#جیاوازی_عەقیدەی_موعتەزیلە_لە_عەقیدەی_ئەهلی_سوننەت:(4) (نكۆڵی كردنیان لە سیفەتەكانی الله تعالی) موعتەزیلە ناوەكانی الله تعالى جێگیر دەكەن و نكۆلی لێ ناكەن، بەڵام جێگیر كردنەكەشیان بەهەمان شێوەی بەشەكانی تری عەقیدەكەیان بە شێوەیەكی بیدعی و نامۆیە و جیاوازە لە جێگیر كردنی ئەهلی سوننەت و جەماعەت: - سەرەتا هەموو ناوەكانی الله جێگیر ناكەن، بۆ نموونە: ئەو ناوەی لەڕیگەی فەرموودەی ئاحادەوە هاتبێت باوەڕیان پێی نییە، با لە هەر سەرچاوەیەكی باوەڕ پێكراوی فەرموودەشدا هاتبێت! - ئینجا بۆ نموونە كە ناوی (العلیم و القدیر و السمیع و البصیر) جێگیر دەكەن ودەڵێن باوەڕیان پێیەتی، لە ڕاستیدا باوەڕیان تەنها بەناوەكانە بەبێ سیفەتەكان! واتە: باوەڕیان بە عەلیمە بەڵام بەبێ سیفەتی عیلم، قەدیر بەبێ سیفەتی قودرەت و ئیتر بەو شێوە، چونكە دەڵێن ئەو سیفەتانە زیادەیە لەسەر زاتی الله و وەكو دەڵێن دەبێتە هۆكار بۆ (تعدد القدماء)! - هەروەها ناوەكانی الله بەلای موعتەزیلەوە تەوقیفی نیین! واتە ئەتوانرێت ناوی تر جگە لەوەی لە قورئان و لە سونەتدا هاتووە بۆ الله دابتاشرێت ، لەو بارەشەوە (أبو علي الجُبّائی) كە یەكێكە لە سەرانیان، ڕۆچوونی زۆری هەیە و وتوویەتی هەر ناوێك بەبەڵگەی عەقڵ ئاسایی بێت بە الله بوترێت كەواتە ئەتوانرێت بدرێتە پاڵی! - هەروەها لە گومڕاییەكانی تریان وەكو زانایان فەرموویانە ئەوەیە ، دەڵێن ئەو ناوانەی الله مەخلوق و دروست كراون، واتە دەڵێن: سەرەتا الله بووەو ناوی نەبووە! تا بوونەوەری درووست كردووە و ئینجا ئەوان ئەو ناوانەیان لێ ناوە! بە كورتی - وەكو توێژەرێك دەڵێت - بیروباوەڕی موعتەزیلە لە مەسەلەی ناوەكانی الله تعالی دا، ئەگەرچی لە ناپەسەندی و گومڕاییدا ناگاتە ئاستی ئەوانەی پێشی خۆیان، بەڵام زۆریشی لەوان جیاواز نییە! بەڵام ئەهلی سونەت و جەماعەت هەموو ناوەكانی الله تعالی كە لە قورئان و سەحیحی سوننەتدا هاتووە بۆی جێگیر دەكەن، لەگەڵ ئەو سیفەت و شوێنەوارەش كە ئەو ناوە ئاماژەی بۆ دەكات، باوەڕیان بەوە هەیە ئەوانە ناوی الله ن و هاواریان پێ دەكرێت وەكو خۆی فەرموویەتی: { وَلِلَّهِ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَى فَادْعُوهُ بِهَا وَذَرُوا الَّذِينَ يُلْحِدُونَ فِي أَسْمَائِهِ سَيُجْزَوْنَ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ } [الأعراف: 180]. سەبارەت بە سیفەتەكانی الله تعالی، موعتەزیلەكان هەڵوێست و بیروباوەڕیان لە گەڵ هەموو زانایانی