#شەرحی_كتێبی_زغل_العلم_ی_الذهبي: 8 ڕاوبۆچوونی لەسەر مەزهەبی حەمبەلی شێخ شمس الدین الذهبي لەگەڵ هەمو مەزهەبەكاندا وێستگەی تێروتەسەل و درێژی بووە بەراورد بە وەستانی لەگەڵ مەزهەبی (أحمد بن حنبل) بەڕەحمەت بێت، كە بەدوو دێڕ و بە كورتی باسی ئەوانی بڕیوەتەوە، وەكو ئەوەی ڕەخنەو تێبینی زۆری نەبێت لەسەریان، لەوانەشە لەبەر ئەوە بێت ئەوان لەو سەردەمەدا بە دەستی شافیعی و ئەشاعیرەكانەوە چەوساونەتەوە و لە گۆڕەپانی سیاسی و زانستیدا نامۆ دەركەوتوون، ، ذهبي ش وەكو نەیتوانیوە بەڕاشكاوی بەرگرییان لێ بكات، هاوكات نەشیویستوە قسەیەك بكات بچێتە گیرفانی نەیارەكانی ئەوانەوە، بە كورتی دەربارەیان دەڵێت: ( وأما الحنابلة فعندهم علوم نافعة، وفيهم دين في الجملة، ولهم قلة حظ في الدنيا، والجهال يتكلمون في عقيدتهم ويرمونهم بالتجسيم ، وبأنه يلزمهم، وهم بريئون من ذلك إلا النادر، والله يغفر لهم). ئەم چەند وشەی شێخی ذهبي بە چەند خاڵێكی پوخت روون دەكەینەوە و لە كۆتاییدا حاڵی حەنابیلەی ئەم سەردەمەی بۆ زیاد دەكەین: 1- فەرموویەتی حەنابیلە زانستی بە سوودیان لەلا دەست دەكەوێت، چونكە ئەوان گرنگی زۆر بە فەرموودەو زانستەكانی فەرموودەو گێڕانەوەی دەدەن، هەروەها بەوەش ناسراون كە داكۆكی لە عەقیدەی ئەهلی سوننەت و جەماعەت دەكەن ئەوەش دوای فەزڵ و چاكەی الله تعالی لەگەڵیان بە كاریگەری (أحمد بن حنبل )ی پێشەوای مەزهەبەكە بووە، كە بەخۆی هەم فەرموودە ناس و زانا بووە بە علم الرجال وهەم فەقیهو شەرعناس و بایەخیكی زۆریشی بە عیلمی عەقیدە داوەو لەو پیناوەشدا تووشی ناخۆشی وزیندان و ئەشكەنجەی زۆر بووە. تەنانەت ئەو كتێبانەش كە وەكو كتێبی فقه زانایانی ئەوان نووسیویانە، بۆ نموونە وەكو كتێبی (المغني) دەبینی جیاواز لە كتێبەكانی فقه لە مەزهەبەكانی تر زۆربەی كتێبەكە لەسەر بەڵگە و دەقی قورئان و سوننەت و كرداری سەلەف بونیات نراوە. 2- هەروەها ئەوانی بە ئەهلی دین و بە خەلكی دیندار وەسف كردووە و وتوویەتی بە شێوەیەكی گشتی حاڵیان بەو شێوەیە، وەكو ئاماژەیەك بۆ ئەوەی مەبەستی ئەوە نییە هەموو حەنابیلە بەو سیفەتە بن، بەڵام بەشێوەیەكی گشتی سیمای دینداری زاڵە بەسەریاندا. 3-ئینجا وتوویەتی ئەوان ئەهلی دونیا و مەنسەب و پلەو پایە نین، ئەوەش قسەیەكی حەق و ڕاستە، حەمبەلییەكان بە شێوەیەكی گشتی و لە زۆربەی سەردەمەكاندا لە سوڵتە و دەسەڵات دووربوونە و پۆست و پلەو پایەی فەرمییان كەم بووە. لە هەمو ئەوەشدا بە پێشەوای یەكەمی مەزهەبەكەیان كاریگەر بوون، چونكە ئەو لە دەسەڵات نزیك نەدەبوویەوە بگرە كێشەی گەورەشی لەگەڵ دەسەڵاتدا هەبوو بە هۆی هەندێ بابەتی عەقیدە وەكو مەسەلەی (خلق القرآن). 