بیدعە لە دیندا - هەر بیدعەیەك بێت - كارێكی خراپە و بە دەقی فەرموودەی صحیح بە لادان و گومڕایی وەسف كراوە ، چونكە شەریعەت هیچ نوقسانی و ناتەواوییەكی تێدا نیە كەسێكی موبتدیع پڕی بكاتەوە، هەر بۆیە هاوەڵان الله لێیان ڕازی بێت لەبەر ئەوەی لەسەر ئەو بنەمایە پەروەردە كران كە دین تەنها لە كیتاب و سونەتەوە وەردەگیرێت و بیدعە هێڵێكی سوورە و قەدەغەیە لێی نزیك ببنەوە، دەبینین ئەوان زۆر جەختیان لەسەر دەستگرتن بە سوننەت دەكرد و هاوكات زۆریش ڕقیان لە هەموو بیدعەیەك بوو لە دینداریدا، عبدالله بن مسعود الله لێی ڕازی بێت لە وتەیەكیدا كە بەسەنەدێكی صحیح هاتووە دەیفەرموو: ( اتبعوا ولا تبتدعوا فقد كفیتم) واتە شوێن كەوتووی كیتاب و سوننەت ببن و بیدعە و داهینان لە دیندا ئەنجام مەدەن چونكە ئەو دوو سەرچاوەتان بەسە. 

سەرەتای بیدعەش لەسەردەمی پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم خۆی و هاوەڵە بەڕێزەكانیدا درووست بووە و هەر ئەوانیش ڕووبەڕووی بوونەوەو بە توندی بەرپەرچیان داوەتەوە، بۆ نموونە ئەوانەی كە پرسیاری عیبادەتی پێغەمبەریان كرد صلی الله علیه و سلم و بەكەمیان زانی و وتیان ئێمە لەوە زۆرترمان پێدەكرێت، هەروەها ئەو كەسەش كە ڕەخنەی لە دابەش كردنی پێێغەمبەر صلی الله علیه و سلم گرت وبە ناحەقی وەسفی كرد، دواتر ئەو بیدعانەی كە لەسەردەمی عثمان دا ڕوویاندا و بە كوژرانی خۆی تەواو بوو الله لێی ڕازی بێت و سەرهەڵدانی گومرایانی وەكو معبد الجهني و دوای ئەو جهم بن صفوان و سەرهەڵدانی تاقمە گومڕاكانی وەكو موعتەزیلەكان و باقی فیرقەو تاقمەكانی تر كە بەشێوەیەك لە شێوەكان تاكو ئەم ڕۆژگارەی خۆمان درێژەو بەردەوامییان هەیە. 

ئەگەرچی لە ئیسلامدا بە هیچ شیوەیەك بیدعەیەك لە دیندا نییە باش بێت و هەر هەمووی ڕەتدەكرێتەوە بەسەر داهێنەر و ئیش پێكەرەكەیدا، بەڵام جیاوازییان لەوەدا هەیە كە هەندێكیان لە عەقیدەدایە و سەری خاوەنەكەی لە دۆزەخەوە دەردەكات، بۆ نموونە عەقیدەی جەهمییەكان لە مەسەلەی سیفات و بابەتەكانی تری عەقیدەدا لە تاقمە دێرینەكان، یان عەقیدەی ئەوانەی لەم سەردەمەدا بە خۆیان دەڵێن قورئانی و قورئان لێیان بەرییە ، لەبەرانبەریشدا هەندێ بیدعە هەیە بیدعەی عەمەلییە و بەڵێ كارێكی خراپ و ناپەسەند و مەردودە، بەڵام وەكو بیدعەكانی عەقیدە نییە لە خراپیدا، ئینجا بە هیچ شێوەیەك لە ئیسلامدا بیدعەیەك نییە پێی بوترێت بیدعەی حەسەنە و بیدعەی خراپ ، چونكە بیدعە هەمووی خراپ و خراپترە و ئەو فەرموودەش كە هەندێك لە ئەهلی بیدەع دەستی پێوە ئەگرن بەهیچ شێوەیەك واتای شەرعییەتی بیدعەی تێدا نییە ودادیان نادات و هەڵە لێی حاڵی بوونە. 

