#وانەكانی_مێژوو: 6 بۆچی دەوڵەتی عوسمانی ڕووخا؟ لە سەردەمانێكدا دەوڵەتی عوسمانی زلهێزێكی جیهانی بوو ،دەسەڵاتی جگە لە ناوچە بەرفراوانەكانی خۆی لە ئاسیای بچووكدا سەپاندبوو، بە هەمان شێوە دەسەڵاتەكانی زۆرێكی لە باشوری ڕۆژهەڵاتی ئەوروپاو ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكوری ئەفریقاشی گرتبوویەوە، بەڵام دواجار لەبەر كۆمەڵێك هۆكار كە هەوڵ ئەدەین بە كورتی ئاماژەیان پێ بكەین، لە پاش تێپەڕبوونی شەش سەد ساڵ لە حوكمڕانی ئەو ئیمپراتۆرییەتە بەرفراوان و بەهیزە، وردە وردە عوسمانییەكان لاواز بوون تاكو بەتەواوەتی لەسەر دەستی مصطفی كمال أتاتورك ڕوخان. لەناوچوونی دەوڵەتی عوسمانی هەروا مەسەلەیەكی ئاسان نەبوو، بەڵكو كاریگەری وگۆڕانكاری ئایینی و جوگرافی و سیاسی زۆر گەورەی لە ناوچەكە و لە جیهاندا درووست كرد، توێژەران و چاودێران لە ڕوانگەی جیاجیاوە باسی زۆر هۆكاریان كردووە بۆ ڕوخانی ئەو دەوڵەتە، بۆ نموونە: - وتوویانە دەوڵەتی عوسمانی دەوڵەتێك بووە پشتی بە كشتوكاڵ بەستووە، بۆیە كاتێك جەنگی جیهانی یەكەم هەڵگیرسا، ئەوان شارەزایی پیشەسازی پێویستیان نەبوو بۆ بەرهەمهێنانی چەكی قورس و تەقەمەنی و ئاسن بۆ درووستكردنی هێڵی ئاسنین بە مەبەستی پشتیوانی جەنگەكان كە دواجار بوو بە یەكێك لە هۆكارەكانی لەناوچوونی دەوڵەتەكەیان. - یەكێكی تر لە هۆكارەكان جیاوازی و هەمەجۆری ئەو میللەتانە بوو كە عوسمانییەكان حوكمیان دەكردن و سەرهەڵدانی ناڕەزایەتی و شۆڕش و هاندانی هیزە دەرەكییەكان و پەرەپێدانیان بۆ ئەو ئاژاوانەی لە دژی دەوڵەتی عوسمانی لێرەو لەوێ سەری هەڵدەدا. ئەو والی و بەرپرسانەش كە لە سەر ئەو ولایەت و هەرێم و ناوچاوانە دادەنران زۆر جار - بەتایبەت لە كۆتایی دەسەڵاتی عوسمانییەكاندا - تەنها بە ناو سەر بە ئەوان بوون ئەگینا جۆرێك لە سەربەخۆییان هەبوو. - ئاماژە بۆ هۆكارێكی تریش دەكەن ئەویش دواكەوتنی دەوڵەتی عوسمانی بووە لە بواری تەكنەلۆجیاو زانستی هاوچەرخدا و دەستەوسان بوونی ئەوان لە بەربەرەكانی كردنی وڵاتە ڕۆژئاواییەكاندا لە بواری نەهێشتنی نەخوێندەواری (محو الأمیة) و دواجاریش دواكەوتن لە كاروانی زانستی و پیشەسازی و سەربازی ئەواندا. - هەروەها زۆربوونی ئەو شۆرش و بزوتنەوە و حیزب و كۆمەڵانەی كە لەبەر هۆكاری جیاواز كە سەرەكیترینیان هۆكاری نەژاردی و رەگەزپەرستی و ئایینی بوو ئەوەش ڕوخانی دەوڵەتی عوسمانی خێراتر