4- لە بەشێكی تری قسەكەیدا دەربارەی ئەوان ذهبي دەڵێت: جاهیلەكان و لە هەندێ لە نوسخەكانی (زغل العلم)دا بە زاناكان كە مەبەستی پێیان ئەو جاهیلانەیە دەڵێت گومان لە عەقیدەی حەنبەلییەكان بۆ خەڵكی درووست دەكەن و ناووناتۆرەیان لێ دەنێن و پێیان دەڵێن (مجسمة)ن، واتە ئەوانەی الله وەكو جەستە و شێوەی مرۆڤ وێنا دەكەن، كە بێگومان ئەو قسە ڕاستە و ئەوان لەو تۆمەتە بەرین، چونكە عەقیدەی ئەوان جێگیر كردنی ناوو سیفەتەكانی الله عزوجل ە بەو شێوەی كە لە قورئان و لە سوننەتدا هاتووە بەبێ شوبهاندن و پەكخستن و بەلاڕێ بردن و گۆڕینی بۆ واتای تر، جا كە نەیارەكانیان لە جەهمییە و ئەشاعیرە و موعتەزیلە زۆربەی سیفەتەكان یان دەگۆڕن و یان تعطیل ی دەكەن و یان تأویل ی دەكەن و چەند سیفەتێك نەبێت سیفەتەكانی تری الله جیگیر ناكەن، بۆیە پەنایان بۆ پڕوپاگەندە وناشیرین كردنی حەنابیلە برد و بەردەوام بە ئێستاشەوە ناووناتۆرەیان بۆ درووست دەكەن و لەلای خەلكی ناشیرینیان دەكەن و پێیان دەڵێن حەنابیلە موجەسسیمەكان و لە كاتیكدا خۆیشیان دەزانن ئەو تۆمەتە ڕاست نییە.. 5- الذهبي بەو تۆمەتانەی بۆ حەنابیلە درووست دەكرێت ڕازی نییە و رەتیدەكاتەوە و دەڵێت ئەوان بەرین لەو تۆمەتانە، مەگەر هەندێ حاڵەتی دەگمەن نەبێت، كە هەندێ زانای سەر ئەو مەزهەبە لە مەسەلەی الأسماء و الصفات هەڵەی كردووە و لە مەزهەبی ئەهلی سوننەت لایداوە و داوا دەكات الله تعالی لەو هەڵانەیان خۆش بێت. 6- حەنابیلە سووربوونە لەسەر مەزهەبی حۆیان و بە حوكمی ئەوەی كە هەم مەزهەبێكی فیقهی بووە و هاوكات مەزهەبێك بووە لە عەقیدەدا بەبەڵگەی كیتاب و سوننەت و گرنگیدان بە وتەو تێگەیشتنی سەلەف، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا كە بەڵگەیان بۆ دەركەوتووە لە باسێكی دیاریكراودا ڕاوبۆچوونی مەزهەبەكەیان تەواو نییە گەراونەتەوە بۆ سەر بەڵگەی فەرموودەو وازیان لە زاهیری مەزهەبی خۆیان هێناوە و ئەمەش لە كتێبیكی گرنگی وەكو (المغني) رەنگدانەوەی هەیە، 7- شافیعییەكان كە وتمان دەسەڵاتیان بەدەست بووە لەو سەردەمەدا، بە هەموو شێوەیەك حەنابیلەیان سەغڵەت كردووە وەكو بەشێكمان لەم زنجیرە باسەدا پێشتر خستەروو، هەروەها لەگەڵ ناودارانی مەزهەبەكەشدا هەوڵیانداوە لە ڕیگەی پێدانی مووچە و پۆستی زانستی گەورە لە مەزهەبەكەیان پەشیمانیان بكەنەوە، الذهبي خۆی لە كتێبی (تاریخ الإسلام) دا بۆمان دەگێرێتەوە، أبو البقاء العكبري الحنبلي كە بەناوبانگترین ڕاڤەكاری دیوانی (أبو الطیب المتنبي) یە، دەڵێت شافیعییەكان هاتنە لام و بەڵێنی ئەوەیان پێدام ئەگەر بچمە سەر مەزهەبی شافیعی وتنەوەی وانەی زمان و (نحو )م پێ بسپێرن لە (المدرسة النظامیة) كە لەو سەردەمەدا وەكو زانكۆیەكی گەورەی ئێستا بووە وانە وتنەوە لەو جێگە پلەو پایەیەكی زانستی وكۆمەڵایەتی گەورە بووە، بەڵام العكبري لە وەڵامدا سوێندی خواردووە و پێی وتوون: (لو أقمتموني وصببتم علي الذهب حتى أتوارى به ما رجعتُ عن مذهبي)، واتە: ئەگەر ڕامبوەستێنن و ئاڵتوونم بەسەردا بڕێژن تاكو دامدەپوشن لە مەزهەبی خۆم ناگەڕێمەوە. 8- ئەگەرچی زۆر بە كەمی بەڵام ڕووی داوە لە مێژوودا حەنابیلەش لە حوكمدا بەشدار بن، بەڵام بە پلەی یەكەم حەنەفییەكان و بە پلەی دووەم شافیعییەكان و بە پلەی سێیەم مالكییەكان لەناو دەسەڵاتدا بوونە، لە گەڵ تێبینی ئەوەی كە شوێنكەوتوانی مەزهەبی مالكی زۆر خۆیان راگرت و چەندین سەدەیان تێپەڕاند بە بێ تەنازول و لادان و چوونە ژێر كاریگەری موبتەدیعەكانەوە بەڵام دواجار ئەوانیش هاوشێوەی شافیعی و حەنەفییەكان چونە نێو یاری سیاسەت و ئەوەش نەبێت سیاسەتیكی شەرعی بەڵكو دژایەتی نەیار و دەمارگیری و لادانی عەقیدەو بیروباوەریشی تێكەوت. 9- بەڵام حەنابیلە لە هەمویان لەو مەسەلدا پشودرێژتر بوون و، بۆ یەكەم جارە لەم سەردەمەدا بەو شێوە زەقەی ئێستا هەیە، بەشدار بن لە حوكم و دەسەڵاتدا و لە هەڵەو لادان و فەسادی حوكمڕانەكاندا هیچ نەبێت بەبێ دەنگ بوونیان لەسەریان بەشدار بن لەو هەموو لادانانەی بەناوی ئەوانەوە دەكرێت، ئەگەرچی لە زۆرێك لە پرسەكانی فیقهو عەقیدە هەر لەسەر مەزهەبەكەی خۆیان ماون و بانگەواز بۆ سونەت دەكەن و دژایەتی بیدعەو زۆر كاری باشی تریش بەشێكە لە بەرنامەی كاریان، بەڵام لەبەر ئەوەی بوون بە دارودەستەی دەسەڵاتێك كە هیچ بنەمایەكی عەقیدە نەماوە نەیبەزێنیت بەتایبەت لەم ساڵانەی كۆتاییدا و سەرەڕای ئەوەش ئەوان هەر خۆیان كەڕو بێ ئاگا كردووە و بەڵكو نەك هەر ئەوە، بەرگریشیان لێ دەكەن و هەمیشە شمشێری هەڕەشەیان بەناو دینەوە لەڕووی هەموو كەسێك هەڵكێشاوە بەیەك وشە ناڕەزایی بەرانبەر ئەو دەسەڵاتدارانە دەربڕێت، بەوەش بەداخەوە گەیشتنەوە بە سێ مەزهەبەكەی تر لە خراپ بەكارهێنانی دەسەڵات و بوون بە ئامرازێك بە دەستیانەوە بۆ هەموو كارێكی دژ بە ئیسلام و موسوڵمانان و وەكو ئەوەی ئەوان ئەركیان تەنها پینەو پەڕۆ وشەرعاندنی كارە ناشەرعییەكانی ئەو دەسەڵاتە بێت! 10- یەكێكی تر لەو شەرمەزاریانەی حەنابیلەی ئەم سەردەمە پێشبڕكێی زانایان حەنەفی و شافیعی سەردەمی الذهبي و دوای سەردەمی ئەویشیان كردووە ئەوەیە نەك هەر هانی دەسەڵات دەدەن بۆ دەستگیركردن و زیندانی كردنی نەیارانی مەزهەبەكەی خۆیان وەكو ئەوەی شافیعییەكان بە ابن تیمیة یان دەكرد، بەڵو حەنابیلەی ئەم ڕۆژگارە هەموو زانایەك ئەگەر لە خۆیشیان بێت و هاومەزهەب و هاووڵاتی و برای موسوڵمانی خۆیشیان بێت، ئەگەر بەیەك وشە بەرانبەر ئەو دەسەڵاتە بوەستیتەوە كە ئەمان خۆیان كردووە بە كۆڵەكەی ڕاگرتنی، یەكسەر ئەگەر هانی دەسەڵاتیش نەدەن بۆ دەستگیركردنیان، بەیەك وشە نەبەرگرییان لێ دەكەن و نە داوای ئازاد كردنیان دەكەن لە كاتێكدا ئەوپەڕی دەسەڵاتیان هەیە و لەبەرزترین پۆستەكانی حكومەتی ئەو وڵاتە بەشدارن، كە ئێستا سەدان زانای حەقبێژو بەڕێز و بەتوانا لە كونجی زیندانەكاندا و بەبەرچاوی زانایان مەزهەبی حەمبەلییەوە بەناحەق ئەشكەنجە دەدرێن و دەكوژرێن، ڕۆڵی ئەو زانا حەمبەلییانەش لە جیتی بەرگری كردن لێیان، فەتوای دەستگیركردنە، یان هەڵبژاردنی بێدەنگییەو لە پێناو پاراستنی پێگەو پلەو پۆستەكانیاندا هیچ هەڵوێستێكیان نییە! بۆیە بێگومان ئەوانیش دواجار لەم سەردەمەدا بە هەمان دەردو چارەنووسی مەزهەبەكانی تر چوون و سەرانی حەنابیلە لەم سەردەمەدا لەو چوارچێوە باسانەی كە بۆیان دیاری كراوە دەرناچن و بەو شێوەش لە ڕێبازی پێشەوا أحمد بن حنبل دووركەوتوونەوە و لایاندا و ئێستا هاوشێوەی سێ مەزهەبەكەی تریان پێهاتووە لەسەردەمی الذهبي دا كاتێك كتێبی (زغل العلم)ی نووسیوە. 