپەڕی شاییستەییەوە لە دەرگای دووەمەوە چووەتە ژوورەوە. رفاعة الطهطاوي لە ساڵی 1801ز لە صعید ی میسر لە دایكبووە و بەڕەچەڵەك دەگەڕێتەوە سەر حوسەینی كوڕی عەلی الله لێیان ڕازی بێت واتە بە تەعبیری خۆمان شێخ یان سەید بووە! ئەم زاتە هەر لە تەمەنی منداڵییەوە هەموو قورئانی لەبەر كرد و لە تەمەنی شانزە ساڵیدا بوو بە خوحندكاری ئەزهەر و زانستەكانی فقهو فەرموودە و تەفسیر و نەحو سەرفی وەرگرت و دوای تەواوكردنی خوێندنیش دەستی كرد بە وانە وتنەوە. لەوكاتەدا محمد عەلی پادشای میسر، بەرنامەی وابوو ماوەی جارێك كۆمەڵێك گەنجی تازە پێگەیشتووی دەناردە ئەوروپا بەتایبەتی لەوانەی كە هەلوێستیان لە دژی ئیسلام هەبوو، بۆ ئەوەی پاش گەڕانەوەیان بۆ مەبەستەكانی خۆی بەكاریان بهێنیت و لە شوێنی هەستیاری وڵاتدا دایانبمەزرێنیت، جا رفاعة الطهطاوي مامۆستایەكی هەبوو بەناوی شیخ حسن العطار لە محمد علي پاشاوە نزیك بوو، بۆیە پێشنیاری ئەو خوێندكارەی خۆی كرد ببێتە مامۆستا و پێشنوێژی ئەو خوێندكارانەی كە ژمارەیان زیاتر لە چل كەس دەبوون و بەمەبەستی خوێندن بۆ فەرەنسا دەچوون. ئەم گەشتەی فەرەنسا بۆ طهطاوي وبگرە بۆ میسر و جیهانی ئیسلامیش خاڵێكی وەرچەرخان بوو، چونكە وەكو پێشنوێژێك ڕۆیشت و وەكو دوژمنێكی كاریگەری ئیسلام گەڕایەوە میسر. لە پاش گەڕانەوەی و ئەو گۆڕانكارییە گەورەی بەسەریدا هات كە زۆر سەرسام بوو بە ئەوروپا و زۆریش ڕەخنە و گازندەی لەئیسلام بۆ درووست بوو، ئەوە بووە مایەی ڕازی بوونی محمد علي و كوڕەكانی لە طهطاوي و لەبەرزترین پلەو پۆستەكاندا دایاننا و لەڕووی مادیشەوە بوو بە یەكێك لە دەوڵەمەندترین كەسایەتییەكانی ئەو سەردەمە لە میسردا. رفاعة الطهطاوي هەوڵەكانی بۆ دژایەتی كردنی ئیسلام جۆراوجۆر بوو، لەوانە: - دامەزراندنی كۆلێژی زمانەكان كە لە ڕاستیدا ئەوە وەكو بەهانەیەك بوو بۆ بڵاوكردنەوەی بیری ڕۆژئاواو لە بنچینەشدا بە ئاراستە كردنی فەرەنسییەكان بوو، لەو كۆلێژەدا بانگەشە بۆ شارستانی ڕۆژئاوا دەكراو بە هەموو شێوەیەكیش شارستانی و فیكر و مەنهەجی ئیسلامی لێدەدرا و ناشیرین دەكرا و دەیان كەسایەتی ناودار لە سەر ڕێچكەی الطهطاوي دوای ئەو درووست بوون. - رفاعة الطهطاوي هەڵسا بە نووسینی كتێبی: "تخليص الإبريز في تلخيص باريز" لەم كتێبەیدا جوانكارییەكی زۆری بۆ شارستانی ڕۆژئاواو بەتایبەتی بۆ فەرەنسا كرد و هەموو شتێكی ئەوانی بۆ میسررییەكان -بەدەر لە حوكمی ئیسلام لەو شتانەدا- وەكو كارێكی چاك نیشاندا كە پێویستە شوێنی بكەون، بۆ نموونە دەڵێت: سەماكردن لە پاریسدا بەشێكە لە ژیانی خەڵكی و وەكو لای خۆمان نییە تەنها بۆ وروژاندنی حەزو شەهوە بێت، پیاوێك زۆر بە شێوەیەكی ئاسایی ئافرەتێك بۆ سەمایەك بانگ دەكات و دوای تەواو بوونی پیاوێكی تر بیناسێت یان نەیناسێت بۆ سەمایەكی تر بانگی دەكات و ئافرەتەكەش بەخۆشحاڵییەوە دەڕوات! ئینجا بە وردی باسی ئەو شێوە سەمایانە دەكات كە خۆی لەو