#وانەكانی_مێژوو: 3 هەڵوێستی محمد علي پاشا لە ئیسلام و لە ڕۆژئاوا 1- لە سەردەمی پاشایەتی خۆیدا لە میسر، محمد علي پاشا دەوروبەری خۆی بە كاربەدەست ودارودەستەی گاور و جولەكە تەنیبوو، پلەو پایە وپۆستە هەستیارەكانی لە دەوڵەتی میسردا زياتر بەوان سپاردبوو، وەكو وەزارەتی دەرەوە و دارایی و زۆرێكی تریش لە جومگەكانی ژیان لەو وڵاتەدا، جگە لەوەش میسر لە سەردەمی ئەودا، جێگایەكی ئاسوودە بوو بۆ هەموو بێ باوەڕ و نەیارێكی ئیسلام، بانگهێشت دەكران بۆ ئەوەی لە میسر وەبەرهێنان بكەن، تەنانەت ژمارەی گاور و جولەكە و دروز وینەكانی تر ئەوەندە زۆربوو بوون، جێگایان بە موسوڵمانان سەغڵەت كردبوو، چونكە قاهیرە لەو كاتەدا شارێكی بچووك بوو درێژییەكەی لە پینج كیلۆمەتر بەدەر نەبوو. 2- هەروەها لەسەردەمی خۆیدا محمد علي پاشا دەرگای وڵاتی لەسەر پشت بوو بۆ خاچپەرستان بۆ مەبەستی گەڕان بە دوای شوێنەواردا، شێخ محمد قطب بە رەحمەت بێت دەگێڕێتەوە كە فەرەنسا باوەشی بۆ محمد علي كردبوویەوە و هەموو ئاسانكارییەكی لە بواری سەربازیدا پێشكەش دەكرد بۆی ، بەو شێوەیەش محمد علي بە باشترین شێوە بە ڕۆڵی خۆی هەڵسا سەبارەت بە بەوەی كە لەسەری بوو لە دژایەتی دوڵەتی عوسمانی و نامۆكردنی ئیسلام و نەهیشتنی ڕۆڵی ئەزهەر. 3- لە ڕاستیدا بەهێزكردنی ڕۆژئاوا بۆ محمد علي لە ڕووی سەربازییەوە تەنها و تەنها بە مەبەستی لێدانی ئیسلام و جیابوونەوە بوو لە دەوڵەتی عوسمانی، بۆیە كاتێك محمد علي زۆر بەهیز بوو وخەریك بوو خۆی لەبیربچێتەوە و ڕووبەڕووی دەوڵەتێكی خاچپەرستی وەكو یۆنان وەستایەوە، هەموو ئەوروپا لە جەنگی نافارین بەیەك دەنگ لە ڕوویدا وەستانەوە و لە ئاستی خۆیدا ڕایانگرت. 4- جگە لەوەش ئەركێكی تری گەورەی پێ سپێردرابوو ئەویش لێدانی دەعوەی شێخ محمد بن عبدالوهاب بوو لە نیوەدورگەی عەرەبدا كە لەمەشدا بەڕواڵەت گوێڕایەڵی سوڵتانی عوسمانی بوو، كە دەسەڵاتی لە نەجد و حیجازدا لە دەستدابوو، هاوكات جێبەجێكردنیش بوو بۆ پلانەكانی بریتانیا و فەرەنسا، دواتریش ئەو دوو وڵاتە لەسەر لێدانی محمد علي بۆ بانگەوازی تەوحید لە جەزیرەدا سوپاسیان كرد و پاداشتیان دایەوە. 