ئایا ئەشاعیرە شوێنكەوتووی ئەبولحەسەنی ئەشعەرین؟

: 472

2023-04-26

ئایا ئەشاعیرە شوێنكەوتووی ئەبولحەسەنی ئەشعەرین؟ ئەمە پرسیارێكە زانینی وەڵامەكەی زۆر گرنگە، ئایا ئەشاعیرە كە بەنازناوەكەیان بێت سەر بە ئەبولحەسەنی ئەشعەرین، لە حەقیقەتدا شوێنكەوتووی ئەون؟ ئەگەر لە بنچینەو بنەماكانی مەزهەبەكەیاندا ڕەچاوی عەقیدە و تێگەیشتنی ئەبولحەسەنیان كردبێت، ئەوە ڕاستە ئەوان شوێنكەوتووی ئەون، ئەگەرنا، لە ڕووە زانستییەكەوە شوێنكەوتووی ئەو نین، با ئەو ناوەش لە خۆیان بنێن. گرنگە بزانین أبو الحسن الأشعري كە لە سەر بۆچوونی پەسەند لە دەوروبەری ساڵی 324ی كۆچی وەفاتی كردووە، چل ساڵ لەسەر ڕێڕەوی موعتەزیلەكان بووە و، لەگەڵ سەرگەورەی موعتەزیلەكاندا كە أبو علي الجبائي بووە لە یەك ماڵدا ژیاون، لە دوای ئەوە حەقیقەتی گومڕایی موعتەزیلەكانی بۆ دەركەوتووە و لەسەر مینبەرەوە وەكو ابن الندیم لە كتێبی (الفهرست ل225) دا دەڵێت، أبو الحسن الأشعري وتوویەتی: خەڵكینە، ئەوەی دەمناسێت دەمناسێت، ئەوەشی نامناسێت خۆمی پێ دەناسێنم، من فڵانی كوڕی فڵانم، قەناعەتم وا بوو كە قورئان مەخلوقە و الله بەچاو نابینرێت و وامدەزانی كردەوە خراپەكانم خۆم درووستی دەكەم، بەڵام من لەو بیروباوەڕانە تەوبە دەكەم و بەرپەرچی موعتەزیلە دەدەمەوە ولەدوای ئەوە دەستی كرد بە بەرپەرچدانەوەو هەڵماڵینی پەردە لەسەر بیروبۆچوونەكانیان. ئەمەش جگە لە ابن الندیم زۆرێك لە زانایان و مێژوونووسانی تر باسیان كردووە. دوای ئەوە بۆ ماوەیەك ئەبولحەسەنی ئەشعەری چووەتە سەر ڕاوبۆچوون وعەقیدەی (عبد الله بن سعيد بن كُلاّب)، كە ئیمام ئەحمەد زۆر توند بووە لە دژی ئەو كەسە بە هۆی عەقیدەكەیەوە، وەكو لە كتێبی " سير أعلام النبلاء " (14/380)دا هاتووە.بەڵكو ابن تیمیة لە كتێبی ( في درء تعارض العقل والنقل) (2/6)دا دەگێڕێتەوە ئیمام ئەحمەد زۆر بەرانبەر الحارث المحاسبی ش توند بووە تەنها لەبەر ئەوەی لە ابن كُلاّب نزیك بوو و لەسەر مەزهەبی ئەو بووە لە عەقیدەداە،:ئەمەش بە قۆناغی دووەمی فیكرو عەقیدەی ئەبولحەسەن دادەنرێت كە لە هەندێ مەسەلە لەسەر مەزهەبی ئەهلی سوننە بووەو لە هەندێكی تردا پێچەوانەیان بوووە، بەڵام بە شێوەیەكی گشتی مەزهەبێكی جیاواز بووە لە مەزهەبی ئەهلی سوننەت و جەماعەت. ئەوەی كە هەیە هەر ئەوەندەیە بەراورد بە قۆناغی یەكەمی موعتەزیلە بوونی، ئەبولحەسەنی ئەشعەری ئەم قۆناغەی جۆرێك بووە لە نزیك بوونەوەی