#شەرحی_كتێبی_زغل_العلم_ی_الذهبي: (13) وكۆتایی بۆچوونی دەربارەی زانستی مەنتیق و فەلسەفە پێشەوا شمس الدین الذهبي دەربارەی (علم المنطق) بە كورتی و بە پوختی دەڵێت: زانستی مەنتیق سوودی كەمە و زیانی زۆرە و لە زانستەكانی ئیسلامیش نییە، ئەوانەشی كە راستە و حەقە لەو زانستەدا لەراستیدا خۆی لەناخ و دەروونی كەسە پاكەكاندا بوونی هەیە و مەعلومە بەبێ هیچ پێویستییەك بەو زانستە، بۆ نموونە هەموو كەسێك دەازنێت پێشەكی دەبێتە هۆكاری درووستبوونی دەرەنجام، یان ئەوەی كە دەڵێن هەموو ژمارەیەكی جووت دابەش دەبێتە سەر دوودا ! ئەو جۆرە بنەمایانە عیلمی مەنتیقیش نەبێت خەڵكی هەر خۆیان دەیزانن! ئەوەشی كە دەمێنیتەوە باتڵە و لێی هەڵبێ و دەستبەرداری ببە چونكە زیاتر نییە لە هەندێ دەربڕینی سەیرو سەرسوڕهینەر، لە الله تعالی داوای سەلامەتی دەكەین. ئینجا دەڵێت: ئەگەر بۆ دونیا دەیخوێنیت نەك بۆ دواڕۆژ، ئەوا هەر كات بە فیڕۆ داونە و تاڵ كردنی ژیانە لە خۆت، لە خێریشی دەستت بشۆ و لە سزایشی ئەمین مەبە. وەك دەبنین ڕاوبۆچوونی الذهبي دەربارەی زانستی منطق زۆر خراپە و هیچ باشەو ڕۆشناییەكی تێدا نابینێت و دەڵێت جاوەڕێی پاداشت مەبە لە فێربوونی و مەمنوون ئەگەر بەبێ سزا لەلای الله لێی دەربچیت. ڕەنگە هەر ئەم هەڵوێستەی زەهەبیش بێت، كە بووە مایەی ڕەخنە و گلەیی كردن لە ابن تیمیة ی مامۆستای چونكە ئەو دوو كتێبی لەو زانستەدا نووسی: (الرد علی المنطقیین) و (نقض المنطق) كە ئەو لەو دوو كتێبەدا ئەو زانستەی هەڵوەشاندووەتەوە و بەرپەرچی سەرانی مەنتیقی داوەتەوە، و بەو هۆیەشەوە توانیوێتی گفتوگۆ و مونازەرە لە گەل فیرقە ئیسلامییەكاندا بەتایبەتی موعتەزیلە و ئەشاعیرەدا بكات، چونكە ئەوان زۆر پەنایان بۆ علم الكلام بردووە و ابن تیمیة ش دەبوو فێری منطق و فەلسەفە بێت بۆ ئەوەی بەرپەرچیان بداتەوە، كە بێگومان كارێكی باشی كردووە و ڕۆڵێكی گەورەی بینی لە دەمكوتكردنیاندا. زانستی فەلسەفە: سەبارەت بە زانستی فەلسەفەش الذهبي توندتر و توڕەترە بەرانبەر ئەوانەی كە خەریكی ئەو زانستەن ودەڵێت: كەسێك خێری تیابێت خۆی بە فەلسەفەوە سەرقاڵ ناكات، چونكە ئەم زانستە بەلایەك و ئەوەی پێغەمبەران پێی ڕەوانە كراون بەلایەكی تر! ئینجا دەڵێت: هاوار بۆ ئەوانەی كە گوایە چاوەڕوان كراوە بەرپەرچی فەلسەفە بدەنەوە لە كاتێكدا خۆیان سەرگەردانن، ئەبێ ئەبێت ئەوانەی كە بەرپەرچ دەدرێنەوە حاڵیان چۆن بێت؟ چارەسەی ئەم زانستە و ئەوانەش كە خەریكین ئەوەیە ڕێگە نەدرێن و ئەو كتێبانە لەناوببرێن! لە كۆتاییشدا وەرگێڕانی ئەو جۆرە كتێبانە بۆ زمانی عەرەبی بەكارێكی ناشەرعی و هەڵە دەزانێت كە دەرنجامە خراپەكانی هەموو موسوڵمانان دەگرێتەوە. زانستی بیركاری وپزیشكی: سەبارەت بە زانستی بیركاری و پزیشكی كە بە (الحكمة الریاضیة و الحكمة الطبیة) ناویان دەبات، دەڵێت: ئەوانە زانستی دونیایین خۆیان لە خۆیاندا نە پاداشت و نەسزایان لەسەر نییە، بەڵام بە بوونی نیەتی باش واتە ئەگەر ئەو فێرخوازەی فێریان دەبێت مەبەستی ئەوە بێت یارمەتی خەڵكی پێ بدات و كاری موسوڵمانان ئاسان بكات، بەو شێوە دەبێتە خێر و پاداشت بۆی، ئەگینا ڕێگەیەك نین بۆ نزیك بوونەوە لە الله عزوجل. زاانستی دابەشكردنی میراتی: سەبارەت بە زانستی دابەشكردنی میراتی (علم الفرائض) زۆر لەسەری ناوەستێت و دەڵێت ئەو زانستە بەشێكە لە زانستەكانی شەرع و ڕۆچوون تێیدا باش نییە، چونكە شارەزایانی ئەو بوارە مەسەلەی وا باس دەكەن ڕەنگە هەرگیز شتی وا لە دونیادا ڕوو نەدات. واتە زەهەبی تەنها ڕەخنە لە ڕۆچوونی پسپۆڕانی ئەو بوارە دەگرێت و داوا دەكات زێدەڕەوی بێ پاساو لەو زانستەدا نەكرێت. زانستی ئینشا و ڕەوانبێژی: سەبارەت بە زانستی ئینشا و ڕەوانبێژی الذهبي دەڵێت ئەو زانستەش بە هەمان شێوە زانستی دونیایییە و پەیوەندی بە دواڕۆژەوە نییە، هەركێ بیەوێت لەو زانستەدا كامڵ بێت پێویستە لە زانستە ئیسلامییەكاندا شارەزایی باشی هەبێت و عەقڵێكی باش و تێگەیشتنێكی وردی لە ڕێزمان و وزانستەكانی (المعاني) و (البیان) ومێژوو و شێوازی نووسینی وێژەییدا هەبێت. نووسەر پێویستە سەرمایەكەی تەقواو وچاودێری پەروەردگاری بێت، لەوانەیە وشەیەك بەكار بهێنێت ببێتە هۆكاری سزادانی لەلای الله تعالی، لەوانەشە لە دێڕێكدا گوایە داهێنانی كردووە ببێتە مایەی وێران بوونی شارێك، لەوانەیە ببێتە هۆكاری ڕشتنی خوینێك بە ناحەق. ئینجا ڕوو دەكاتە ئەو كەسەی كە ڕەوانبێژە و نووسەرێكی بەتوانایە و پێی دەڵێت: پێغەمبەرەكەت صلی الله علیه و سلم زەمی ڕەوانبێژی كردووە و فەرموویەتی: (إن من البیان لسحرا) واتە زەهەبی واتای سیحر لەو فەرموودەیە بە شتێكی خراپ دادەنێت و نەك ستایش بێت بۆ بەلاغة و بەیان وەكو زۆر كەس لە فەرموودەكە وا حاڵی دەبن، چونكە واتای سیحر هەلگێڕانەوەی ڕاستییەكانە، كەسی ڕەوانبێژ و بەتوانا لە قسەكردن و نووسیندا دەتوانێت ناحەق و باتڵ بڕازێنێتەوە و وەكو حەق پێشكەشی خوێنەر و بیسەری بكات، لێرەدا بە باشی دەزانم تەنها نموونەیەك بە گومڕای بەناوبانگ عدنان إبراهیم بهێنمەوە، ئەو بەهۆی توانای قسەكردن و خۆبادان و بەكارهێنانی زمانی جەستە كە لە كاتی قسەكردنیدا هەموو لاشەی دەجولێنێتەوەو سەرنجی