5- محمد علي سوور بوو لەسەر ئەوەی لە هەموو شتێكدا شوێنپێی ڕۆژئاوا هەڵبگرێت،كوێرانە لاسایی ئەوانی دەكردەوە، بۆیە یەكەمین هەنگاوی ئەوە بوو سیستمێكی خوێندنی گشتگیری لە ميسر دامەزراند لە قۆناغی سەرەتاییەوە بۆ قۆناغی خوێندنی باڵا لەسەر شێوازی خوێندن لە ڕۆژئاوادا و بەو شێوەش ڕۆڵی ئەزهەری بەجارێ پەكخست، كە ئەوەش كاریگەری خراپی هەبوو لەسەر موسوڵمانان. سیاسەتیشی لەم بارەوە ئەوە بوو بەردەوام گەنجانی دەنارد بۆ خوێندن بۆ ئەوروپا كە ئەمە كاریگەرییەكی قوڵی لەسەر كۆمەڵگای میسری بەجێهێشت چونكە ئەوە سەرەتای هاتنی عەلمانیەت بوو بۆ ناو موسوڵمانان و گۆڕەپانی خوێندن و كۆمەڵگای میسری بە شێوەیەكی گشتی بەوە ڕەنگكرد. بۆ جێبەجیكردنی ئەو سیاسەتەش یەكێك لەوانەی ڕۆڵی زۆر گەورەی هەبوو رفاعة الطهطاوي بوو، كە لەپاش گەڕانەوەی لە فەرەنسا هەڵسا بە نووسینی كتیبی (تخلیص الإبریز فی تلخیص باریز) وكتێبەكەی بە محمد علي پێشكەش كرد و هەمووی بریتی بوو لە وەسفی كۆمەڵگای فەرەنسا و هەر لەوێیشەوە بانگەشەی ئازادی ئافرەت و فڕەدانی سەرپۆش دەستی پێكرد و بوو بە سەرەتایەك بۆ بانگەوازەكەی قاسم أمین و كەسانی تر. 6- سەبارەت بە حوجرەی فەقێ و مناڵان بۆ لەبەركردنی قورئانی پیرۆز وفێربوونی زانستە شەرعییەكان كە لەناو میسردا لەو سەردەمەدا بەربڵاوبوو، ئەوەش دەستی تێكدانی محمد علي پێ گەیشت، وەكو مێژوونووسی بەناوبانگ عبدالرحمن الجبرتي بە رەحمەت بێت دەڵێت: زۆربەی ئەو خوێندنگا و حوجرانە داخران بە هۆی ئەوەی محمد علي بودجەی لێ بڕێن و نەیانتوانی بەردەوام بن. 7- محمد علي بە شایەتی مێژوونووسی ئینگلیزی بەناوبانگ توینبی سەركردەیەكی ستەمكار و دیكتاتۆر بوو، ئەو دەربارەی دەڵێت: محمد علي دیكتاتۆ بوو، توانی بۆچوونەكانی ناپلیۆن بكاتە ڕاستییەكی بەرجەستكراو لە میسردا. بۆیە هیچ گومانێكی تیدا نییە كە محمد علي درووستكراوی دەستی ڕۆژئاوا بوو و بەكرێگرتەیەكی ئەوان بوو. 8- محمد علي لە درێژایی ساڵانی حوكمڕانی خۆیدا بۆ میسر هەمیشە كاری بۆ لەناوبردنی عەقیدەی (الولاء والبراء) دەكرد لە دڵی موسوڵماناندا و لەو پێناوەشدا لە دژی موسولمانانی میسر هەموو ڕێگەیەكی دەگرتەبەر. سەبارەت بە حوكمڕانی كوڕو كوڕەزاكانی محمد علي لەپاش خۆی، لە ڕاستیدا ئەوان كەسانێكی تا بلێی بە ئەمەك بوون بۆ ڕێبازی باوك و باپیرەیان و هەرگیز ئەو ڕێگەی ئەویان ون نەكرد ولێی لایان نەدا و لەپەرەپێدانی فیكری عەلمانی لە میسر و سەركوتكردنی هەر گەڕانەوەیەكی راستەقینە بۆ دينى ئيسلام وبيروباوەڕەكەی درێغییان نەكرد و بەردەوامیش كێبڕكێی بە دەستهێنانی ڕەزامەندی ڕۆژئاوا بوون. 9- ئەڵبەتە ئەم كورتەی باسم كرد لێرە تایبەت بوو بە هەوڵەكانی محمد علي پاشای میسر لە دژایەتی كردنى ئیسلامدا لە میسر، بەڵام لە ڕاستیدا خەڵكیش