#شەرحی_كتێبی_زغل_العلم_ی_الذهبي: (5) ڕەخنەكانی لەسەر شوێنكەوتوانی مەزهەبی مالیكی لەسەردەمی پێشەوا (شمس الدین الذهبي) دا، شوێنكەوتنی مەزهەبە فیقهییەكان واقیعێكی بەرجەستە بووە و تەواوی زانایان و خەلكیش بەسەر ئەو چوار ڕێڕەوەدا دابەش بوون، تەنانەت خودی دانەری ئەم كتێبەش كە لێرەدا ڕوونی دەكەینەوە لەسەر مەزهەبی شافیعی پۆلێن کراوە، ئەگەرچی بەتەواوەتی وابەستەی ڕێڕەوەکە نەبووە، جا لەم بەشەی كتێبەكەیدا ڕوو دەكاتە قازی و دادوەرەكانی مەزهەبی مالیكی و پێیان دەڵێت: مەزهەبی مالیكی كوڕی ئەنەس بەڕەحمەت بێت خێرو چاكەی تێدایە، بەڵام موفتی و قازییەكانی ئەو ڕێڕەوە پێویستە وریای خۆیان بن لەمەسەلەی تەكفیر و خوێن حەڵاڵكردندا، كە دیارە لەو سەردەمەی ئەودا ئەوان بە زێدەڕەوی لەو پرسەدا ناسراون و زێدەڕەوییەكەشیان جۆرێك بووە لە لاسایی كردنەوەی پێشینانی خۆیان، بۆیە پێیان دەڵێت قازی لەو مەسەلانەی پەیوەندی بە حوكمی ئیعدامەوە هەیە بە دەربڕینی ئەم سەردەمەی خۆمان، پێویستە زۆر وریا بێت و وردبێتەوە و تەقلیدی قازییەكانی پێش خۆی نەكات، نە ناچاریشە لە هەموو پرسێكدا شوێنكەوتووی پێشەوا مالك یان هیچ پێشەوایەكی تر بێت، چونكە الله عزوجل پێویستی نەكردووە لەسەر هیچ كەسیك بە ڕەهایی شوێنكەوتووی كەس ببێت جگە لە پێغەمبەر صلی الله علیه و سلم، تەنانەت پێشەوا مالك بن أنس بەڕەحمەت بێت خۆی فەرموویەتی: هەموو كەسێك لە وتەكانی وەردەگیرێت و ڕەتدەكرێتەوە، جگە لە خاوەنی ئەو گۆڕە نەبێت كە مەبەستی پێغەمبەرە صلی الله علیه و سلم. بەو شەرعناس و قازی و موفتییانە دەڵێت: ئەگەر سبەی لەبەرانبەر پەروەرگارتدا ڕاوەستایت و پرسیاری لێ كردی: لەسەر چ بنەمایەك خوێنی فڵانە كەست حەڵاڵ كرد؟ ئەگەر بلێی شوێنکەوتووی ئەوانەی پێش خۆم بووم و لە حوكمەكەدا ڕێچكەی ئەوانم گرت. پێت دەفەرموێت: ئایا من وتوومە تۆ لە هەموو شتێكدا شوێنكەوتووی پێشەواكەت ببە؟ لە پێغەمبەرەوە صلی الله علیه و سلم جێگر بووە وەكو لە سەحیحی بوخاریدا هاتووە كە فەرموویەتی: (أول ما یقضی بین الناس في الدماء) واتە: یەكەمین مەسەلە كە لە ڕۆژی قیامەتدا لە نێوان خەلكیدا حوكمی لەسەر دەدرێت و یەكلا دەكرێتەوە مەسەلەی خوێنە! لە كۆتاییدا دوای ئەوەی داوایان لێ دەكات كوێرانە شوێن قسەی هیچ ئیمام و پێشەوایەك نەكەون و هەموو كار و حوكم و فەتوایەكیان بە پێی بەڵگەی شەرعی بێت، بە موفتی و قازییەكانی سەردەمی خۆی کە سەر بە مەزهەبی مالیک بوونە دەڵێت: بەڵێ ئەگەر ئەو كەسەی کێشەکەی هاتەبەردەستتان زندیق بوو، دوژمنی الله بوو، شاییستەی حوكمی لەسێدارەدان بوو، ئەو حوكمەی بۆ دەربكەن، ئەگەریش هەركێ شاییستەی حوكمی لەسێدارەدان نەبوو، لە پەروەردگارتان بترسن و خۆتان لە دەركردنی ئەو حوكمە بەدوور بگرن. ئەوەی الذهبي باسی دەكات مەسەلەیەكە تایبەتە بە موفتی و قازییەكانی مەزهەبی مالیكی سەردەمی خۆیەوە كە بەوە ناسراون لە دەركردنی حوكمی