كردەوە. - هۆكارێكی تریش ئەوە بوو ڕووبەری دەوڵەتی عوسمانی زۆر فراوان بوو بە شێوەیەك سەركردایەتی سیاسی ئەو وڵاتە دەسەڵاتی تەواوی نەبوو بەسەر هەموو ئەو ڕووبەرە زۆرانەدا و پەیوەندی نێوان هەرێمەكان تەواو لاواز بوو، دوا جاریش ئەو فراوانبوونە بێ بەربەست و قەیدو شەرتە بوو بە یەكێك لە هۆكارەكانی ڕوخانی دەوڵەتەكە. - هۆكاری سەرەكیش كە زۆرێك لە توێژەران بە هۆكاری سەرەكی ڕووخانی دەوڵەتی عوسمانی دەزانن، بەشداری كردنیان بوو لە جەنگی جیهانی یەكەمدا لە گەڵ ئەڵمانیادا چونكە جەنگەكە ڕێككەوتننامەیەكی نهێنیان لەو بارەوە ئیمزا كردبوو، كە ئەوەش بڕیارێكی كەمەر شكێن و هەڵەیەكی مێژوویی هەرە گەورە بوو لەناوچوون و توانەوەی ئەو ئیمپراتۆرییەتەی لێ كەوتەوە كە شەش سەدە حوكمڕانییان كرد. بەڵام لە ڕاستیدا ئەگەر لە دیدێكی ئیسلامی و بە تایبەتی ئەگەر لە ڕوانگەی عەقیدەو بیروباوەڕەوە سەیری مەسەلەكە بكەین جگە لەو هۆكارانە هەندێك هۆكاری كاریگەری تر هەیە كە ڕوخانی ئەو دەوڵەتەی خێراتر كردەوە كە بە پێی بەدواداچوونی چەندین توێژەری ئەم بوارە كە دیارترینیان خاوەنی كتێبی (الانحرافات العقدیە والعلمیة في القرنین الثالث عشر والرابع عشر) ، هەروەها علي الصلابي ش لە كتێبی (الدولة العثمانیة عوامل النهوض والسقوط)دا ئاماژەی بە هەندێكی تری كردووە كە دەكرێت بە كورتی لەو بارەوە بلێین: لە ڕاستیدا زۆر هۆكار لە پشتی ڕوخانی دەوڵەتی عوسمانییەوە دەوەستن، ئاماژەمان بە هەندێكیان كرد، بەڵام كۆكەرەوەی هەموو ئەو هۆكارانە بریتین لە حوكم نەكردنی عوسمانییەكان بە شەریعەتی ئیسلامی لە واقیعی ژیانی خەڵكی و لە دەوڵەتەكەیاندا جگە لە سنوورێكی تەسك و دیاری كراو دا نەبێت، سوڵتانە عوسمانییەكان بەتایبەتی لە چەند سەدەی كۆتاییی حوكمرانیاندا زۆر لە شەرعی ئیسلام دوور كەوتبوونەوە، هەندێكیان بووبوونە پاشكۆیی وڵاتانی ڕۆژئاوا، هیچ ئینتیمایەكیان بۆ ئیسلام نەبوو وەكو عەقیدەو بیروباوەڕ! ئەوەش كاریگەری خراپی خۆی لەسەر تەواوی ئەو گەلانە درووست بوو كە عوسمانییەكان حوكمیان دەكردن و هەستیان بە شوناسی ئیسلامی خۆیان نەدەكرد و فەرمان بە چاكە و نەهی لە خراپە بوونی نەمابوو، بەوەش تووشی هەمان ئەو دەرەنجامە بوون كە بەنی ئیسڕائیل تووشی بوون: ( لُعِنَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِن بَنِي إِسْرَائِيلَ عَلَى لِسَانِ دَاوُودَ وَعِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ ذَلِكَ بِمَا عَصَوا وَّكَانُوا يَعْتَدُونَ كَانُوا لَا يَتَنَاهَوْنَ عَن مُّنكَرٍ فَعَلُوهُ ۚ لَبِئْسَ مَا كَانُوا يَفْعَلُونَ) المائدة) 78-79. 