لە عەقیدەی سەلەف ئەگەرچی تەواو لە بازنەی هیدایەتدا نەبووە. بۆیە لەم قۆناغەدا ئەبولحەسەنی ئەشعەری ڕاستە لەسەر فیكرە و بیروباوەڕی ئیعتیزال نەماوەتەوە، بەڵام نە بەتەواویش بۆ مەنهەجی ئەهلی سوننەت نە گەڕاوەتەەوە، چۆن بڵێی لە عەقیدەدا لە نێوان هیدایەت و گومڕاییدا بووە . لێروشەوە خیلاف لە نێوان زانایان و مێژوونووساندا درووست بووە، هەندێك پێیان وایە أبو الحسن الأشعري تاكو مردنی، لەسەر ئەو عەقیدەیە ماوەتەوە و لەڕاستیدا ئەشاعیرەكانی دوای خۆی و ئەم ڕۆژگارەش لەسەر عەقیدەی ئەشعەرین لەو قۆناغەدا، ، هەندێكیش وەكو ابن كثیر ی موفەسیری قورئان وزانای تر، پێیان وایە أبو الحسن لەدوای ئەو قۆناغە، ئینجا بە تەواوی خۆی لەو بیروباوەڕە موخالیفانەی ابن كلاب یش پاك كردووەتەوەو گەڕاوەتەوە سەر مەزهەبی ئەهلی سوننەت و چووەتە سەر مەزهەب و تێگەیشتن و عەقیدەی ئەحمەدی كوڕی حەنبەل، بەڵگەش لەسەر ئەوە نووسینێتی بۆ كتێبی(الموجز) و(مقالات الإسلامیین) و (الإبانة في أصول الدیانە) كە دوا كیتابەكانە لە ژیانیدا نووسیوێتی و تێیدا لە زۆربەی مەسەلەكاندا، عەقیدەی سەلەفی بڕیارداوەو لەسەری جێگر بووە. با لێرەدا هەندێك لە بیروباوەڕو عەقیدەی أبو الحسن الأشعري بخەینەڕوو، كە لەو كتێبانە وەریدەگرین لە كۆتا قۆناغ و كۆتایی تەمەنیدا نووسیوێتی، بزانین ئەشاعیرەی سەردەمەكانی دوای خۆی لەسەر عەقیدەی ئەون، یان نەخێر ، پێچەوانەی ئەو عەقیدەن: 1- ئەبولحەسەنی ئەشعەری لە كتێبی (الإبانة في أصول الدیانة)دا دەڵێت: الله تعالی لەسەر عەرشی خۆیەتی و ئینجا ئەم ئایەتەی هێناوەتەوە: ( الرَّحْمَنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوَى) الله تعالی دوو دەستی هەیە بەبێ دیارییكردنی كەیف و چۆنێتی ئەو دەستە، ئەم ئایەتەشی هێناوەتەوە: ( خَلَقْتُ بِيَدَيَّ ) هەروەها ئایەتی ( بَلْ يَدَاهُ مَبْسُوطَتَانِ ) هەروەها وتوویەتی الله چاوی هەیە بەبێ دیاریكردنی چۆنێتی: ( تَجْرِي بِأَعْيُنِنَا) ئینجا دەڵێت الله وەجهی هەیە:( وَيَبْقَى وَجْهُ رَبِّكَ ذُو الْجَلالِ وَالْأِكْرَامِ) دوای ئەوە باسی عەقیدەی خۆی دەكات لەوەی كە ئیمان قەولەو عەمەلە، زیادو كەم دەكات، هەروەها بە ڕاشكاوی وتوویەتی عەقیدەم وایە وەكو لە فەرمودەداهاتووە كە الله بۆ ئاسمانی دونیا دادەبەزێت و دەفەرموێت: كێ داوای لێخۆشبوون دەكات لێی خۆش بم؟ ئینجا باسی باوەڕی بە فەرموودەكانی رسول الله دەكات وهەروەها بە وەرگرتنی لە قورئان و لەفەرموودە و ئەم ئایەتە دەهێنێتەوە:( فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ) دوای ئەوە باسی باوەڕو عەقیدەی خۆی دەكات لە شوێنكەوتنی سەلەف و دەڵێت نابێت هیچ بیدعەیەك لە دیندا ئەنجام بدرێت و دەڵێت ئێمە لەسەر مەزهەب و ڕێببازی سەلەفین هەرچییان وتووە ئێمەش ئەوە دەڵێین. 2- أبو الحسن الاشعري لە كتێبی (رسالة إلی الثغر بباب الأبواب) دا هەموو سیفەكانی الله عزوجل جێگیر دەكات و وەكو خۆی و بەبێ گۆڕینی واتاكانی باوەڕی پێیەتی و دەڵێت: (وأجمعوا على إثبات حياة الله عز وجل لم يزل بها حيا وعلما لم يزل به عالما وقدرة لم يزل بها قادرا وكلاما لم يزل به متكلما وإرادة لم يزل بها مريدا وسمعا وبصرا لم يزل به سميعا بصيرا). لە دوای ئەوەش دەڵێت: ( وأجمعوا على أنه عز وجل يسمع ويرى وأن له تعالى يدين مبسوطتين وأن الأرض جميعا قبضته يوم القيامة والسموات مطويات بيمينه من غير أن يكون جوارحا وأن يديه تعالى غير نعمته، وقد دل على ذلك تشريفه لآدم عليه السلام حيث خلقه بيده وتقريعه لإبليس على الاستكبار عن السجود مع ما شرفه به بقوله ( مَا مَنَعَكَ أَنْ تَسْجُدَ لِمَا خَلَقْتُ بِيَدَيَّ) واتە بەدیاری كراوی دەڵێت دەست حەقیقەتی شاییستەی بە الله هەیە و مەعنای نیعمەت نییە و جگە لە هێنانەوەی بەڵگەی ئایەتەكان بەڵگەی ئەوە دەهێنیتەوە كە الله فەرموویەتی ئادەمم بە دەستی خۆم درووست كردووە و سەركۆنەی ئیبلیسی كردوە لەسەر خۆبەزلزانینی ئەو و سەجدە نەبردنی بۆ ئەو كەسەی الله بەدەستی خۆی درووستی كردووە. ئینجا دەڵێت: ( وأجمعوا على أنه عز وجل يجيء يوم القيامة والملك صفا صفا لعرض الأمم وحسابها وعقابها وثوابها فيغفر لمن يشاء من المذنبين ويعذب منهم من يشاء). لێرەشدا وەكو بەڕاشكاوی دیارە سیفەتی هاتن بۆ الله تعالی جێگیر دەكات و باوەڕی پێیەتی و ئایەتەكان بەبێ تەئویل كردن وگۆڕینی واتاكانی وەكو بەڵگە دەهینێتەوە، كە ئەمە خاڵێكی دابڕان و جیاوازی سەرەكییە لەگەڵ سەرانی ئەشاعیرەی دوای خۆیدا. دوای ئەوە بە ڕوونی و بەراشكاوی، بەرزی الله و (استواء)ی الله لەسەر عەرشی خۆی جێگیر دەكات و بە (استولی) و هیچ واتایەكی تر تەئویلی ناكات و دەڵێت: (وأنه تعالى فوق سمواته على عرشه دون أرضه وقد دل على ذلك بقوله ( أَأَمِنتُم مَّن فِي السَّمَاءِ أَن يَخْسِفَ بِكُمُ الْأَرْضَ فَإِذَا هِيَ تَمُورُ) وقال ( إِلَيۡهِ يَصۡعَدُ ٱلۡكَلِمُ ٱلطَّيِّبُ وَٱلۡعَمَلُ ٱلصَّٰلِحُ يَرۡفَعُهُۥۚ)وقال ( اَلرَّحْمٰنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوىٰ) وليس استواؤه على العرش استيلاء كما قال أهل القدر لأنه عز وجل لم يزل مستوليا على كل شيء). واتە خۆی لە قەولی قەدەرییەكان بەری دەكات كە وتوویانە (استوی) بە مەعنای (استولی) دێت و دەڵێت وا نییە و هەر بەحەقیقەت ئیستوای كردووە و سەرانی ئەشعەرییەت چەندین سەدەیە كێ باوەڕی بەو شێوە بێت و واتای ئایەتەكە وەكو خۆی لێی تێبگات بەبێ تەئویل كردن، پێی دەڵێن موجەسیمە و بەو واتا بێت ئەبولحەسەنی ئەشعەریش موجەسیمەیە . 3- أبو الحسن الأشعري لە سەرەتاكانی كتێبی (الإبانة في أصول الدیانة)دا زۆر بە ڕوونی، باس لە دەستگرتنی بە كیتاب و سوننەت و ڕێبازی هاوەڵان و سەلەف لە پێشەوایانی أهل الحدیث دەكات و بەتایبەتی باس لەوە دەكات كە ئەو لە عەقیدەدا لەسەر مەزهەب و تێگەیشتی پێشەوا ئەحمەدی كوڕی حەنبەلە كە عەقیدەی ئەو دیارە بۆ هەموو خاوەن زانستێك چۆن بووە وچەند لەگەڵ عەقیدەی ئەشاعیرەی دوای ئەشعەری جیاوازی هەیە، دەڵێت: (قولنا الذي نقول به وديانتنا التي ندين بها التمسك بكتاب الله ربنا عز وجل وبسنة نبينا محمد وما روي عن السادة الصحابة والتابعين وأئمة الحديث ونحن بذلك معتصمون وبما كان يقول به أبو عبدالله أحمد بن محمد بن حنبل نضر الله وجهه ورفع درجته وأجزل مثوبته قائلون ولما خالف قوله مخالفون) ئینجا لە دوای وەسف و سەنایەكی زۆر بۆ پێشەوا (أحمد حنبل) دەڵێت: (وأن له سبحانه وجها بلا كيف كما قال ( ويبقى وجه ربك ذو الجلال والإكرام )وأن له سبحانه يدين بلا كيف كما قال سبحانه ( خلقت بيدي ) وكما قال ( بل يداه مبسوطتان ) وأن له سبحانه عينين بلا كيف كما قال سبحانه ( تجري بأعيننا ) واتە جارێكی تریش لەم كتێبەدا بە پێچەوانەی ئەشاعیرەكانی دوای خۆی (ید) و(وجه) بەبێ تأویل كردن بۆ الله عزوجل ثابت دەكات و ئایەتەكان لەسەری وەكو بەڵگە دەهێنێتەوە ، ناڵێت دەست مەعنای نیعمەت ودەسەڵاتە، یان بڵێت (وجه) مەعنای زاتە و ئەو جۆرە تەئویل وگۆڕینە ناكات لە واتای دەقەكاندا. لە ڕاستیدا كتێبی (الإبانة) بە شێویەكی گشتی پێچەوانەی عەقیدەی ئەشاعیرەیە لەم سەردەمەدا، بەتایبەتی لە مەسەلەی صفات و وعلو و ئیمان و مەسەلەی تریش، وەكو ئەوەیە كتێبی زانایەك بێت لە نەیارانی ئەوان لە عەقیدەدا، نەك دامەزرێنەر و پێشەوای مەزهەبی ئەوان بێت. بێگومان من لێرەدا تەنها دەمەوێت چەند نموونەیەكی كەم بهێنمەوە لە عەقیدەو بیروباوەڕی ئەبولحەسەنی ئەشعەری بە مەبەستی گەیشتن بەوەی ئایا ئاشاعیرە لە سەردەمەكانی پێشوودا و لەم سەردەمەی خۆیشماندا عەقیدەیان وەكو ئەو پێشەوایە بووە یان نا؟ لە ڕاستیشدا عەقیدەی ئەشاعیرە جیاوازە لە عەقیدەی ئەبولحەسەنی ئەشعەری كە ئەو بە پێشەوای خۆیان دەزانن، هەركەسێكی ئەشعەری كەمێك شارەزایی هەبێت و دوور بێت لە دەمارگیری، دەزانێت كە ئەشاعیرە عەقیدەیان نە لە سیفات و نە لە (استواء) و نە لە ڕەچاوكردنی عەقیدەی سەلەف و پێناسەی ئیماندا، وەكو عەقیدەی ئەشعەری خۆی نییە، لەگەڵ ئەوەشدا با چەند نموونەیەك لە وتەی سەرانی ئەشاعیرەی دوای ئەشعەری بهێنینەوە، ئاخۆ یەك عەقیدەیان هەیە یان دوو عەقیدەی جیاواز: 1- ابن فورك كە یەكێكە لە زانا گەورەكانی ئەشاعیرە و لە ساڵی 406 ی كۆچی وەفاتی كردووە، لە كتێبی (مشكل الحدیث وبیانه)دا،دەڵێت: (واعلم أنه ليس ينكر استعمال لفظ اليد على معنى النعمة ، وكذلك استعماله على معنى الملك والقدرة ) بەمەش لە ئەسڵێكی گەورەی پێشەواكەی لایدا و وەكو دیارە بە پێچەوانەی تێگەیشتن و عەقیدەی ئەبولحەسەنی مامۆستای تەئویلی واتای (ید) دەكات ودەڵێت مەعنای نیعمەتە و دەسەڵاتە. ئەمەش تەنها بۆ نموونە هێناومەتەوە ئەگینا ئەوە جێگای یەكدەنگییە لەلای ئەشاعیرە كە دەست مەعنای نیعمەت و قودرەت و ئەو جۆرە واتایانەیە، نەك دەست وەكو لە زاهیری ئایەتەكە دەردەكەویت. 2- ئەشاعیرە، بە پێچەوانەی ئەبولحەسەنی ئەشعەری (استواء) جێگیر ناكەن و بۆ (استولی) دەیگۆڕن، (مجیء) ش دەگۆڕن و دەڵێن هەرچەند الله فەرموویەتی (وجاء ربك) ئەوە مەبەست لە هاتن نییە، بەڵكو واتای هاتنی فەرمانی الله دەگەیەنێت نەك بە خۆی بێت، واتە ئەشاعیرە قەیدوشەرت لەسەر واتاكانی قورئان دادەنێن، ئایەتەكە واتایەكە و تۆ ئەبیت بەپێی مەزهەبی ئەشاعیرە بە واتایەكی تر لێی تێبگەیت! الفخر الرازی كە یەكێكە لە گەورەترین زانایانی ئەو مەزهەبە و لە ساڵی 606ی كۆچی وەفاتی كردووە، لە كتێبی ( أساس التقديس )ص 103 . واتای هەموو ئەو ئایەتانە وەكو خۆی جێگیر ناكات و دەیانگۆرێت وتەئویلیان دەكات و بە پێچەوانەی ئەشعەری لێیان تێدەگات ودەلێت: (المراد هل ينظرون إلا أن تأتيهم آيات الله ، فجعل مجيء آيات الله مجيئاً له على التفخيم لشأن الآيات ، كما يقال: جاء الملك إذا جاء جيش عظيم من جهته . أو يكون المراد : هل ينظرون إلا أن يأتيهم أمر الله ... أما قوله ( وَجَاءَ رَبُّكَ وَالْمَلَكُ صَفّاً