#چل_پەیام_بۆئافرەتان: 23 پوختەیەك دەربارەی تەڵاق مەسەلەی تەڵاق و جیابوونەوەی هاوسەران لە شەریعەتی ئیسلامدا، مەسەلەیەكی گەلێك گرنگە وپێویستە ژنان و پیاوان پێناسە و حوكم و ڕەهەندەكانی بزانن، لەم كورتە باسەدا، هەوڵ ئەدەم پوختەیەك دەربارەی ئەم پرسە گرنگە بخەمە ڕوو: 1- تەڵاق واتە هەڵوەشاندنەوەی پەیوەندی هاوسەرگیری و كۆتایی هێنان بە ژیانی ژن و مێردایەتی، وشەی (الطلاق) ولێوەرگیراوەكانی چواردە جار لە قورئانی پیرۆزدا باس كراوە و ئەسڵی جیابوونەوەش درووستە و بەڵگەی لە قورئاندا هاتوە، وەكو ئایەتی: ﴿ يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَطَلِّقُوهُنَّ لِعِدَّتِهِنَّ وَأَحْصُوا الْعِدَّةَ ﴾ [الطلاق: 1]. بەهەمان شێوە لە سوننەتیشدا مەشروعیەتی تەڵاقدان لە زۆر فەرموودەدا جێگیر بووە، لەوانە كاتێك عومەری كوڕی خەتتاب الله لێی ڕازی بێت خیزانەكەی خۆی لە كاتی سوڕی مانگانەدا تەڵاقدا، پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم فەرمووی: (مُرْهُ فليُراجعها، ثم ليمسكها حتى تطهر، ثم تحيض، ثم تطهر، ثم إن شاء أمسك بعد، وإن شاء طلَّق قبل أن يمس، فتلك العِدَّة التي أمر الله أن تُطلَّق لها النساء) البخاري، 5251، مسلم، 1471. واتە با خێزانەكەی بگێڕێتەوە و لای بێت تاكو پاك دەبێتەوە و جارێكی تر دەچێتە سوڕی مانگانەوە و پاك دەبێتەوە، دوای ئەوە ئەگەر ویستی تەڵاقی بدات و ئەگەر ویستی بیهێڵێتەوە. 2- شەرعناسە گەورەكانی ئیسلام وەكو ابن قدامە لە (المغني؛ جـ10، صـ323)دا فەرموویانە حیكمەت بە ڕوونی لەمەسەلەی تەڵاقدا دیارە، چونكە جاری وا هەیە ژیان لە نێوان دوو هاوسەردا مەحاڵ دەبێت و مانەوەیان پێكەوە زیانێكە بە هەردولایان دەگات و بەرژەوەندی لەو حاڵەتەدا ئەوەیە كە لەیەكتر جیا ببنەوە. 3- تەڵاق بۆ ئەوەی تەڵاقێكی شەرعی بێت و بكەوێت، پێویستی بە هەبوونی چوار ڕوكن و كۆڵەكەیە: یەكەم: هاوسەری پیاو: جگە لە مێردی ئەو ژنە كەس ناتوانێت تەڵاقی بدات. دوەەم: هاوسەری ژن: پیاو تەنها توانای هەیە ژنی خۆی تەڵاق بدات و تەڵاقەكەی تەنها لەسەر ئەو جێبەجێ دەبێت. سێێەم: شێوازو دەربڕینی تەڵاقەكە: كە پێویستە بە ڕاشكاوانە بەراستەوخۆ بێت یان ناڕاستەوخۆ، وشەیەكی ڕوون و ئاشكرا بەكاربێت وەكو: تەڵاقت كەوتبێت و قسەی هاوشێوەی تر. چوارەم: پیاوەكە مەبەستی تەڵاقدان بێت، بۆ نموونە ئەگەر بە هەڵە و بەبێ مەبەست وشەی تەڵاق بێتە سەر زاریدا تەڵاقەكەی ناكەوێت؛ چونكە مەبەستی تەڵاقدان نەبووە. 