1- دەوڵەتی عوسمانی بەتایبەتی لە قۆناغی كۆتاییاندا لە مەنهەجی بیروباوەڕی ئیسلامی بەتەواوی لایاندابوو، بۆ نموونە، لە هەردوو سەدەی سیانزە و چواردەی كۆچیدا و لە ئەنجامی نەفامی و جەهل بە ئیسلام و كەم بوون و دەگمەنی زانای ڕەببانی وابەستە بە كیتاب و سوننەتەوە چەمكی الولاء و البراء بە شێوەیەكی مەترسیدار تێكچووبوو، سوڵتانە عوسمانییەكان لە ژێر كاریگەری دوژمنانی ئیسلامدا بوون لە جولەكە و لە گاورەكان، چونكە ئەوان لە ڕووی مادی و سەربازییەوە زۆر بە هێز بوون، تەنانەت بە هۆی پشتگیری و بایەخدانی هەندێك لە سوڵتانەكان بە شێوەیەكی زۆر بەرفراون خوێندنگەی یۆنانی و ئەرمەنی و كاسۆلۆكی لەناو دەوڵەتی عوسمانیدا تەشەنەی كردبوو، جگە لە زۆر هەنگاوی مەترسیدار لە ڕووی عەقیدەو بیروباوەڕەوە كە سوڵتانە عوسمانییەكان ئەنجامیان دەدا و هەمووی نیشانەی ئەوە بوو حوكمرانی عوسمانی بە شێوەیەكی گشتی لە ڕاستیدا لە جەوهەر و حەقیقەتی ئیسلام دوور كەوتبوونەوە و زیاتر ناوەكەیان مابوو. 2- بەڵگەیەكی زەق و دیاریش لەسەر لاوازی دەستگرتنی عوسمانییەكان بە ئیسلامەوە، محمد علي پاشا بوو كە لەلایەن ئەوانەوە والی میسر بوو، بۆ لێدانی بانگەوازی شێخ محمد بن عبدالوهاب كە بانگەوازی تەوحید بوو پشتیان پێی بەست، ئەو هەموو هەوڵەكانی چڕ كردبوویەوە بۆ دژایەتی ئیسلام و موسوڵمانان و بەهێزكردنی پێگەی جولەكە و گاورەكان وڕۆژئاوا لە میسر و لەو شوێنانەی كە لە ژێر دەسەڵاتیاندا بوو. 3- دەوڵەتی عوسمانی لە سەرەتای درووست بوونییەوە لەسەر دەستی عثمان أرطغرل هەمیشە بایەخی بە تەریقەتە سۆفییەكان داوە بەوانەشەوە كە لە دیدی هەندێك لە خودی سۆفییەكانەوە بەتەواوی لە دینی ئیسلام لایانداوە، لە دەوڵەتی عوسمانیدا لە هەموو شار و شوێن و ناوچەیەكدا گۆڕ و مەزارگەی تێدابوو كە خەڵكی ڕوویان تێدەكرد و باوەڕیان بە سوود و زیانی خاوەنی ئەو گۆرە هەبوو، هەروەها لەو دەڤەرانەش كە حوكمیان دەكرد بایەخی زۆر بەو جۆرە گۆڕ و مەزارگانە دەدرا و خەڵكی زۆر لە عەقیدەی راستی كیتاب و سوننەت دوور كەوتبوونەوە ئەو كارانەیان بە دین دەزانی، هەر ئەوەش هۆكاری لەناوبردنی عوسمانییەكان بوو بۆ بانگەوازی شیخ محمد عبدالوهاب كە لەسەر دەستی إبراهیم پاشای كوڕی محمد علي بە دڕندانەترین شیوە لەناوبران. 