#شەرحی_كتێبی_زغل_العلم_ی_الذهبي: (1) كورتەیەك دەربارەی كتێبەكە كتێبی (زَغَلُ العِلْم) یان بە پێی جیاوازی مەختوتەكان پێیشی دەوترێت: (بیان زغل العلم) و (زغل العلم والطلب).یەكێكە لە كتێبەكانی مێژوونووس و زانا وفەرموودەناسی گەورە شمس الدین الذهبي التركماني بە ڕەحمەت بێت، جیاواز لە كتێبەكانی تری، ئەم كتێبەی چەند لاپەڕەیەكی كەمە و دەكرێت ناو بنرێت نامیلكەیەك بەراورد بە كتێبەكانی ئەو زانایایە كە كتێبی هەیە دەگاتە دەیان بەرگ بۆ نموونە كتێبی (تاریخ الاسلام) ە كەی. لەم زنجیرە باسەدا، هەوڵ ئەدەم تیشك بخەمە سەر هەموو باسێك لەو باسانەی كە دانەر لەو كتێبەیدا ئاماژەی بۆ كردوە و تیشكی خستوەتە سەری، واتە ئەركم بریتی نییە لە وەرگێڕانی كتێبەكە، نە شەرحكردنیشی بەو واتای كە لەگەڵ هەموو بڕگەو ڕستەیەكی كتێبەكەدا بوەستم، وشەرحی بكەم، بەڵكو هەوڵ دەدەم لە ڕۆشنایی قسەكانی خۆیدا لە هەموو باس و تێبینی و ڕەخنەیەكیدا وانەیەكی لێ وەربگرم و پێشكەشی خوێنەری بەڕێزی بكەم، لەم بەشەشدا پوختە و پێناسەیەك دەربارەی كتێبەكە دەخەمەروو. وشەی(زغل) لە زمانی عەرەبیدا كۆمەڵێك واتای هەیە، یەكێكیان بریتییە لە فێڵ و غەش و ساختە، كە دانەر لەو كتێبەیدا زەغەلی بەو مەعنا بەكار هێناوە، واتە: (الذهبي) دەیەوێت ئەو ساختە و هەڵانەی كە لە زانستەكاندا هەیە، ئەو شتە نەخوازراوانەی كە لە زانستەكان و ئەوانەدا هەیە كە سەرقاڵی ئەو زانستانەن، ئاشكرایان بكات و پەردەیان لەسەر هەڵماڵێت، ئەمەش وەكو یەكێك لە لێكۆڵەرەوانی كتێبەكە دەڵێت ئاماژەیەكی ناڕاستەوخۆی تێدایە بۆ پیشەكەی (الذهبي) كە ئەو ماوەیەك لەبەردەستی شێخ (ابن قایماز)ی باوكیدا لە پیشەی زەرەنگەری كاری كردووە، وەكو ئەوەی بڵێت من چۆن توانام هەیە ئاڵتوونی ڕەسەن و ساختە لەیەكتر جیابكەمەوە، ئاوها توانام هەیە زانستی ڕەسەن و زانستی ساختەش لەیەكتر جیا بكەمەوە. چونكە ئەو هەوڵیداوە ئەو خەڵتە و بیدعەو هەڵانەی كە لە زانستەكانی قیرائات و تەجوید و تەفسیر و فەرموودە ومەزهەبە فیقهییەكان وزانستەكانی وەكو نەحو وزمان و أصول الفقه و علم المنطق و فەلسەفە و زانستەكانی الفرائض و إنشاء هۆنراوە وحیساب و شروط و وعظ و ئامۆژگاریدا هەیە دەریبخات و پەنجە بخاتە سەر عەیب و لایەنە نامۆ و تاریكەكانی ئەو زانستانە بۆ ئەوەی فێرخوازانی زانست خۆیانی لێ بپارێزن. كتێبەكە، یان نامیلكەكە ئەگەرچی دەوری بیست و پێنج لاپەڕەیەكە، بەڵام مەتنێكی پڕ لە زانیاری و بەسوودە، چونكە زادەی شارەزایی و ئەزموونی زانایەكی گەورەیە و لە قۆناغێكی پێشكەوتوو لەتەمەنیدا نووسیوێتی، تێیدا تیشكی خستووەتە سەر