بەڵام بۆچی بازاڕی بیدعە بەردەوام بازاڕێكی گەرمەو ڕەواجی هەیە، ئەی بۆچی سوننەت هەمیشە دژایەتی دكرێت وغەریبە و شوێنكەوتوانی نامۆن و ئەهلی بیدعە زۆر جار لە پێشەوەن و بە بیدعەكەیان ئەنازن و خەڵكیش گوێیان لێ دەگرن وەكو ئەوەی ئێمە لە ئیسلامدا داومان لێ كرابێت تا پێمان دەكرێت بیدعە زۆرتر بكەین و بۆیە خەڵكی بەبێ بیدعە نەچێژ لە عیبادەت دەبینن و نە وا ئەزانن عیبادەتیان كردووە. 

لە ڕاستیدا هۆكار زۆر هەیە لە دوای ئەو ئاوەژووبوونە لە بنەماو بنچینەكاندا و ئەوە ساڵانێك ئیشی بۆ كراوە و هەوڵی بۆ دراوە تاكو بەو شێوە توانراوە بیدعە بخرێتە جێگەی سوننەت و سوننەتیش بەو شێوە نامۆ بكرێت و شوێنكەوتوانیشی لە كۆمەڵگای كوردیدا نامۆتر دەربكەون، لەوانە وەكو زانایان ئاماژەیان پێ كردووە: 

1- پێش هەموو هۆكارێك مەسەلەی دوور كەوتنەوە لە كیتاب و سوننەت و لە زانست و تێگەیشتنی پێشینانی چاكی ئەم ئومەتە وحاڵی نەبوون لە سەرچاوەكانی تەشریع لە ئیسلامدا، هۆكارێكی سەرەكییە بۆ درووست بوونی بیدعە و دواتر لەم هۆكارەوە زۆر هۆكاری تر سەرچاوە دەگرێت. 

2- كاریگەر بوون بە شوبهەو گومانەكان كە لە دەوری مەسەلەی بیدعە دەوروژێنرێن وبەرگری لێ دەكەن كاریگەرییان هەیە لە بڵاوبوونەی بیدعە لە دیندا، هەروەها ئەو پڕوپاگەندەو تۆمەتانەی كە بەردەوام بۆ ئەهلی سوننەت درووست دەكرێن و ئەو خەرمانە ساختەیەی بەدەوری ئەهلی بیدەعدا درووست دەكرێت، كاریگەری خۆی هەیە لە تەشەنە پێكردنی بیدعە لەناو خەڵكیدا، بێگومان شەیتانیش ئەوەی پێی بكرێت لە جوان كردن و ڕازاندنەوەی بیدعە لەلا خەڵكی دەیكات وەسوەسەكانی بۆ ئەوان لەگەڵ هەوڵی ئەهلی بیدع وكۆششیان بۆ نامۆكردنی سوننەت و سەروەری بیدعە یەكدەگرنەوە و دەرەنجامی چاوەڕوان كراوی دەبێت لەسەر ئەو بابەتە. 

3- لەبەر ئەوەی دەسەڵات و حكومەت وكاربەدەستان لە هەموو شوێنێك هەمیشە حەز بە دیندارییەك دەكەن پڕ بێت لە بیدعە چونكە ئەوان گومانیان نییە بیدعەچییەكان كۆمەڵێك خاوەن بەرژەوەندین و وێڵن بەدوای مادە و مەنسەب و پلەو پایە و زۆر بە ئاسانی سازشیان لەگەڵدا دەکرێت و دەگەنە دەرەنجام لەگەڵیاندا و چۆنیان بوێت ئاوها دینیان بۆ دەگونجێنن و ئەوەش دەبێتە هۆكاری درووست بوونی خەڵكانێكی هۆگر بە بیدعە و دژ بە سوننەت بەبێ ئەوەی ئاگایشیان لە خۆیان بێت، بۆیە دەسەڵاتەكان لە درێژایی مێژوودا و بەتایبەتی لەم سەردەمەدا بە هەموو شێوەیەك پشتگیری ئیسلامێك دەكەن بیدعە تێیدا تەشەنەی كردبێت، ئەمە نەك تەنها دەوڵەتە عەرەبی و بەناو ئیسلامییەكان بەڵكو كاتی خۆی ناپلیۆنی نەسڕانیش كە میسڕی داگیر كرد بۆ نموونە زۆر جەختی لەسەر ئەوە دەكردەوە كە ئاهەنگ گێڕان و بۆنەی لە دایكبوونی پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم سازبكرێت و خۆیشی هەموو خەرجی و ئاسانكارییەكی بۆ دابین دەكردن، چونكە ئەویش دەركی بە گرنگی بیدعە كردبوو لە شێواندنی ئیسلامدا. 