4- هەروەها خورافە و ئەفسانە بە شێوەیەكی بەربڵاو لەناو دەوڵەتی عوسمانیدا تەشەنەی كردبوو، سوننەت لە چڵەپۆپەی نامۆیی و غەریبیدا بوو ، یەكێك لە خەمە گەورەكانی ئەو دەولەتە بڵاوكردنەوەی خورافە و گرنگیدان بوو بە تەریقەت و بایەخدان بە گۆڕ و گڵكۆ ودرووستكردنی مەزارگا بۆ پیاوچاكان و زانا و كەسایەتییە ئایینییەكان. كتێبەكانی فەرموودەش زیاتر بۆ بەرەكەت دەخوێنرانەوە نەك بۆ ئیش پێكردن! دەگێرنەوە سەحیحی بوخاری لە كەشتییەكانی دەوڵەتی عوسمانیدا دەخوێنرایەوە بۆ ئەوەی كەشتییەكە پارێزراو بێت! یان لە میسر و شوێنانی تر وەكو عبدالرحمن الجبرتي لە (عجائب الآثار) دا دەگێڕێتەوە لە كاتی درووست بوونی گرانی و بارودۆخی ناخۆشدا لە مزگەوتەكان و هەندێ شوێنی تردا بە مەبەستی نەمانی گرانی دەخوێنرایەوە، لە كاتێكدا سەحیحی بوخاری سەرچاوەیەكە بۆ وەرگرتنی عەقیدەی ڕاست و درووستی ئیسلام و بەرپەرچدانەوەی ئەو هەموو لادانانەی دەوڵەتی عوسمانی كە لەو سەردەمانەی كۆتاییاندا بە ڕونی تەشەنەی كردبوو. 5- دیاردەیەكی تر لە دوو سەدەی كۆتایی حوكمی عوسمانییەكاندا كە لە هەموو ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتیاندا تەشەنەی كردبوو درووستكردنی مزگەوت و گومەز بوو لەسەر گۆڕی ئەوانەی كە بە پیاوچاكان دەناسران و هەروەها شێخی تەریقەتە سۆفییەكان، بێگومان ئەوەش بوو بوو بە ناوەندێكی بیدعەو شیرك لە درێژی وپانی ئەو دەوڵەتەدا. زۆر جاریش درووستكردنی ئەو مزگەوت وبینا و گومەز و مەزارگایانە لەسەر ئەو گۆڕانە بە فەرمانی خودی سوڵتان دەبوو، یان جاری وابوو، كەسانی تری نزیك لە سوڵتان ئەو كارەیان دەكرد بۆ نموونە دایكی سوڵتان عبدالعزیز هەڵسا بە نوێژەنكردنەوەی گومەزەكانی سەر گۆڕی الزبیر بن العوام رضي الله عنه لە بەسڕە و ئەو مزگەوتەشی فراوان كردەوە كە لەسەری درووست كرابوو. عوسمانییەكان بایەخیان بە هەموو شتێك ئەدا كە لەلای خەڵكی پیرۆز و ڕێزدار بوایە بەداخەوە خەڵكیش لە ئەوپەڕی جەهلدا بوون و زانای ئەهلی سوننەش هەر زۆر كەم و دەگمەن بوون سەبارەت بەو حاڵەتە ناكۆكە لە گەڵ عەقیدەی تەوحیددا جۆرێك لە یەك دەنگی درووست بوو لەناو دەوڵەتی عوسمانیدا. 