صَفّاً) إما وجاء أمر ربك ، أو جاء قهر ربك) . واتە (مجیء) بەهەموو شێوەیەك ڕەت دەكاتەوە كە لەسەر حەقیقەتی هاتن بێت و مەعنای تری بۆ دادەنێت. فخر الدین الرازي لە كتێبی( أساس التقديس) ل 156، هەروەها الآمدي لە كتێبی (غاية المرام) ل141:دەڵێن مەعنای (الاستواء) بە ( الاستيلاء والقهر ونفاذ القدر وجريان الأحكام الإلهية) واتە بەواتای دەسەڵات و جێبەجێكردنی ویست و قەدەری خۆی دێت، كە ئەمە تەئویل و گۆڕنیكی زۆر ڕاشكاوانەیە بۆ قەولی الله تعالی و بەتەواوەتی پێچەوانەی وتەو عەقیدەی ئەبولحەسەنی ئەشعەرییە. زانایان و پێشەوایانی گەورەی ئەشاعیرە لە كتێبەكانیاندا واتای ئایەتێكی زۆر تەئویل دەكەن و واتایەكی تری بۆ دادەنێن، كە ئەوەش خاڵێكی جیاوازی گەورەو لێكدابڕانی عەقیدەی ئەهلی سونەت و ئەشاعیریە. بەڵكو (ابن حجر الهیتمي) كە یەكێكە لە زانا ناودارو گەورەكانی ئەشاعیرە لەسەردەمانی دوای ئەشعەری خۆیدا، تەكفیری ئەو كەسە دەكات باوەڕی وابێت الله جیهەتی هەیە و لەسەر عەرش بێت و لە كتێبی: (الفتاوى الحديثية) (ص151 – 154) دەڵێت: «من اعتقد الجهة في حق الله جل وعلا فهو كافر بالإجماع، ومن توقف في كفره فهو كافر... هەورەها لە كتێبی: «الفتاوى الكبرى الفقهية» (ص10) دەڵێت: (وقال جماعة من الأئمة بكفرهم) چونكە ئەوان بە گومان و بۆچوونی خۆیان دەڵێن ئەگەر كەسێك باوەڕی بەوە هەبێت الله بە زاتی لەسەر عەرشە ئەوە جیهەتی بۆی دیاریكردەوەو هەر كێیش جیهەتی بۆ دیاری بكات كافر دەبێت، بەڵكو ئەوەش كە ئەو كەسە بەكافر نەزانێت وەكو ابن حجر الهیتمي دەڵێت ئەویش هەر كافر دەبێت، بۆیە لە سەیرو سەمەرەكانی عەقیدەی ئەشاعیرە ئەوەیە، كەسی ئەشعەری مەزهەب، دەبێت ئایەتەكە وەكو خۆی بخوێنیتەوە، بەڵام باوەڕی بەمەعنای تر بێت، جیاواز لە ڕوالەتی ئایەتەكە، نابێت كەسیش ڕەخنەی لێبگرێت لەو تناقض و تێکگیرانە، ئەگینا بە (مجسمة) و بە كۆمەڵێك ناووناتۆرەی تر تۆمەتباری دەكەن. 3- ئەشاعیرە (العین) بۆ الله بەهەموو شێوەیەك تأویل دەكەن وبەمەعنای تر لێكی دەدەنەوە، لە كاتێكدا أبو الحسن الأشعري ئیسپاتی دەكات و بەڕاشكاوی دەڵێت مەبەستی چاوە لەسەر حەقیقەت نەك مەعنای تری هەبێت. عبدالقاهر البغدادي كە لە ساڵی 429ی كۆچی وەفاتی كردوە، لە كتێبی (أصول الدین) ل129-130 بە هەموو شێوەیەك (عین) تأویل دەكات و دەڵیت ئەوە موجەسیمەكانن دەڵێن چاوی هەیە ، ئەگینا دەڵێت چاو مەبەستی بینین و چاودێری كردن و هەندێ واتای ترە. بەهەمان