4- بێدەنگ بوونی زانایان و فێرخوازانی زانست و باگخوازان لەسەر ئەو هەموو بیدعەی ئەنجام ئەدرێت، كە ئەمەش كاریگەری ڕاستەوخۆی لەسەر ڕاوبۆچوونی خەڵكی هەیە لەسەر بیدعە و ڕەنگە ئەم خاڵە كاریگەرترین هۆكاری بڵاوبوونەوەی داهێنراوەكان بێت لەناو میللەتی كوردا، كە زۆربەی مامۆستایانی ئایانی نەك هەر لە ڕووی بیدعە ناوەستنەوە، بەڵكو لەلای خەڵكی خۆشەویستیشی دەكەن و وا تێیاندەگەیەنن كە هیچ كێشەیەك نییە و كێ ئازایە بۆ خۆی لە دیندا داهێنانی باش بكات و گرنگ ئەوەیە بیدعەیەكی بەسوود بێت بۆ ئیسلام و كارێكی خراپ نەبێت، بۆیە بیدعە بەشێوەیەكی بەرچاو زاڵ بووە سەر سونەتدا و هەموو بیدعەیەكیش ژیانی لەناو خەڵكیدا بۆ نانووسرێت وەكو مەعلومە بە مردنی سونەتێك نەبێت. 

لە ڕاستیدا بێ مەوقیفی زانایان لە ئاستی تەشەنە كردنی بیدعە لە كۆمەڵگادا تاوانێكی گەورە بوو ئەنجامیاندا وهۆكارەكەشی یان بڕێكی كەم پارەو یان پلەو پایەو مەنسەبێكی لەناوچووە كە دینەكەیان بە قوربانی كرد و لە جیاتی ئەوەی ببنە پێشەنگێكی باش بوون بە خراپترین پێشەنگ و بەهەرزانترین نرخ دینەكەیان هەڕاج كرد، لەسەیرو سەمەرەترین ئەو نرخانەش كە لەبەرانبەر بڵاوكردنەوەی بیدعەدا بەجۆرەكانی وەریانگرت ئەوە بوو مزگەوتیان پێدرا یان مزگەوتەكانیان لێ وەرنەدەگیرایەوە كە دواجار ئەوێیش بوو بە ناوەندێكی كارا بۆ بڵاوكردنەوەو پەرەسەندن و شەرعییەت پێدانی بیدعە.  

5- هۆكارێكی تری بڵاوبوونەوەی بیدعە ئەوەیە كەسانێكی جاهیل بەهۆی ئەو پۆشاك و مێزەرو مەندیلەی دەیپۆشن ئیتر خەڵكی وا دزانن ئەوانە بەوە دەبنە زانا و پشت بە قسەكانیان دەبەستن وپرسیاریان لێ دەكەن و ئەوانیش بەبێ زانست وەڵامیان دەدەنەوە، چونكە ئەو جۆرە كەسانە هیچ كات (نازانم) لە فەرهەنگیاندا نییە و هەرچی پرسیارێكیان لێ بكرێت بیزانن و نەیزانن هەر وەڵامیان ئامادەیە و ئەو خەڵكە بەسەر هەڵەدا دەبەن و بیدعەیان پێ ئەنجام ئەدەن و لەسوننەت دووریان دەخەنەوە. ئیمامی مالیك بڵێ نازانم زۆرێك لە كۆڵكە مەلاكان ناڵێن نازانم و دەست بە گیرفانیاندا دەكەن و وەڵامیان بۆ دەردەهێنن. 