6- سەبارەت بە ئەو ئەفسانەو خورافە زۆرانەی لە ناو دەوڵەتی عوسمانیدا بڵاوەی كردبوو حاڵەتێكی سەرسوڕهینەر بوو، بۆ نموونە وەكو خاوەنی كتێبی (الانحرافات العقدیة و العلمیة) دەگێڕێتەوە، لە ئاستانە (اسطنبول ی ئێستا) كە پایتەختی خیلافەتی پێ دەوترا، مزگەوتێك هەبوو بەناوی (جامع خوجة مصطفی پاشا) بە زنجیرێك دەورە درابوو سەرێكی زنجیرەكەش بە دارێكی كۆنی ناو مزگەوتەكەوە بەسترابوویەوە، باوەڕیان وابوو هەركێ نكۆڵی لە حەقیقەتێك بكات و لە ژێر ئەو زنجیرە دانیشێت زنجیرەكە بەسەریدا دەكەوێت، ئەگەریش لەسەر حەق بێت زنجیرەكە لە جێگای خۆی ناجۆڵێتەوە! لەو دوو سەدەی كۆتایی حوكمڕانی عوسمانییەكاندا بەتایبەتی ئەولیا لە دیدی خەڵكەوە بریتی بوون لە دێوانە و كەسانی ناتەواو و شڕو شێت وگێل و وێل! هەموو ئەوانە لە خەلكی بوو بوون بە ئەولیا و پیاوچاك! كە بێگومان هەندی لەوانە زیاتر نەبوون لە كەسانێكی قۆڵبڕ و لێزان گاڵتەیان بەعەقڵی ئەو خەڵكە جاهیلە دەكرد و پارەیان لێ كۆ دەكردنەوە. 7- لەو چەند سەد ساڵەی كۆتایی حوكمی عوسمانییەكاندا، شیرك و بیدعە و گومرایی و دژایەتی تەوحید بە شێوەیەك زۆر بوو كار لەوە دەرچوو خەڵكی تەنها پەیوەست بن بە مردوو و بە زیندووەكانەوە، بەڵكو شیركی خەڵكی گەیشتە ئەوەی داروبەردیشیان دەكردە هاوبەش بۆ الله تعالی، تەنانەت خەڵكی لە گۆڕەپانی مەیدان لە شاری بەغدا عەقیدەو باوەڕیان بە تۆپێك هەبوو لە پاشماوەی تۆپخانەی سوڵتان مورادی عوسمانی پێی دەوترا (طوب أبي خزام) كە كاتی خۆی ئەو سوڵتانە بە مەبەستی دەركردنی سەفەوییەكان لە بەغدا بەكاری هێنابوو، جا دەچوون نەزر و قوربانییان پێشكەش دەكرد و داوای چاككردنی نەخۆش و چارەسەركردنی كێشەكانیان لەو مەدفەعە دەكرد! كە ئەوەش بوو بە هۆكاری نووسینی كتێبی (القول الأنفع في الردع عن زیارة المدفع) لەلایەن شێخ محمود شكري الآلوسی بەڕەحمەت بێت. 8- دووركەوتنەوەی خەڵكی و زۆربەی ئەوانەش كە پێیان دەوترا زانا لەو سەردەمەدا لە كیتاب و سوننەت گەیشتبوویە ئاستێك زۆر بە ئاسایی كتێگەلی وەكو (فصوص الحكم) و(الفتوحات المكیة) ی ابن عربي بە دەرس دەوترانەوە و جێگای متمانە بوون، كە ئەو كتێبانە لە ڕاستیاد لێوان لێون لە شیرك و فەلسەفە و بیدعە عەقیدی و قسەی نابەجێ لە سەر زاتی الله و دینی ئیسلام بە گشتی. 9- هەروەها وەكو دەرەنجامێك بۆ ئەو لادانە گەورەی عوسمانییەكان لە مەنهەجی قورئان و سوننەت، چالاكی و جوڵەی فیرقە و تاقمە گومراكان بە شێوەیەكی بەرچاو گەشەی كردبوو، وەكو دروز و نوسەیری و ئیسماعیلی و قادیانی و بەهائی كە لەو سەردەمە خۆیان لەسەر ئیسلامیش حیساب دەكرد و ئەوەندەی تر خەڵكییان لە ئیسلام دووردەخستەوە. 