سەلەفدا جیاوازە و بە بەهانەی پاراو ڕاگرتن و بەمەزن زانینی الله تعالی سیفەتەكانی پەروەردگاریان پەك خست و تەعتیل و تەئویل كرد و لەسەر حەقیقەتەكانی خۆیان لایان برد تەنها لەبەر ئەوەی لەگەڵ بەڵگەكانی عەقڵی ئەوان و ئەو فەیلەسووفانەی ئەوان شوێنكەوتوویانن یەكناگرنەوە!. (القاضي عبدالجبار )كە یەكێكە لە سەرانی ئیعتیزال دەڵێت: (إذا ورد في القرآن آيات تقتضي بظاهرها التشبيه، وجب تأويلها لأن الألفاظ معرضة للاحتمال ودليل العقل بعيد عن الاحتمال). واتە: ئەگەر لە هەندێ لە ئایەتەكانی قورئاندا بەرواڵەت واتای تەشبیهو لێکچواندن بگەیەنێت، لەو حاڵەتەدا پێویستە تەئویل بكرێن، چونكە وشەكانی قورئان ئەگەر و گومان هەڵدەگرن، بەڵام بەڵگەی عەقڵ دوورە لە ئەگەر و گومانەوە، وەكو دەردەكەوێت بەڵگەی عەقڵی لە زاهیری قورئان بەلاوە بەهێزترە! بۆیە زۆربەی موعتەزیلەكان نكۆڵی لە هەموو سیفەتەكانی الله تعالی دەكەن جگە لە چوار سیفەت نەبێت كە بریتین لە: ( الوجود ، الحیاة ، القدرة ، العلم) واتە: بوون وژیان و توانا وزانست، تەنانەت سیفەتی قسەكردنیش بۆ الله جیگیر ناكەن! هەموو موعتەزیلەكانیش لەسەر ئەم بیروباوەڕەن هەر لە ڕەتكردنەوەی سیفاتدا لە شوێنكەوتووە كۆنەكانی (واصل بن العطاء) تاكو دەگاتە: (أبو الهذیل العلاف) كە ڕۆچوو بوو لە وتەو باسی فەیلەسووفەكانی یۆناندا وسیفەتەكانی الله ی بۆ دوو جۆر پۆلێن كرد كە ناوی لێنان: (صفات أفعال وصفات ذات)، بەڵام دوا جار هەموویان یەكدەنگن لەسەر ئەوەی تەنها ئەو چوار سیفەتە بۆ الله جێگیر دەكەن كە سیفاتی (ذات) ی پی دەڵێن و تێكڕای سیفەتەكانی تری الله ڕەتدەكەنەوە. موعتەزیلە لەمەسەلەی سیفاتدا شوێنی عەقڵ و هەواو ئارەزووی خۆیان كەوتبوون و بە ئایەتە موتاشابیهاتەكانەوە خەریك بوون و زاهیری قورئان و سوننەتیان بەگشتی لەبەرژەوەندی ئەقڵ و تێگەیشتنی كەسێتی خۆیاندا ڕەت دەكردەوە. موعتەزیلە لە مەسەلەی سیفاتدا مەنهەج و ڕێبازێكی نامۆیان ڕەچاو كردوە كە هەڵقوڵاوی تێگەیشتنی فەیلەسووفەكانی یۆنان و فەیلەسوفە بەناو موسوڵمانەكان بووە، مەنهەجەكەیان نەك هەر پێچەوانەی سەرلەبەری ڕێبازی هاوەڵان و زانایانی سەلەف و پێشینانی ئەم ئوممەتەیە، بەڵكو بە ئاشكرا لەگەڵ مەنهەجی خودی قورئانیشدا تێكدەگیرێت، چونكە چۆن دەكرێت الله سیفاتێكی زۆر بۆ خۆی لە قورئاندا جێگیر بكات و دوایی هیچ لەو سیفەتانە واتا نەبەخشن و تەئویل بكرێن وپەك بخرێن! هەر ئەو مەنهەجە نامۆ و گومڕایەش بوو موعتەزیلەی گەیاندە ڕێڕەوی تعطیل و