ئەو هەڵەو كەموكورتییانەی لە زاناكان و لە زانستە باوو مەشهورەكانی سەردەمی خۆیدا بووە كە ئاماژەمان پێكرد. بەڵام ئەوەی كە جێگای سەرسوڕمان و پرسیارە لەو كتێبەدا ئەوەیە كە (الذهبي) هەندێ رەخنەی لە (ابن تیمیة)ی مامۆستای خۆی گرتووە، لە كاتێكدا لە زۆرێك لە كتێبەكانیدا بە ئەوپەڕی مەزنی و گەورەیی وسەرسام بوونەوە باسی كردووە و وتوویەتی ئەگەر لە نێوان ڕوكن و مەقامدا سوێند بدرێم سوێند دەخۆم هەرگیز زانای گەورەی وەكو ابن تیمیةم نەبینیوە ونەخۆیشی كەسی وەكو خۆی بینیوە، جگە لەوەش ئەو تاكو مامۆستاكەی لە ژیان دەرچووە لێی دانەبڕاوە و پاش مردنیشی قەسیدەیەكی وەكو گریان لە وەسف و مەدحیدا نووسیوە: يا موت خذ من أردت أو فدع ** محوت رسم العلوم والورع أخذت شيخ الإسلام وانفصمت ** عرى التقى واشتفى أولو البدع غيبت بحرا مفسرا جبلا ******** حبرا تقيا مجانب الشبع فإن تحدث فمسلم ثقة ****** وإن يناظر فصاحب اللمع ئەوەش وای كردووە كە هەندێ لە لێكۆڵەرەوان نكۆڵی بكەن لە نسبەتی كتێبەكە بۆ (الذهبي) و بڵێن ڕاست نییە كە ئەو كتێبەی نووسیبێت، چونكە مەحاڵە الذهبي بەو هەمو ڕێزو خۆشەویستییەی بۆ مامۆستاكەی هەیبووە قسەی پێ بكات! هەندێكیش پاساویان بۆ هێناوەتەوە و وتوویانە مەبەستی ئەوە نەبووە و بە شێوەیەكی تر تەوجیهو لێكدانەوەی قسەكانیان كردووە. بە هەر حاڵ ئەو ڕەخنانەی كە الذهبي لە ابن تیمیة ی گرتوە زیاتر ئەوەیە تۆمەتباری كردووە بەوەی كە لە گفتۆگۆدا توندوتیژە و موجامەلەی نەیارەكانی ناكات و حەزی لە خۆدەرخستن و سەرۆكایەتی و هەندێ قسەی تر لەو شێوە، بەڵام ئەوەی كە دڵخۆشكەرە ئەوەیە أبو الفضل القونوي و محمد بن إبراهیم الشیباني وەڵامی هەموو ئەو ڕەخنانەی پێشەوا الذهبي یان داوەتەوە بەوەی كە ژیاننامە و وتەكانی ابن تیمیة و هەڵسوكەوت و مامەڵەی لە گەڵ قوتابییەكانی و لەگەڵ خەڵكی و لەگەڵ نەیارەكانیشیدا ئەوە دەسلمێنن كە ابن تیمیة بەری بووە لە هەموو جۆرە كیبرو لەخۆبایبونێك، بەڵام خاوەن عیززەت نەفسێكی زۆر بووە رەنگە ئەوە گومانی بۆ هەندێك دروست كردووە بە كیبر تۆمەتباری بكەن. یان ئەوەی كە لەگەڵ موبتەدیعەكاندا مونازەرەی دەكرد هەندێ جار دەنگی بەرز دەكردەوە و دواتر باسی حیكمەتی دەنگ بەرزكردنەوەكەشی دەكرد. یان جاری وابوو بە نەیارەكانی دەوت من سێ ساڵ مۆڵەتتان پێ دەدەم كە بیسەلمێنن وشەیەك لەوانەی من وتوومە پێچەوانەی قسەی پێشەوایانی سەلەفی سێ سەدە چاكەكە بێت و قسەی لەو جۆرە. كە پێیشی دەوترا قسەت ڕەقە پاساوی بەئایەت و فەرموودە دەهێنایەوە و دەفەرموو من دەزانم كەی و لەگەڵ كێ بەو شێوە قسە دەكەم. بەڵام