شێوە فخرالدین الرازي لە (أساس التقدیس)دا تأویل ی چاو دەكات بۆ مەعنای تر. ئەمە تەنها بۆ نموونە ئەگینا هەموو سیفاتە خەبەری و ئایەتی تریش تەئویل دەكەن و تەئویل كردن وەكو پێشتریش وتوومە ئەسڵ و بنەمایەكی بنچینەییە لەلای ئەشاعیرە لە مامەڵە كردنیان لەگەڵ قورئانی پیرۆزدا. لەم بەراوردانەدا لە نێوان عەقیدەی ئەبولحەسەنی ئەشعەری و عەقیدەی ئەشاعیرەكانی دوای ئەشعەری، وەكو ابن فورك و الجویني و الرازي و البغدادي وزۆری تر، دەردەكەوێت جیاوازییەكی زۆر لە نێوانیاندا هەیە و ئینتیسابی ئەشاعیرەی دوای ئەشعەری بۆ ئەبولحەسەنی ئەشعەری بەو شێوە نییە، بەڵكو ڕاست ئەوەیە وەكو زانایان فەرموویانە بوترێت، ئەوان لەسەر مەزهەبی ئەشعرین بەڵام پێش قۆناغی گەڕانەوەی بۆ عەقیدەی سەلەف، لەو كاتەی كە لەسەر عەقیدەی ابن كلاب بووە و پێش نوسینی كتێبەكانی كە گەڕانەوەی تەواوی خۆی بۆ عەقیدەی سەلەف تێیاندا ڕاگەیاندووە. لە راستیدا ئەو تەئویلاتەی كە ئەشاعیرەكانی وەكو أبو بكر بن فورك لە كتێبی «التأويلات» و الرازي لە كتێبی «أساس التقديس» دەیكەن - وەكو ابن تیمیة لە الفتوی الحمویة دەڵێت - هەمان ئەو تەئویلاتەیە كە موعتەزیلەكانی وەكو بشر المریسي و أبو علي الجبّائي، وعبد الجبار لهمذاني، و أبي الحسين البصري دەیانكرد،. بەوەش دەردەكەوێت كە خاڵی هاوبەش لە عەقیدەی ئەشاعیرەی دوای ئەبولحەسەنی ئەشعەری و عەقیدەی موعتەزیلەدا بوونی هەیە وئەوەش بەڵگەیەكی ترە لەسەر ئەوەی ئەشاعیرە لەسەر مەزهەبی ئەشعەری نین لە عەقیدەدا، ئەوەندەی كە لە مەزهەبی موعتەزیلەوە نزیكن. ئەم كورتە باسە سەرەتایەكە، بۆ زنجیرە باسێكی زانستی دەربارەی عەقیدەو مەنهەجی ئەشاعیرە پێویست بوو باس بكرێت، لەبەر ئەوەی بزانرێت كە مەسەلەی ئینتیسابی ئەشاعیرە بۆ ئەبولحەسەنی ئەشعەری مەسەلەیەكی زۆر دەقیق نییە وقسە هەڵدەگرێت، مەگەر بە دانانی مەرج ودیاری كردنی ئەوەی ئەوان ئەشعەرین بەڵام لەسەر قۆناغی پێش گەڕانەوەی ئەشعەری بۆ مەزهەبی سەلەف، واتە كوللابین نەك ئەشعەری! چونكە ئەوان پێچەوانەی ئەبولحەسەنی ئەشعەرین لەوەی بڕیاریداوە لە كتیبەكانی (مقالات الإسلامیین و اختلاف المصلین) و (الإبانة في أصول الدیانة) و (رسالة إلی أهل الثغر بباب الأبواب) كە بەڕوونی و بەڕاشكاوی گەرانەوەی خۆی بۆ مەزهەبی سەلەف و شانازی كردنی بە پێشەوا أحمد بن حنبل و شوێنكەوتنی بۆ عەقیدەی سەلەف و بۆ عەقیدەی ئەو پێشەوایە بەدیاری كراوی ڕادەگەیەنێت.