لە سێدارەداندا پەلەیان كردووە و زۆر ورد نەبوونەتەوە و ئەوەش وەكو تەقلیدێك بووە بۆ مەزهەبەكەیان و فەتوای زانایانی پێشینی خۆیان، بۆیە ئەویش بەو شێوە ئامۆژگارییان دەكات و لە عاقیبەتی سووك سەیركردنی مەسەلەیەكی وا پڕ لە مەترسی كە پەیوەندی بە خۆێنی مرۆڤەكانەوە هەیە دەڵێت پێویستە زۆر وردببنەوە و لێكۆڵینەوە بكەن و تەنها بە حەقی خۆی نەبێت حوكمی كوشتن بۆ هیچ تاوانبارێك دەرنەكەن، چونكە ئەو سەردەمەو هەموو سەردەمێكیش دادوەر و قازی پێویستە لە هەموو حوکم و بڕیارێكیدا لەسەرخۆ بێت و مەبەستی بێت ڕەچاوی حەق بكات، حەقیش تەنها ئەوەیە كە الله عزوجل لە قورئاندا و پێغەمبەرەكەی صلی الله علیه و سلم لە سوننەتەكەیدا بە حەقیان زانیوەو پێی ڕازی بوونە، موسوڵمان چجای سەران و پێشەوانیانیان هیچ یاسا و ڕێسا و ڕێبازێكی تر كە ناكۆك بێت لە گەڵ ئیسلامدا بەحەق نازانن و شوێنكەوتووی نابن. چوار مەزهەبە فیقهییەكان ئەگەرچی دەدرێنە پاڵ یەكێك لەو چوار پێشەوا ناودارانە، (مالك وأبو حنیفة و الشافعي و أحمد) بەڵام لەگەڵ تێپەڕبوونی ڕۆژگاردا زاناو ناودارەكانی سەر بە ئەو مەزهەبانە كە دوای دامەزرێنەر و پێشەوای یەكەمی ئەو مەزهەبە هاتوون، گۆڕانكاری گەورەو زۆریان لەناو مەزهەبەكەدا ئەنجام داوە و ناكۆكی و شیكردنەوەو وردەكاری زۆریان تێدا درووست بووە، تاكو جارێك بە پێی وتەو بۆچوون و هەڵوێستی پێشەوای یەكەمی مەزهەبەكە بووە، دە جار پێچەوانەی وتەو بۆچوون و هەڵوێستەكانی ئەوان بووە، بۆیە كاتێك فەتواو ڕایەكی دیاری كراو ددرێتە پاڵ زانایەكی دیاریكراو لەو ڕێڕەوە فیقهییانە، ئەوە مەرج نییە ڕای پێشەوای یەكەمی مەزهەبەكە بێت. بەڵكو لە دوای ئەو درووست بووە و ناودارانی دوای پێشەوای یەكەم فەتوایان لەسەری داوە. لە ڕاستیدا موسوڵمان داوای لێكراوە دینداری بە قال الله و بە قال الرسول صلی الله علیه و سلم بكات، شەرح و ڕوونكردنەوەی زانایانیش بەتایبەتی زانایانی سەلەف دەخرێتە سەر سەرو سەرچاو تا ئەوەندەی كە لەگەڵ كیتاب و سوننەتدا پێچەوانە نەبێت، ئەگینا وەكو چوار پێشەوا ناودارەكانی مەزهەبە فیقهییەكان فەرموویانە فەرموودە وەردەگیرێت و قسەی ئەوان بەدیواردا دەدرێت، وەكو الذهبي خۆی لە كتێبی (سیر أعلام النبلاء)دا لە شافیعی بە رەحمەت بێت دەگێرێتەوە كە فەرموویەتی: (“إذا صح الحديث فهو مذهبي وإذا صح الحديث ، فاضربوا بقولي الحائط” ) بەڵام ئێمە قسەی ئەو پێشەوا بەڕێزانە بەدیواردا نادەین، بەڵكو بەڕێزەوە دەیگێرینەوە و كاری پێ ناكەین ئەگەر پێچەوانەی فەرموودە بێت وكار بە فەرموودەكە دەكەین. بۆیە بە قسەو فەرمانی ئەو پێشەوایانە خۆیان درووست نییە كەس بە ڕەهایی تەقلیدیان بكات، بەڵكو موسوڵمان بەدوای حەق و بەڵگەی كیتاب و سوننەتدا دەگەڕێت لە كوێ دەستی كەوت ئیشی پێ دەكات و خۆی بە شێوەیەكی ڕەها بە مەزهەب و قسەی هیچ كەسێكەوە نابەستێتەوە. إحسان برهان الدین 16 شوّال 1443 2022-5-17