ئەو جۆرە بەناو زانایانەش كە زانست لێیان بەرییە و دوورە، هەمیشە لەناو كورددا بوونیان هەبووە و هەیە و ئێستاش لە هەموو كاتێك زۆرترن و لە ئێستادا بیدعەی عەقیدیشیان بۆ خۆیان و بۆ خەڵكی زیاد كردووە وهەموو بەهرەیەكیشیان بریتییە لە زمانێكی لووس كە قال الله و قال الرسول زۆر بەكەمی لێ دەبیسترێت چونكە نەشارەزایی قورئان و نە شارەزایی سونەنتیان نییە! هەروەها پۆشاكێكی دیاری كراو دەپۆشن كە ئەگەر ئەوەیان لێ بكەیتەوە هیچیان پی نامێیت وكەس حیسابیان بۆ ناكات، ئەگەریش ئەو كەسە دامەزرابێت و بەفەرمی ئیمام و خەتیب بێت ئەوە خۆی بە ئیمامی شافیعی ناگۆڕێتەوە و بەئارەزووی خۆی مێشكی خەڵكی لە بیدعە پڕ دەكات و سوننەت و شوێنكەوتوانیشی لەلایان بە خاوەن دینی تازە و بە توندڕە و جۆرەها ناوو ناتۆرەی تر ناشیرین دەكات. 

خەڵكیش بەهۆی ئەو جەهلەی باڵی بەسەریاندا كێشاوە لە كاروباری دینەكەیاندا هەر ئەلێن ئم و بەلێ و وایە و وەكو مردوون لەبەردەستی مردوو شۆردا، تەنانەت هەندێ جار هەر لە سەر سیقە و متمانەی كوێرانە زەكاتی سەروەت و سامانەكانیشیان لێ وەردەگرن ودەڵێن ئێمە خۆمان بۆتانی ئەدەینە فەقیر و نەداران و وەكو ئەوەی خۆیان ئیفلیج و كەوتووی سەرجێگا بن وهیچ فەقیر و هەژارێك لەم كۆمەڵگا پڕ لە فەقیر و هەژارەدا نەناسن و دواتریش لەو كتێبانەی كە وتمان پڕن لە قسەی بێ بەڵگە و فەرموودەی لاواز و هەڵبەستراو، قیلی تێدا دەدۆزنەوەو ئەو پارانەش بۆ بەرژەوەندی خۆیان خەرج دەكەن ویان دەیخەنە بازرگانی و ئیشی پێدەكەن و بەردەوام لەبەر جەهلی خەڵكی بەدینەكیان دەخۆن ولەم دونیایەدا خەنی دبن. 

بەو شێوەش هەم خۆیان لە رێگە لادەدەن و هەم ئەو خەڵكە داماوەش كە لە هەموو شتێكدا زیرەكن و كورد واتەنی دەست بەچاوی ماردا دەكەن وكەس لێیان ناباتەوە، جگە لە دینەكەیاندا نەبێت كڵوڵن و هیچ نازانن و وەكو نابینا دەبێت ئەو بەناو بانگخواز و زانایانە دەستیان بگرن و بەرەو زەلكاوی بیدعە وهەركوێ بیانەوێت بیانبەن و لە مێرگ و سەوزایی دڵڕفێنی سوننەت دووریان بخەنەوە. (لێرەشدا مەبەستم لە زۆرینە خراپەكەیە لەو بەناو مامۆستایانە نەك كەمینە باش و سەرڕاست و موەحیدەكانیان). 

6 - هۆكارێكی تری بڵاو بوونەوەی بیدعە جەهل و نەشارەزاییە لە خودی سونەتدا، عەرەب دەڵێن: (فاقد الشیء لا یعطیه) ئەو كەسەی شتێكی نەبێت چۆن بیبەخشێت؟ زۆربەی مامۆستایانی ئایینی هەموو بضاعة یان لە زانستدا كۆمەڵە كتێبێكە لە مەزهەبێكدا خوێندوویانە و لە جیاتی ئەوەش كە فەرموودەو سوننەتی صحیح بەڵگەیان بێت خودی مەزهەبەكە و هەڵبژاردنەكەی بەڵگەیە لە لایان و یان ئەو هەموو ئەو حەواشی و كتێبانەی كە پشت بەستنیان لەسەر فەرموودەی لاواز و موضوع ە ڕێگە بە توسل و دەست وقاچ ماچ كردن و بەبەركەت دانانی دارو بەرد بەپەسەند دەزانن، ئەوەش هاندەرێكی بەهێز بوو بۆ بڵاوبوونەوەی بیدعە و بە ئاسایی تەماشا كردنی. 