10- لە بەڵگە دیار و ئازار بەخشەكان لەسەر ئاستی لادان و گومڕابوونی نەك تەنها خەڵكی، بەڵكو زانایانی ئەو سەردەمەش ئەوە بوو، زانایان كۆبوونەوەو هەڵسان بە هەڵبژاردنی ستەمكار و دوژمنێكی سەرسەختی ئیسلام وەكو محمد علي پاشا بۆ ئەوەی حوكمڕانی میسر بگرێتە دەست. 11- ئینجا لە ڕووی زانستی شەرعیشەوە وەكو علي الصلابي بە دواداچوونی كردووە، دەوڵەتی عوسمانی لە دواكەوتن و پاشەكشەیەكی سەرسوڕهێنەردا بوو، هەموو گرنگیدانیان بە زانست كورتكردنەوەی هەندێك سەرچاوە بوو، بەبێ لێكۆڵینەوەو لێوردبوونەوە، تەنانەت ئەزهەر لەو سەردەمەدا بوو بوو بە ناوەندێكی دیار بۆ وتنەوەی زانستەكانی علم الكلام ی دوور لە كیتاب و سوننەت، بە كورتی زانستی شەرعی تەواو لاواز بوو لەو سەردەمەدا و تووشی سڕ بوونێك بوو كە هیچ گۆڕانكارییەكی لە توانادا نەمابوو. 12- ئیجازەی زانستی (الإجازات العلمیة) كە بەرانبەر بە بڕوانامەی ئێستای خۆمان دێت، هەروا بە خۆرایی و بەبێ هیچ شاییستە بوونێك دابەش دەكرا! زۆرێك لە فێرخوازانی زانستیش هەموو خەم و كۆششێكیان لە كۆكردنەوەی زۆرترین ئیجازەی زانستیدا خۆی دەبینییەوە بێ ئەوەی بە ڕێك و پێكی لەو بوار و پسپۆڕییەی ئیجازەكەدا لێهاتوو بن. 13- كارەساتێكی تری زانستی لە دوو سەدەی كۆتایى حوكمی عوسمانیيەكاندا ئەوە بوو دەرگای ئیجتیهادیان بەتەواوی داخست و تەنها لەسەر قسەی زانایانی كۆن و هەندێ كتێب دەڕۆیشتن، بەڵكو ئەوەی باوەڕی بە كرانەوەی دەرگای ئیجتیهاد و ڕای تازە هەبوایە ئەوە بە تۆمەتێكی گەورە لەسەری تۆمار دەكرا، وەكو دەرەنجامێكیش بۆ ئەم هەڵە گەورەیە، دەمارگیرییەكی مەزهەبی سەخت و نالەبار درووست بوو، شوێنكەوتووی هەر مەزهەبێك وەكو دوژمن لە گەڵ شوێنكەوتوانی مەزهەبێكی تردا ڕەفتاریان دەكرد، ئەم مەزهەبیەتەش كە تەواو لەگەڵ كیتاب و سوننەتدا دژوار بوو، هەموو جومگەكانی دەوڵەتی عوسمانی گرتبوویەوە، نوێژیان لە پشتی یەكترەوە نەدەكرد و هەر مەزهەبێك زاناو موفتی خۆی هەبوو، تەنانەت هەندێ جار بە فەتوا و وەكو حوكمێكی شەرعی ژن و ژنخوازیشیان لە شوێنكەوتووی دوو مەزهەبی وەكو شافیعی و حەنەفی حەرام دەكرد و بە شێوەیەكی گشتی ئەحكامی دین لە مەسەلەی نوێژو ڕۆژوو زەكات و حەج و ژن مارەبڕین و زۆر شتی تر لە نێوان مەزهەبەكاندا جیاوازی هەبوو، وەكو ئەوەی شوێنكەوتووی دوو ئایین بن نەك دوو مەزهەبی فیقهی! بەڵكو حاڵ گەشتە ئەوەی لە زۆرێك - یان لە هەندێك - لە مزگەوتەكاندا چوار میحرابی تێدا درووست دەكرا بۆ شوێنكەوتوانی چوار مەزهەبەكە! من بە خۆم هەندێ مزگەوتی كۆنی سەردەمانی دێرینم لە كوردستاندا بینیوە كە بەڕیزدا چەند میحرابێكی تێدا درووست كرابوو. 