كاتەی لە پاریس بووە بینیوێتی. وەكو ئەوەی ڕەوشت پەیوەندی بە دینەوە نەبێت و مەسەلەیەكی جیاواز بێت، بە كورتی كتێبەكەی الطهطاوي لەیەكیك لە ئامانجەكانیدا جۆرێك بوو لە ڕەواجدان بە گەوادی و بانگەشەیەك بوو بۆ بڵاوبوونەوەی بێڕەوشتی لە كۆمەڵگای میسریدا كە دواتر قاسم أمین زیاتر ئەویش هەر بەناو دینەوە برەوی بەو لادانە ڕەوشتییەدا و بانگەشەی فرەدانی سەرپۆش و زۆر شتی تریشی بۆ زیاد . - رفاعة الطهطاوي و هاوڕێكانی بە پێی پلانێكی ورد و بەرنامە بۆ داڕێژراو، هەڵسان بە وەرگێڕانی زۆرێك لە شانۆگەڕی و چیرۆك و بەرهەم و كتێبەكانی ڕۆژئاوا و هەموویشی لە بازنەیەكی مەبەستداردا خۆی دەبینیەوە كە بە ئاراستەی تێكدانی كۆمەڵگای موسوڵمانان سەرەتا لە میسر و دواتر لە وڵاتانی تری جیهانی ئیسلامیدا كاریگەری خۆی هەبوو. - یەكێك لەو دروشمانەی رفاعة الطهطاوي پێوە گەڕایەوە لە فەرەنسا ئەمەبوو كە دەیوت: (إن السفور والاختلاط ليس داعيًا إلى الفساد) واتە سفور و تێكەڵبوونی پیاوان و ژنان نابێتە مایەی بڵاوبوونەوەی خراپە و بەڵكو زۆر مەسەلەیەكی ئاساییە. - لە دەرەنجامی هەوڵەكانی رفاعة الطهطاوي و هاوەڵەكانی دەرگا لەسەر پشت كرایەوە بۆ ڕۆژهەڵاتناسەكان بۆ ئەوەی بانگەشە بۆ بیروبۆچوونەكانی خۆیان بكەن كە هەر هەمووی لە دژی عەقیدە و شەریعەتی ئیسلام و زمانی عەرەبی بوون. - الطهطاوي پاش پەنجا ساڵ لە هەوڵ و كۆشش بەو ئاراستەدا كە باسمان كرد كە لەو ماوەیەدا دەیان كتێبی بە مەبەستی تێكدانی كۆمەڵگای میسری و دوورخستنەوەیان لە ئیسلام وەرگێڕاو و دوای ئەوەی بە باشترین شێوە كە داوای لێ كرابوو هەڵسا بە ڕۆڵی خۆی لە ساڵی 1873ز مرد و ئیتر كاروانی شێواندنی ئیسلام و سەرلێتێكدانی موسوڵمانی كۆتایی پێ هات، بەڵام دەیان و سەدان نووسەر و مامۆستای زانكۆ و ڕۆشنبیر! و وەرگێڕی لەدوای خۆی بەجێهیشت كە هەموویان قوتابی ئەو و بەرهەم و دەرەنجامی هەوڵ و كۆششەكانی بوون لە پێناو دامەزراندنی دەوڵەتێكی عەلمانی كە دەوڵەتی میسری ئێستا بە بەرهەم و پاشماوەی ئەو دادەنرێت. شایانی باسە ئەم ناودارە لە ژیانیدا زۆر بەرپرسیارێتی زانستی وئیداری وەرگرتووە كە یەكەمینیان وەرگێڕ بوو لە قوتابخانەی پزیشكی و كتێبی زۆر نووسیوە و وەرگێڕاوە و بە خۆیشی كەسێكی كردەیی بووە و لەسەر زەمینەی واقعدا كاریگەری هەبووە و بە شێوەیەكی گشتی لە سەردەمی خۆیدا ڕۆڵی زۆری هەبووە و ناكرێت هەموو كارەكانی بە خراپ وەسف بكرێت، چونكە لە بواری زانستی پەتی وەكو زانستی پزیشكی و جوگرافیا و مێژوو و فەلەك و ئەدەب و بواری تردا كتێبی وەرگێڕاوە و خزمەتی زانستی كردووە، بەڵام لە لایەنە ئایینییەكەیەوە محمد علي ئەوی بۆ بەرنامەیەكی دژ بە ئیسلام و موسوڵمانان بە كارهێنا و تەماحی زۆری خستەبەری، ئەوەش بۆ ئەو كە لە قۆناغێكی گەنجی هەستیاردا بوو، تاقیكردنەوەیەكی قورس بوو، بەڵام بەداخەوە لەو تاقیكردنەوە دەرنەچوو. إحسان برهان الدين 8 جمادى الآخر 1443 2022-1-11