لەبەرانبەردا كە هێشتا لەو سەردەمەدا گوڕوتینی دینداری و عەقیدەی راستەقینەی كیتاب و سوننەت هێشتا لە دڵیاندا مابوو، دەستەوسان نەبوون و ئەوەی لە دەستیان بهاتایە بۆ دینەكەیان دەیانكرد، بەڵام محمد علي پشتی بە ڕۆژئاوا قایم بوو، هەروەها بە ئاگرو بە ئاسنیش ڕەفتاری دەكرد و بێ وچان كاری لەسەر لاوازكردنی موسولمانان دەكرد. 10- جێگای داخیشە كە هەوڵەكانی محمد علي لە دژی ئیسلام وموسوڵمانان لە میسردا، بە شێوەیەكی ناڕاستەوخۆ لە كەمتەرخەمی وبێ هەلوێستی دەسەڵاتی عوسمانییەكاندا خۆی دەبینێتەوە بۆ بەرگری لە ئیسلام، هەروەها بەهۆی ئەوەوە بوو كە خودی عوسمانییەكان بەتایبەتی لەو چەند سەدەی پێش ڕوخانیاندا شیرك و بیدعە و خورافیات بەناویاندا تەشەنەی كردبوو، وەكو تەشەنە كردنی ئاگر لەناو كادا، بۆیە بەداخەوە عوسمانییەكانیش بەتەواوی بە ڕۆژئاواو یاساكانی و شارستانییەتی ئەوان سەرسام بوون و ئیسلام لەلایان بوو بووە بە كۆمەڵێك كەش و هەواو وزیكر و هەڵپەڕكێ وبەپیرۆز تەماشاكردنی مەزارگە و تەنانەت دەقەكانی قورئان و سوننەتیش لە جیاتی حوكم پێكردنیان بوو بوونە هۆكاری هێنانی بەرەكەت و زۆركردنى ڕزق و ڕۆزی و خوێندنەوەیان بۆ نەهیشتنی گرانی شتومەك و پاراستنی كەشتییەكانی دەولەتی عوسمانی لە گەشتەكانیاندا، بۆیە وەكو لە كتیبەكانی مێژوودا هاتووە سەحیحی بوخاری بۆ بەرەكەت و بە شیوەیەكی فەرمی لەناو كەشتییەكانی دەولەتی عوسمانیدا دەخوینران و هەروەها لە كاتی گرانیدا فەرمان دەكرا لە بازنەی خویندنەوەی لە شوێناندا بۆ دروست بكرێت! 11- لەڕاستیدا بە هۆی حوكم نەكردنی عوسمانییەكان بە شەریعەتی ئیسلام و سەرسام بوونیان بە شارستانی ڕۆژئاوا؛ خۆری حوكمڕانیان بە خێرایی بەرەو ئاوابوون دەچوو و هەر ئەوەندەیان مابوو كە كەسێكی وەكو مصطفی كمال أتاتورك بێت و دوا فیشەك بنیت بەكەلەی سەریانەوە، كە مەخابن هەرواش بوو، كۆمەڵەی الإتحاد و الترقي زۆر بە ئاسانی ئەو ئیمبراتۆرییەتەی سەدان ساڵ حوكمی نیوەی دونیایان دەكرد زۆر بە ئاسانی و بەیەك فەرمان كە درا بەدەستی سوڵتان عبدالحمید سەرلەبەری ئەو حوكمڕانییە دێرینە بەرینەی سەدان ساڵە هەڵوەشايەوە و بەجارێك هەرچی شوێنەواری ئیسلام هەبوو لە توركیا ڕیشەكێشیان كرد وكینەی چەند ساڵەی خۆیان و ڕۆژئایان بەو شێوە دەربڕی. * هەندێ لە زانیارییەكانی ئەم پۆستەم لە كتێبی (الإنحراقات العقدیة في القرنین الثالث عشر و الرابع عشر) وەرگرتووە. إحسان برهان الدین 8 جمادى الآخر 1443 2022-1-10