كتێبەكانی فەرموودەی وەكو شەش كتێبەكە و دەواوینی تری سوننەت و كتێبەكانی تەخریجی فەرموودە و تەفسیری وەكو تەفسیرەكەی الطبري و كتێبەكانی عەقیدەو سوننەت كە سەلەف و زانایان و فەرموودەناسانی دوای ئەوان نووسیویانە لەلای زۆرێك لە مامۆستایانی ئایینی كورد و بانگخوازان كە ڕابەرایەتی خەڵكی دەكەن ئاشنا نین و زۆربەیان دەژین و دمرن هەر نازانن ئەو كتێبانە چییان تێدایە! مەگەر هەندێك لەو فەرموودانە نەبێت كە لە ناو كتێبەكانی فقه و كتێبەكانی تری مەزهەبەكاندا ئاماژەی بۆ كرابێت كە ئەمەش هۆكارێك بوو وەكو وتمان بۆ نامۆ بوونی سوننەت و تەشەنە كردنی بیدعە وەكو ئاگر لەناو پووش و پەڵاشدا ودواجاریش بوو بە ئەمری واقع. 

خەتیبەكان هەمیشە لە سەر مینبەرەكانیانەوە- بە ئێستاشەوە - بە فەرمودەی لاواز و هەڵبەستراو كاریگەرییان لەسەر خەڵكی درووست كردووە و ئەوانیان هێناوەتە گریان كە ئەوە ئامانجیانە و بە نیشانەی سەركەوتنی خۆیانی دەزانن كاتێك خەڵكی دەست بە گریان بكەن! بێگومان بۆ ئەو مەبەستەش زۆر بەكەمی قورئان و فەرموودەی صحیح یان بەكارهێناوە، بەڵكو بە زۆری سوودیان لە هەندێ كتێبی بەناو بانگ بەوەی پڕن لە فەرمودەی لاواز و هەڵبەستراو و وبیدعەو خورافات رگرتووە وكو كتێبەكانی إحیاء علوم الدین و بغیة المسترشدین و إعانة الطالبين و درة الناصحین وکتێبی تر، بەڵكو چەندین كتێبی تریش لە زۆرێك لە كتێبخانەی ئەو جۆرە مامۆستایانە بوونی هەبووە كە بەپاساو وبەهانەی نوشتە و دوعا نووسین باسی سیحر و جادوو و ناوی جنۆكەكانیان بانگ كردووە بۆ بەیەكخستن و لەیەكتر كردنی ژن و مێرد و شتی لەو جۆرە، هەروەها پشتیان بەستووە بە هەندێ كتێبی رقائق و ئەو جۆرە كتێبانە كە ئاخنراون لە قسەی بێ بنەما و فەرموودەی لاواز و هەڵبەستراو، یان هەندێ لەو تەفسیرانەی كە عەقیدەی موبتەدیعەكانی تێدایە وەكو تەفسیری الخازن و هاوشێوەكانی، بەكورتی ئەو كتێبانەی ئەوان پشتیان پێی بەستووەو وەكو سەرچاوە بەكاریان هێناوە ئەڵێی بۆ ئەوە دانراون موسوڵمانان لە سوننەت دووربخەنەوە. 

لە ئەنجامی ئەم ئاشنا نەبوونەی مامۆستایانی ئایینی و زۆرێك لە بانگخوازان بە سوننەتی پێشەوامان صلی الله علیه و سلم، شتێك نەما پێی بوترێت جیاكردنەوەی فەرموودەی صحیح لە ضعیف و موضوع، من خۆم مامۆستام بینیوە كە ئیمام و خەتیب بووە باوەڕی بەوە نەبووە كە فەرمودە هەبێت صحیح نەبێت پێی وابوو وەهابییەكان درووستیان كردووە و فەرموودە هەمووی هەر سەحیحە و لەسەر ئەو بیروباوەڕە خوتبەی دەدا و خەڵكی ئاراستە دەكرد. 