14- زوڵم و ستەم لەناو دەوڵەتی عوسمانیدا تەشەنەی كردبوو، سەركردەو پاشا و والییەكانی دەوڵەتی عوسمانی زۆر كرداری ناشیرین و ناشەرعی و دوور لە ڕەوشتیان ئەنجام دەدا، كوشتن و دەست درێژی و داوین پیسی و ستەمیان لێ بەدی دەكرا و سوڵتانیش ئەگەر خۆیشی بەو شێوە نەبوایە یان لێپرسینەوەی لەگەڵ ئەو بەرپرسانەدا نەدەكرد، یان توانای لێپرسینەوەی نەبوو لەگەڵیاندا چونكە كەسانێكی بۆ نموونە وەكو محمد علي هەر بەناو شوێنكەوتووی دەوڵەتی عوسمانی بوون ئەگینا خۆیان دەسەڵاتی ڕەهایان هەبوو. 15- هەندێ لە سوڵتانەكان و زۆربەی دەسەڵاتدارانی دەوڵەتی عوسمانی نگرۆی گەندەڵییەكی زۆر بوون و بەهۆی حەزو ئارەزووەكانی خۆیانەوە ئاگایان لە هیچی تر نەمابوو، تەنها بۆ نموونە لە كتێبی (المختار المصون من أعلام القرون) دا هاتووە، كە هەندێك لە پاشا عوسمانییەكان هەموو زوڵم و گەندەڵێ و بێ ڕەوشتییەكیان ئەنجام دەدا، خۆ ئەوەی كە محمد علي لە میسر بە موسولمانانی دەكرد و سەدان و هەزارانی تریش لە بەرپرسانی دەوڵەتی عوسمانی نموونەیەكی زەق و ئاشكرایە و لە ژێر سایەی ئەواندا دەكرا! بەڵكو هەر لەو كتێبەدا باسی سوڵتان موراد دەكات كاتێك محمد ی كوڕی لەدایك دەبێت، ئاهەنگێك دەگیڕێت لە سەردەمی هیچ سوڵتانێكی پێش خۆیدا نەكرابێت، خۆشی و شادی و ڕابواردن ومۆسیقا چل و پێنج ڕۆژ بەردەوام بوو، دیاری و بەخششی زۆریش بەسەر خەڵكیدا بەو بۆنەوە دابەش كرا. بەم شێوەش كاتێك دەوڵەتی عوسمانی لە كاروانی زانستی مادی دونیاییەوە بە جێما و دواكەوت، هاوكات لە بنەماكانی دینەكەشی بەتایبەتی لە عەقیدەو بیروباوەڕەكەی لایدا و زانستی شەرعی بوو بە كۆمەڵێك شەڕو ململانێی مەزهەبی و بابەتی خیلافی و ناكۆكی و پەرتەوازەیی و ستەمی دەسەڵاتدارانی زۆر بوو، ئیتر هیچ هەیبەت و ڕێز و هیزێكی نەما و لە پاش شەش سەد ساڵ حوكمڕانی بەكرێگرتەیەكی ڕۆژئاوا وەكو مصطفی كمال هات و زۆر بە ئاسانی ئەو ئیمپراتۆرییەتەی ڕوخاند كە لە دوو سەدەی كۆتاییاندا بەتایبەت تەنها بەناو سەر بە ئیسلام بوون، ئەگینا بە كردەوەكانیان زۆر لە ئیسلامەوە دوور كەوتبوونەوە. إحسان برهان الدین 26 جمادى الآخر 1443 2022/1/29