بەرانبەر بۆخۆی ڕادەكێشێت، هەروەها بەهۆی جۆرێك لە ڕەوانبێژی و توانای وتار و قسەكردن لە ڕووی ڕواڵەتەوە، دەبنین زۆر ناحەق و باتڵ و بیدعەی لە شێوازێكی جواندا - لە كاتێكدا خۆی ناشیرینە - دەخاتە ڕوو وبۆ بەرانبەر پێشكەشی دەكات، لە كوردستانیشدا بە حوكمی ئەوەی هەندێ كەس و لایەنی لادەر و گومڕا كاریان لەسەر ناساندن و وەرگێڕانی نووسین و ڤیدیۆكانی كرد و پێیانهەڵدا بۆ ماوەیەك توانییان خۆڵ لە چاوی خەڵكی بكەن وجەماوەرێكی بۆ پەیدا بكەن بەرلەوەی كەسانێك پەردە لەسەر ڕووی ڕاستەقینەی ئەو ناوبراوە و بیروڕاكانی دژ بە سوننەت و پشتگیری ئاشكرای بۆ ئەهلی بیدەع هەڵماڵن و ئاشكرا بكەن، ئێستا الحمدلله مەگەر كەسێك تەواو بێ ئاگا بێت كورد واتەنی لە گوێی گادا خەوتبێت، یان كەسێك زۆر گومڕا بێت و مەبەستی بێت لەناو كورددا زیاد لەوەی كە هەیە گومرایی بڵاو بێتەوە، ئەگینا كەس نەماوە حەقیقەتی ئەو ڕەوانبێژە ساختەی بۆ ڕوون نەبووبێتەوە! ئەوەیە واتای فەرموودەكە كە هەندێ بەیان سیحرە، واتە كەسەكە ڕاستیەكان تێكەڵ دەكات و بە قسەی بریق و باق سەر لەبەرانبەرەكەی دەشێوێنێت، لەو ڕوانگەشەوە الذهبي ڕەوانبێژی و ئینشا ڕەتدەكاتەوە و بە ئامرازێكی خراپی دەزانێت كە لەسەردەمی ئەودا - بێگومان لەسەردەمی خۆیشماندا زیاتر - كاریگەری خراپی بووە. بێگومان مەبەستی بەكارهێنانی ئەو زانستە نییە لە چاكەدا چونكە ئەوە كارێكی باشە و پاداشتی لەسەرە. زانستی هۆنراوە: دەربارەی زانستی شیعرو هۆنراوە دەڵێت: شیعر وتەیە، جوانی جوانە و ناشیرینی ناشیرینە و ئەمەشیان زاڵە بەسەریدا، چونكە سەرمایەی شاعیران زیاتر درۆیە و زێدەرەوییە لەو كەسەی ستایش دەكرێت و یان دادەشۆرێت و بە شێوەیەكی گشتی بابەتەكانی شیعر تاكو درۆی زیاتر تێدا بێت دەڵێن خۆشترەو بەتامترە! بێگومان تاكو ئەم سەردەمەی خۆشمان هەروایە و من وەكو پسپۆڕێك لە بواری زمان و ئەدەبی عەرەبیدا ئەو حەقیقەتە بەچاوی خۆم وەدی دەكەم و دەربارەی شیعر ، حاڵ بەوە گەیشتووە عەیبەیەكی تێدا نییە كە دەوترێت: (أعذب الشعر أكذبه) واتە خۆشترین شیعر و هۆنراوە ئەوەیە كە زۆرترین درۆی تێدا بێت، (ئەڵبەتە زۆربەی ڕۆمانەكانیش هەر بەو شێوەن) بۆ نموونە پیاهەڵدان و وەسفی كەسێك دەكات بەدرۆ باڵی لێ پەیدا دەكات و دەیكات بە كەسێك لە هەموو خەڵكی باشتر و پیاوتر و بەخشندەتر خۆیشی وا نییە، یان وەسفی جوانی ئافرەتێك دەكات دەڵێت لەمانگ و گوڵ و ئاسك جوانترە ، یان باسی خۆی دەكات ڕاستێك و چەندین درۆ تیهەڵكێش دەكات كە زەهەبی خۆی نموونەی المتنبي و البحتري لەو جۆرانە هێناوەتەوە، یان كەسێك