ئەبێت ئەوە تێبینی بكرێت كە ئەو ڕەخنانەی لەم كتێبەیدا هاتووە بەرانبەر بە ابن تیمیة جیاوازە لەوەی دەدرێتە پاڵی لە (النصیحة الذهبیة)دا كە گوایە بۆ ابن تیمیة ی نووسیوە، چونكە بەدڵنییاییەوە ئەوەیان بوختانە و نەیارەكانی الذهبي و ابن تیمیة دوای مردنی هەردوكیان ئەوەیان بۆ هەڵبەستووە بۆی، بۆ زانینی وردەكاری ئەو بابەتەش دەتوانیت بگەڕێیتەوە بۆ كتێبی ( التوضیح الجلي فی الرد علی النصیحة الذهبیة المنحولة علی الإمام الذهبي) لە نووسینی محمد بن إبراهیم الشیباني. سەبارەت بە نكۆڵی كردنی هەندێ لە زانایان لەوەی (زغل العلم) كتێبی الذهبي بێت بەهۆی ئەو ڕەخنانەی لە مامۆستاكەی گرتووە، ئەوەی كە من پێی گەیشتم بە گەڕانەوە بۆ چەندین لێكۆڵەر لەوانەی تەحقیقی ئەو كتێبەیان كردووە، بەتایبەتی (محمد بن عبدالله أبو الفضل القونوي) كە دەڵێت حەوت دەستنووسی لە كتێبەكە دەستكەوتووە و دانەیەكیان لەبەرلین بووە وكتێبەكە هەندێكی بە خەتی دەستی الذهبي خۆیەتی و هەندێكی بەخەتی قوتابییەكانێتی ئەوە دەیسلمێنن كە (زغل العلم) نووسراوی (الذهبي) خۆیەتی. جگە لەوەش (ابن حجر العسقلاني) و (علم الدین السخاوي) و(أحمد بن طولون) كتێبەكە دەدەنە پاڵ (الذهبي) و دەڵێن كتێبی خۆیەتی. هەروەها (أبو الفضل القونوي) بەڵگەیەكی تر دەهێنیتەوە لەسەر ڕاستی نیسبەتی كتێبەكە بۆ (الذهبي) ئەویش ئەوەیە (ابن قیم الجوزیة) بێزاری خۆی لەو كتێبە دەربڕیوە بە هۆی ئەو ڕەخنانەی كە دەربارەی (ابن تیمیة)ی مامۆستای هاتووە تێیدا و لە نونییە بەناوبانگەكەی خۆیدا وتوویەتی: رامي البريء بدائهِ ومُصابهِ ... فعل المُباهتِ أوقح الحيوانِ كمُعيّر للناس بالزغل الذي ... هو ضَربُهُ فاعجبْ لذا البهتانِ كتێبەكە بەدیاریكراوی نازانرێت كەی نووسراوە، بەڵام ئەوانەی بەدواداچوونیان بۆ كردووە دەڵێن لە چەند ساڵی كۆتایی تەمەنی (ابن تیمیة)دا نووسراوە بەرەحمەت بێت، واتە لە نێوان ساڵەكانی 720 بۆ 726ی كۆچی نووسراوە و لە نوسخەكانی دەستنووسەكەشدا دەردەكەویت كە (الذهبي) چەند جارێك دەستكاری و گۆڕانكاری لە مەتنەكەیدا كردووە. كتێبەكە یەكەم جار لەلایەن (محمد زاهد الكوثري) تەحقیق كراوە كە زۆر هەڵوێستی دوور لە ئینساف و دادگەری بەرانبەر الذهبي وابن تیمیة هەبووەو لەوانەشە لە خۆشی ئەوەی كە ڕەخنە لەسەر ابن تیمیة تێدایە كتێبەكەی تەحقیق كردبێت!دووەم جاریش لەلایەن (محمد بن ناصر العجمي) تەحقیق كراوە، بەڵام پێم وایە چاكترین تەحقیق ئەوەی (أبو الفضل القونوي)یە كە لێرەدا بۆ نووسینی ئەم زنجیرەیە پشت بە ئەوەو تەحقیقەكەی العجمي دەبەستم. إحسان برهان الدین 10 شوّال 1443 2022-5-11