نكۆڵی كردن لە سیفەتەكانی الله تعالی. ئینجا چونكە بەڵگەی عەقڵ بەلای موعتەزیلەوە بەڵگەیەكی سەلمێنەر و حاشا هەڵنەگرە! بۆیە عەقڵ و بۆچوونی كورت و تەسكی خۆیانیان پێشی ڕواڵەتی قورئان و سوننەت خست و دواجار عەقڵەكەیان سەری لە بێ عەقڵیەوە دەركرد! چونكە ڕێگەیان بەخۆیان دا عەقڵی مرۆێكی پڕ لە كەم و كورتی بكەن بە خاوەن دەسەڵات و دادوەر بە سەر دەقەكانەوە! موعتەزیلە لە پاساوی ڕەتكردنەوەی سیفەتەكانی الله تعالی دەڵێن ئەو سیفەتانە (عرض)ن، ( مەبەستی موعتەزیلە لە وشەی العرض وەكو القاضي عبدالجبار دەڵێت بریتییە لە: ڕەنگ و تام و بۆن و گەرمی و ساردی و ئازار و دەنگ، یان وەكو الرازي دەڵێت: بریتییە لە شتێك پێویستی بە جێگەیەك بیت بچێتە ناوییەوە)درووستیش نییە الله بە هیچ سیفەتیكی زیاد لە زاتی خۆی وەسف بكرێت، ئەوەش لە كاتێكدایە كە هیچ زانایەك لە ئەهلی سوننەت وشەی (عرض) ی بۆ الله بەكارنەهێناوە ، بەڵكو ناوو سیفەتەكانی الله یان وەكو ئەوەی لە قورئاندا هاتووە بەو شێوەی كە شاییستەی پەروەردگارە بۆی جێگیر كردووە. لە دەرەنجامی ڕێڕەوی گومڕای موعتەزیلە و نكۆڵی كردنیان لە سیفاتەكانی الله تعالی، كە لە ڕاستیدا ئەوانیش ئەو بیدعە گەورەیان لە سیفاتدا لە (الجعد بن درهم) و (جهم بن صفوان) وەرگرتبوو، هەموویشیان وا دەردەكەوێت لە فەیلەسووفە یۆنانییەكانەوە وەریان گرتووە وەكو ئەفلۆتین، بەو عەقیدە ناكۆكەیان لە گەڵ عەقیدەی ئیسلامدا دەرگایان لەسەر پشت بۆ دووبەرەكی و ناكۆكی لە ئوممەتی ئیسلام كردەوەو بیانوویەكیان دا بە دەستی دوژمنانی ئیسلامەوە بەتایبەتی ڕۆژهەڵاتناسەكان كە هێرش بكەنە سەر عەقیدەو بیروباوەڕی ئیسلام و موسوڵمانان و بەو بۆنەشەوە تاكو ئێستەش موعتەزیلە هەمیشە لەلایەن نەیارانی ئیسلام و بەتایبەت عەلمانییەكان زۆر بەچاوی ڕێزو گەورەییەوە تەماشای دەكرێن! تەنانەت هەرچی ئەوانەش كە بەناو ئیسلامەوە لە ئیسلام لایانداوەو لە سەر ئیسلام حیساب دەكرێن هەموویان بە فیكری موعتەزیلە سەرسامن و گومراییەكانیان بە حەق و ڕاستی دەزانن! بەڵام ئەهلی سونەت بە پێچەوانەی موعتەزیلەوە، باوەڕیان بە هەموو ئەو ناووسیفەتانەی پەروەردگار هەیە كە لە لە ئایەت و فەرموودە سەحیحەكاندا هاتووە و بەو شێوەی كە لایق بێت بە زاتی الله بۆی جێگیر دەكەن بەبێ چۆنیتی دیاریكردن و بەبێ پەكخستنی واتانی و بەبێ تەئویل و گۆڕینی واتاكانیان باوەڕیان پێی هەیە. * (ئەم باسە ماوێتی و درێژەی هەیە إن شاء الله). إحسان برهان الدین 28 رجب 1442 12 آذار 2021