دەشكێنیتەوە و دەیكات بە شەیتان هەموو ئەمانە درۆی تێدا نەبێت، بە هیچ شێوەیەك سەرنجی خوێنەر ڕاناكێشێت! تەنانەت دەڵێن: حسان بن ثابت الله لێی ڕازی بێت كە لە سەردەمی جاهیلیدا شاعیرێكی گەورە و بەتوانا بووە، بەڵام لە سەردەمی ئیسلامدا ئاستی وەكو شاعیرێك لە ڕووی هونەرییەوە دابەزی، بێگومان هۆكاری ئەوەش بۆ دووركەوتنەوەەی حەسسان دەگەڕیتەوە لە هەموو جۆرە درۆو وزێدەڕەوییەك لە قسەكردن و بوختان نەكردن و هەبوونی ئینساف! كە هەمووی بە كاریگەری ئیسلامەوە بووە لەسەرەی . دوای ئەوە دەڵێت: شیعر هەندێ جار سەر لە كوفرەوە دەردەكات، بەڵێ لەم سەردەمەی خۆیشماندا شیعر بووەتە گۆڕەپانێكی بەرین بۆ سووكایەتی كردن بە ئیسلام و بە الله و بە پێغەمبەرەكەی صلی الله علیه و سلم و بە هەموو پیرۆزییەكانی، لەم بارەشەوە كتێبێكم هەیە چاپكراوە بە ناوی (نزار قباني ولوثة الفكر الحداثي في شعره) تەنها بە دواداچوونم بۆ جنێودان و سووكایەتی كردنەكانی نەزار قەببانی كردووە بۆ ئایینی ئیسلام وەكو شاعیرێكی دیار و ناودار، بۆم دەركەوت هیچ پیرۆزییەكی ئیسلام لە زمانی ئەو شاعیرە ڕزگاری نەبووە، بەهەمان شێوە محمود درویش و زۆربەی ئەوانەی پێیان دەوترێت (شعراء الحداثة) ئەڵبەتە ڕۆمانەكانیش هەمان كێشەیان هەیە وبەڵكو لەم سەردەمەدا پێشی هۆنراوەشیان داوەتەوە، چونكە ئەگەر جاران دەوترا (الشعر دیوان العرب) ئێستا دەڵێن: (الروایة دیوان العرب و العجم) ، سەبارەت بە دەرخستنی دژایەتی كردنی شاعیرانی هاوچەرخ بۆ ئایینەكات بە گشتی و بۆ ئیسلام بە تایبەتی، چاكترین كتێب لەو بارەوە بخوینرێت كتێبی: (الانحرافات العقدیة في أدب الحداثة و فكرها دراسة نقدیة شرعیة) لە نووسینی سعید بن ناصر الغامد یە. زانستی ژمێریاری: هەروەها باسی زانستی ژمێریاری دەكات و دەڵێت ئەوە لە زانستی قیبتی و فارسەكانە، بەشێك نییە لە زانستە ئیسلامییەكان، ڕێگەیەكە بۆ دابین كردنی بژێوی ژیان و خۆشگوزەرانی، دەشڵێت: ژمێریار چەند كارامەتر بێت ئەوەندە دزتر دەبێت! دیارە لە سەردەمی زەهەبیدا وا بووە! بەدوای ئەوەدا دەڵێت بەڵام هەركێ تەقوای الله ی هەبێت و لەگەڵ قازییە موسوڵمانەكاندا كار بكات و زانستەكەی بخاتە خزمەتی هەتیو و كاروباری سەدەقە وماڵە وەقفكراوەكان و قوتابخانەكان و دەست پاك بێت و لەو ئەمانەتەی كە دەخرێتە ژێر دەستی جێگای متمانە بێت ئەوە كەسێكی بەختەوەرەو لەسەر نیەتەكەی پاداشت دەدرێتەوە، دەڵێت خەڵكانێكی كەممان بینی بەو شێوە بوون، منیش دەڵێم: باوەڕ ناكەم سەردەمی خۆیشمان لەسەردەمی زەهەبی لەو بارەوە باشتر بێت! ئینجا دەڵێت، هەندێ ژمێریاری