4- تەڵاق دوو جۆری هەیە، یەكێكیان تەڵاقی سوننەتییە و ئەوی تریان تەڵاقی بیدعییە، تەڵاقە سوننی ئەوەیە پیاو لە كاتیكدا خێزانی تەڵاق بدات لە بێ نوێژیدا نەبێت، بەڵكو لە سوڕی مانگانە پاك بووبێتەوە و پیاوەكەی نەچووبێتە لای دوای پاكبوونەوە و تەنها یەك تەڵاقیشی بدات نەك سێ بەسێ، الله فەرموویەتی: ﴿ يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَطَلِّقُوهُنَّ لِعِدَّتِهِنَّ ﴾ الطلاق: 1. تەڵاقی بیدعیش ئەوەیە پیاو ژنەكەی لە كاتی حەیز و نیفاسدا تەڵاق بدات، یان پاك بووبێتەوە بەڵام چووبێتە لای لەدوای پاكبوونەوەكەی، یان سێ بەسێ تەڵاقی دابێت بەیەك وشە بۆ نموونە بڵێت سێ بەسێ تەڵاقت كەوتبێت، یان سێ جار بەسەر یەكەوە بڵێت تەڵاقت كەوتبێت، هەموو ئەوانە تەلاقی بیدعی و ناشەرعی پێ دەوترێت، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ئەهلی عیلم خیلافیان هەیە لەسەر كەوتنی هەرسێ تەڵاقەكە و نەكەوتنی، ڕای پەسەندیش الله أعلم ئەوەیە تەڵاقی سێ بەسێ هەر یەكێكیان دەكەوێت، سەبارەت بە كەوتنی تەڵاقی ئەو ئافرەتەش كە لە بێ نوێژی و زەیستانیدایە، جومهری زانایان لەسەر ئەوەن كە تەڵاقەكە دەكەویت و هەندێكیش دەڵێن ناكەوێت، چونكە وتویانە تەڵاقدانی ئافرەت لەو كاتانەدا پێچەوانەی فەرمانی الله یە و ناكەوێت. 5- بۆچوونی پەسەند لەلای زانایان ئەوەیە تەڵاقیش وەكو هەر مەسەیەكی تر دەچێتە ژێر پێنج حوكمە تەكلیفییەكانەوە، بۆیە: دەگونجێت تەڵاق حەرام بێت و پیاوەكە لەسەر تەڵاقدانی ژنەكەی تاوانبار بێت، دەشگونجیت تەڵاقەكە مكروه یان مستحب یان موباح بێت، هەر یەكەو بە پیی هۆكار و پاڵنەر و نیەتی خۆی، بەڵكو هەندێ جار تەڵاقدانی ئافرەت بە پێی هۆكارەكە رەنگە واجب بێت، حوكمی بە كورتی: تەڵاقەكە پیاوەكە باشی كردووە یان خراپ، تاوانبار دەبێت یان نابێت، لەسەر هۆكاری تەڵاقەكە ڕادەوەستێت. 