بۆیە بەداخەوە زۆربەی ئەو كتێبانەی ئەوان پشتیان پێ دەبەست لە عەقیدە و لە فقه و تزكیة النفس و تەفسیردا پڕ بوون و ئێستەش پڕن لە فەرموودەی ضعیف و هەڵبەستراویش و خەڵكیش لەگەڵ ئەو مامۆستایانە و بەئاراستە كردنی ئەوان دینداری دەكەن و ئیتر بۆچی بیدعەیان لەلا خۆشەویست نەبێت و سوننەت و شوێنكەوتوانیان لەلا نامۆ و ناشیرین نەبێت؟ 

هێرشی بیدعە بۆ سەر دینداری كردنی خەڵكی لە رێگەی ئەو مامۆستایانەوە بوارێكی بەجێ نەهێشت باڵی ڕەشی بەسەردا دانەگرێت و داینەپۆشێت، لە بواری عەقیدەوە بیگرە كە ئەگەر وریایی لە هەر لادان و بیدعەیەكی عەقیدەو بیروباوەڕ بدەیت یەكسەر تۆمەتێكی ئامادەیان بۆت هەیە كە پێت دەلێن وەهابی وهەرچی پێیان بڵێی ئەوە سەرپێچی بیروباوەڕە و یان تەنانەت هەڵوەشێنەرەوەی شایەتمانیشە، پێیان بڵێ ئەوە بەڵگەی ئایەت و ئەوە بەڵگەی فەرموودەی صحیح، بەگوێیاندا ناچێت و دەڵێن نەخێر تۆ وەهابیت و دینێكی تازەت هێناوە ، قسەی ئەوانیش دەخوات ودەبیسترێت و قسەی تۆیش لە قەفەسی تۆمەتباریدایە و بە تاكێكی زیان بەخش و بێ سوود و دواكەوتوو لە كۆمەڵگادا حیسابت بۆ دەكرێت چونكە سوننەت لەم سەردەمەدا بە خراپترین دۆخەكانیدا تێدەپەڕێت وشوێنكەوتوانیشی بە تاڵترین قۆناغەكانیاندا تێپەڕ دەبن، تەنانەت بەناوی ئەهلی سوننەتەوە كەسانێكی زۆر درووست كراون بۆ ئەوەی ئەهلی سوننەت كە بەڕاستەقینە شوێنكەوتوی كیتاب و سوننەتن نامۆ دەركەون و ئەوان كە بە ئەهلی سوننەتی ڕاستەقینە دەربكەون كە پیاوی نەیارانی دینەكەیانن و ئەجیندای ئەوان جێبەجێ دەكەن. 

لە بواری عیبادەتەكانیشدا كە بە گشتی ئەوانیش پڕن لە بیدعە كاتێك وریایی بەو خەڵكە دەدەیت و هەڵەكانیان بۆ ڕاست دەكەیتەوە، لێت قبوڵ ناكەن و دەڵێن یەعنی ئەو هەموو مەلا و مامۆستا بەڕێزانە نەیانزاینوە ئەوە بیدعەیە و فەرموودەكە هەڵبەستراوەو تۆ زانیوتە؟ ئەوانەش كە لە حیزبە ئیسلامییەكاندان لە هەموو وڵاتەكان هەر بەم نەفەسەوە قسە دەكەن كە چۆن دەبێت مامۆستا فڵان و دكتۆر فیسار و شێخی زانا و بەتوانا چۆن دەبێت دەركیان بەو حەقیقەتانە نەكردبێت و تۆ بیزانیت؟ كە ئەوەش هەڵەیەكی مەنهەجییە هەلقوڵاوی جەهلێكی قووڵ و كۆنە، بەم شێوەش تاوانی ئەوان بەوە كورت هەڵنەهات كە بیدعەكەیان لەناو ژیانی خەڵكیدا بڵاوە پێ كرد و چەسپاندیان، بەڵكو هۆكاری حصانة و بەرگریكردنیشیان بۆ خەڵكی درووست كرد لەو بیدعانەی كە هەیانە و بەربەست و ڕێگریشیان لەبەردەمیاندا درووست كرد بۆ ئەوەی سوننەت وەرنەگرن وڕەتیبكەنەوە.