11- پێشەنگ و پێشەواكانی ئەوان وەكو أحمد و البربهاري و أبو الوفا ابن عقیل و ابن تیمیة و ابن القیم و ابن قدامة و تەنانەت محمد بن عبدالوهاب یش، ڕێبازیان گەلێك جیاواز بوو لە ڕێبازی ئەمانە و خۆیشیان باش دەزانن لە هەندێك مەسائیلی عەقیدەدا بەتایبەتی مەسەلەی (الولاء والبراء) و مەسەلەی (الحكم بغیر ما أنزل الله) و رازی كردنی ستەمكاران لە سەر حیسابی دین و بێ دەنگ بوون لەسەر زۆر لە لادانی سەرانی وڵاتەكەیان لە ئیسلام و چەندین مەسەلەی تر یش لایانداوە و حاڵ بەوە گەیشتووە لە وڵاتەكەیاندا ئەوەی الله پێی ناخۆشە دەكرێت و ئەوان جگە لە ئم كردن! هیچ هەڵوێستێكیان نییە و تاكو دەمرن هەر سوورن لەسەر بێ دەنگ بوون لەسەر ناحەق و خزمەت كردنی راستەوخۆ و ناراستەوخۆ بەو دەسەڵاتدارانەی كە ساڵ بە ساڵ زیاتر لە ئیسلام دووردەكەونەوەو ئێستاش گەیشتوونەتە ترۆپكی لادان، بەڵام سەرانی حەنابیلە هەر پیاوی دڵسۆزی وەلی ئەمرن و بە وشەیەكیش بەرانبەری ناوەستن، تەنانەت بە ئامۆژگارییەكیش، هەمیشەش ڕوو لە خەڵكی دەكەن و داوای گوێڕایەڵییان دەكەن بۆ وەلی ئەمر، زانای وایان هەیە بەبەرچاوی هەموو دنیاوە دەڵێت: ئەگەر وەلی ئەمر هەموو ڕۆژێك لە بەرنامەیەكی راستەخۆدا ماوەی نیو سعات زینا بكات دروست نییە بە وشەیەك بەرانبەری بوەستێت و رەخنەی لێ بگرێت!، ئەمە جگە لەوەی كە هەركێ دەنگی بەرز ببێتەوە بە قسەی حەق یان بە كەمترین ڕەخنە لەو دەسەڵاتدارانە یان باسی عەقیدەی تەوحید بكات بە شێوەیەك پەردە لەسەر حەقیقەتی ئەو زاڵمانە لابدات، یەكسەر ڕاپێچی زیندان دەكرێت و ئەزانایانەش كە حەمبەلی مەزهەبن و لە دەسەڵاتدا بەشدارن، نەك هەر ڕازین و بە هیچ ڕەخنەەیەك ناگرن، بەڵكو زۆر جار بە فەتوای ئەوان ئەو كارانە و لەو كارانە خراپتریش ئەنجام دەدرێت، 12- بەڵام نابێت ئەوە لەبیر بكرێت، هەروەكو چۆن بۆ مەزهەبەكانی تریش ئەو قسەمان كرد، بۆ مەزهەبی حەمبەلیش هەر دەبێت ئەوە دوپات بكرێتەوە، ئەویش ئەوەیە: ئەمەی باسكرا سەبارەت بە لادان و لە خراپییەكانی شوێنكەوتوانی مەزهەبی حەمبەلی لەم سەردەمەدا، تایبەتە بە بە چینێكی مەشهور و دیاری كراوی ئەوان كە رەنگە زۆرینە بن، بەڵام لەولاشەوە زۆر زانای تریان هەیە كە خۆیان لە ڕۆشنایی شوهرەت بەدوور گرتووە و لەو هەموو لادان و گۆڕان ودابەزینەی زانایانی حەنابیلە و سەرانی دەسەڵاتەكەشیان بەرین و هاوبەش نین لەگەڵیاندا، جا ئەوانەیان پێیان بزانرێت و هەڵوێست بنوێنن جێگایان زیندانە و بێگومان زۆرێكیشان بێ دەنگییان هەڵبژاردووە و نەبەشدای ئەو شێواندن و لادانە دەكەن و نە بە ئاشكرایش دەتوانن لییان بەری بن. إحسان برهان الدین 19 شوّال 1443 2022-5-20