6- حەرامە و ئافرەت تاوانبار دەبێت داوای تەڵاق لە پیاوەكەی بكات بێ ئەوەی هۆكارێكی شەرعی هەبێت بۆ ئەو داواكارییەی، پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم فەرموویەتی: (أيما امرأة سألت زوجها طلاقًا في غير ما بأس، فحرامٌ عليها رائحة الجنة))؛ (حديث صحيح) (صحيح أبي داود؛ للألباني، حديث 1947). واتە: هەر ئافرەتێك بەبێ هیچ هۆكارێك یان زیانێك داوای تەڵاق و جیابوونەوە لە مێردەكەی بكات، بۆنی بەهەشت ناكات. بۆیە دەبێت ئافرەتان لەو مەسەلە ترسناكەدا ترسی پەروەردگاریان هەبێت وداوای تەڵاق نەكەن، تاكو هۆكارێكی زۆر بەهێز لە هاوسەرەكانیاندا نەبینن وەكو بێ دینی وڕەوشت خراپی وهۆكاری هاوشێوە، داوای جیابوونەوەیان لێ نەكەن. بێگومان تەڵاقدانی پیاویش بۆ خێزانەكەی بەبێ هۆكار ئەویش هەر كارێكی خراپ و ناشەرعییە وزانایان لە كتێبەكانی فیفهدا بە حەرام و هەندێكیان بە مەكروهیان داناوە. 7- وەكو وتمان شێوازی تەڵاقدان یان بە ڕاشكاوانە دەبێت وەكو تەڵاقت كەوتبێت، لێت جیابوومەوە، یان هەر وشەیەكی تر كە مەعنای جیابوونەوە بگەیەنێت، تەنانەت ئەگەر بە سوعبەت و بۆ خۆشیشی بێت تەڵاقەكە هەر دەكەوێت، ئەمەش جیاوازە لەگەڵ ئەو خالەی پێشتر باسمان كرد كە دەبێت بەهەلە نەبێت و مەبەستی تەڵاقدان بێت، چونكە لەو حاڵەتەدا وشەی تەڵاق دیتە سەر زاری بەهەڵە بێت یان ئاگای لە خۆی نەبێت، نەك بۆ سوعبەت و گاڵتە كردن بێت ئەمەیان تەڵاقەكەی دەكەوێت، پێغەمبەر صلی اللهەعلیه و سلم فەرموویەتی: (ثلاث جدهن جد وهزلهن جد: النكاح، والطلاق، والرجعة))؛ (حديث حسن) (صحيح أبي داود؛ للألباني، حديث 1920). واتە: سێ شت هەن ڕاستیان ڕاستە وگاڵتەشیان هەر ڕاستە: مارەبڕین وتەڵاق و گێڕانەوەی ژن. شێوەیەكی تریش هەیە بۆ تەڵاق ڕاشكاوانە نییە، كەوتنی تەڵاقەكە لەو حاڵەتەدا لەسەر نیەتی پیاوەكە دەمێنێت، نیەتی تەڵاق بووبێت دەكەوێت، نیەتیشی تەڵاق نەبووبێت ناكەوێت، وەكو: بڕۆ بۆ ماڵی باوكت، لە ماڵەكەم دەربچۆ، تۆ ئیتر ئازادی، من وتۆ ئیتر نامانكرێت پێكەوە و قسەی لەم شێوە، ئەمانە وەكو وتمان لەسەر نیەتی پیاوەكە دەمێنیت. بڕوانە: (فتح الباري؛ ابن حجر العسقلاني، جـ9 صـ282). 8- شەرعناسان بە پێی بەڵگەكانی كیتاب وسوننەت تەڵاق دەكەنە دوو بەشەوە: یەكەم: تەڵاقی (رجعي) پێ دەوترێت، واتە ئەو تەڵاقەیە كە پیاو دەتوانێت بە وشەیەك خێزانە تەڵاقدراوەكەی بگێڕێتەوە تەنانەت ئەگەر خێزانی ڕازی نەبێت. دووەم: تەڵاقی (بائن)ی پێ دەوترێت، واتە مێردەكە توانای نییە وەكو حالەتی یەكەم بە وشەیەك ژنەكەی بگێڕێتەوە، ئەویش دوو جۆرە: جۆرێكیان پێی دەوترێت (بائن بینونة صغری) واتە دەتوانێت بیگێڕێتەوە، بەڵام دوای ئەوەی جارێكی تر مارەی دەبڕێتەوەو مارەییەكی تازەی بۆ دیاری دەكات، بۆ نموونە تەڵاقێكی داوەو لە كاتی عیددەكەیدا نەیگێڕاوەتەوە، دوای ئەوە بەو شێوە دەتوانێت بیگێڕێتەوە. جۆری دووەمی پیی دەوترێت (بائن بینونة كبری) ئیتر ئیتر بەهیچ شێوەیەك بۆی نییە بیگێڕێتەوە، واتە دوای تەڵاقی سێیەم، مەگەر هاوسەرگیری لەگەڵ پیاوێكی تر بكات و ئەویش لەگەڵیدا ڕێك نەكەوێت و لەیەكتر جیاببنەوە، ئەو كات مێردی یەكەم دەتوانێت هاوسەری پێشووی بیگێڕێتەوە. 9- زۆر مەسەلەی پەیوەندیدار بەم باسەوە هەیە وەكو تەڵاقی كەسێك توڕە بێت و بەگاڵتەی بێت و هەروەها تەڵاقی سەرخۆش و ئەو كەسەی كە نیەتی تەڵاقە بەڵام هیچ دەرنابڕێت وتەڵاقی ئەو كەسەی بەزۆر ژنی پێی تەڵاق دەدرێت و ئەو كەسەی بە نووسین ژن تەڵاق دەدات وزۆر شتی تر ، باسم نەكردووە لەبەر ئەوەی شیكردنەوەی زۆری دەوێت و زۆربەشیان تاڕاددەیەك خیلاف وڕای جیاوازیان لەسەرە. 10- مەسەلەیەكی تریش هەیە زۆر گرنگە لەباسی تەڵاقدا ئەویش تەڵاقی هەڵواسراو، یان مەرجدار كە تەڵاقی (معلق)ی پێ دەوترێت، واتە كەسێك بە ژنەكەی بڵێت بۆ نموونە تەڵاقت كەوتبێت ئەگەر ئەمڕۆ لە ماڵ دەربچیت، یان ئەگەر بچیتەوە بۆ ماڵی باوكت و هەر مەرجێكی تر، لە ڕاستیدا ئەم مەسەلە قسەو باس زۆر هەڵدەگرێت، بەڵام بەڵگەكان لەسەر ئەوەن كە ڕای پەسەند ئەوەی تەڵاقی (معلق) واتە بەستراو بەمەرجێكەوە ناكەوێت، چونكە هیچ بەڵگەیەكی قورئان و سوننەتی لەسەر نییە كە بكەوێت و هاوكات لە بەرانبەریشدا بەڵگەش هەیە كە ئەو جۆرە تەڵاقە لەسەردەمی پێغەمبەردا صلی الله علیه و سلم بە تەڵاق دانەنراوە، مەسەلەكەش خیلافیە لە نێوان زانایاندا. 11- ئەگەر پیاوێك بە خێزانەكەی بڵێت حەرام بیت لە من، ئەوەش بەهەمان شێوە حوكمەكەی لەسەر نیەتی ئەو پیاوە ڕادەوەستێت، نیەتی تەڵاق بێت تەڵاقی دەكەوێت، نیەتی (ظهار) بێت، واتە ئەگەر بە خێزانەكەی بلێت وەكو دایكم وخوشكم بیت، كەفارەتی (ظهار )ی دەكەوێتەسەر، ئەگەریش نیەتی سوێندێكی ئاسایی بێت كەفارەتی شكاندنی سوێندی دەكەوێتەر سەر. 12- جۆرێكی تر لە تەڵاقدان هەیە لەشەرعدا خولعی پێ دەوترێت، كە بریتییە لە جیابوونەوەی ئافرەت لە مێردەكەی بەرانبەر بڕێك پارە یان گێڕانەوەی مارەییەكە بۆ مێردەكەی و ئەویش لەبەرانبەر ئەوە تەڵاقی بدات، بەڵگەی مەشروعیەتی خولع ئایەتی قورئانە: ( وَلا يَحِلُّ لَكُمْ أَنْ تَأْخُذُوا مِمَّا آتَيْتُمُوهُنَّ شَيْئاً إِلا أَنْ يَخَافَا أَلا يُقِيمَا حُدُودَ اللَّهِ فَإِنْ خِفْتُمْ أَلا يُقِيمَا حُدُودَ اللَّهِ فَلا جُنَاحَ عَلَيْهِمَا فِيمَا افْتَدَتْ بِهِ ) البقرة / 229 . سەبارەت بەو هۆكارانەی كە ئافرەت دەتوانێت لە ڕیگەی خولعەوە داوای جیابوونەوە لە مێردەكەی بكات، شێخ عبدالله بن جبرین دەڵێت: - بۆ نمونە پیاوەكە زۆر توندوتیژ و تورە بێت و بە بچووكترین هۆكار سەركۆنەی ژنەكە بكات وڕەخنەی لێ بگرێت. - ئەگەر ئافرەتەكە حەزی لە شەكل وسیمای مێردەكەی نەبێت لەبەر ناشیرینی و نوقسانی ئەندامەكانی و شتی لەو شێوە. - ئەگەر پیاوەكە دینی لاواز بێت وەكو نوێژنەكردن و نەڕۆیشتن بۆ جەماعەت وڕۆژوونەگرتن و ئەنجامدانی كاری خراپە و فسق وفجور. - ئەگەر چروك و ڕەزیل بێت و نەفەقەو خەرجی بۆ خێزانەكەی نەكات و جلوپۆشاك و پێویستییەكانی بۆ دابین نەكات لەكاتێكدا توانایشی هەبێت. - ئەگەر لە مەسەلەی سەرجێییدا توانای نەبیت مافی ژنەكەی بدات، بۆ نموونە نەخۆش بێت، یان حەزی لە ژنەكەی نەبێت، یان ناعەدالەت بێت و لەلای ژنێكی تری بمێنێتەوە، لە هەموو ئەم حاڵەتانەدا ئافرەت بۆی هەیە داوای جیابوونەوە لە مێردەكەی بكات، لەبەرانبەردا پارەیەك یان ماڵێكی پێ بدات یان مارەییەكەی بۆ بگێرێتەوە. 13- فەرموودەی: ( أبغض الحلال إلى الله الطلاق ) فەرموودەیەكی صحیح نییە و فەرموودەناسان بە هۆی نەبوونی مەرجەكانی ڕاست ودرووستی سەنەدەوە ڕەتیان كردووەتەوە، بەڵام مەعناكەی ڕاستە و طلاق بۆ حاڵەتی ناچاری تەشریع كراوەو لە ئیسلامدا وەكو حالەتێكی نەخوازراو تەماشا دەكرێت، مەگەر هۆكارێكی پەسەند هەبێت وەكو ئەوەی ئافرەتەكە كێشەی لە دین و ڕەوشتیدا هەبێت، یان بەهەر هۆكارێكی تر ژیان لە نێوان ئەو دوو هاوسەرەدا مەحاڵ بێت و لەو حاڵەتانەدا تەڵاق چارەسەرە، بەڵام ئەگەر لە حاڵەتی تردا كە دەكرێت سازش و ئاشتەوایی ولێكتێگەیشتن بكرێت لەگەڵ ئەوەشدا پەنا بۆ طلاق دەبرێت ئەوە كارێكی باش نییە و پیاوەكەو خێزانەكەشی ئەگەر هۆكار بن لەو جیابوونەوە تاوانبارن. بۆ بەشێك لەم نووسینە سوودم لە بابەتی (الطلاق وأحكامه في الإسلام)ی صلاح نجیب وەرگرتووە و وهەروەها بۆ چەند سەرچاوەیەكی تریش گەڕاومەتەوە وەكو كتێبی ( المفصل فی أحكام المرأة والبیت المسلم) وهەندێ فەتوای زانایان لەسەر مەسەلەی تەڵاق.