گورگیشمان بینی وەكو مرۆڤ پۆشاكیان لەبەردا بوو! هەروەها هەندێ نووسەری لای دادوەرەكانیشمان بینی لە دزیدا گەیشتبوونە چڵەپۆپە، دیارە گەندەڵی تەمەنی زۆر درێژە، چونكە زەهەبی زیاد لە 600 ساڵە وەفاتی كردووە! زانستی دادنووسی: هەروەها باسی زانستێكی تر دەكات بە (علم الشروط) ناوی دەبات، كە بە دەستەواژەی ئێستای خۆمان (دادنووس) و پارێزەری دەگرێتەوە، دەڵێت: ئەوە عیلمێكی شەرعییە و هەركەسێك لێزان و لە خواترس بێت بە بەختەوری دەژی و بشمرێت خەڵكی بەداخەوە دەبن بۆی، هەركێیش بە فێڵ و تەڵەكە ئەو زانستە ئەنجام بدات ڕووزەردی دونیا و قیامەت دەبێت، ئەگەر بەو حاڵەشەوە بگاتە پلەو پۆست، بە ئەم ئایەتە وەڵام ئەدرێتەوە: ( قُلْ مَتَاعُ الدُّنْيَا قَلِيلٌ وَالآخرةُ خيْرٌ لِمنِ اتَّقى). جا زەهەبی تۆ لە سەردەمی خۆت بەو شێوە بەگلەیی و ناڕازیت! لە كوێی ئێستا ئەم سەردەمەی ئێمە ببینیت، كە لە بنچینەوە حوكم بەوەی الله لە قورئاندا دایبەزاندووە هەر ناكرێت و، لە جیاتی قورئان و سوننەت، كار بە یاساو ڕێسای دەستكردی مرۆڤەكان دەكرێت كە تاكو حوكمێكیان لە گەڵ شەریعەتی ئیسلامدا یەك دەگرێتەوە، دە حوكمی پێچەوانەیەتی ولا حول ولا قوة إلا بالله، زانستی ئامۆژگاری: كۆتا زانست كە زەهەبی قسەی لەسەر دەكات زانستی ئامۆژگارییە (علم الوعظ)، دەڵێت ئەو كەسەی خەریكی ئامۆژگاری خەڵكی دەبێت بۆ چاكە پێویستی بە زانستێكی باش هەیە، پێویستە لە تەفسیردا باش شارەزا بێت و هەروەها لە چیرۆك و بەسەرهاتی عابید وپیاوچاكاندا شارەزا بێت. بەداخەوە لەم سەردەمەی خۆماندا ئەوانەی بەو كارە هەڵدەستن سەرمایەی گەورەیان زمانێكی لووسە و ئەوەی نەیانبێت عیلمی شەرعییە و زۆربەیان لە عەقیدە و فەرموودەو سوننەتدا زۆر بێ ئاگان و لە مەسەلەی تەوحیددا بەتایبەت تا بیناقاقایان تێكەوتوون و كەچی خەریكی ئامۆژگاری كردنی خەڵكیشن، داماوینە بڕۆن ئامۆژگاری خۆتان بكەن سەرتان لە ئەلفوبێی عەقیدەو وبیروباوەڕ دەرناچێت. الذهبي دەڵێت: بەڵام ئەگەر بینیت واعیز دینی لاواز بوو دڵنیابە وەعزەكەی لە گوێی بیسەرەكانی تێناپەڕێت! دەڵێت زۆرمان بینی لە واعیزی قسەزان خەڵكی دەهێناوە گریان و كاریگەرییەكەی تەنها لەوكاتەدا بوو و دوای ئەوە بیسەران وەكو ئەوەی هیچیان نەبیستبێت! دەڵێت ئەگەر واعیز وەكو عبدالقادر الكیلاني بێت كەواتە گوێگر سوودمەند دەبێت، لە ڕاستیدا وەعزی ئەو جۆرە واعیزانە تەنها كاریگەری لەسەر كەسانی بێ زانست و ناشارەزا لەشەرعدا هەیە، هەروەها لە سەر ئافرەتانیش كاریگەری زۆرە بەو پێیەی ئەوان هەم عاتیفین و هەم لەم سەردەمەی خۆماندا بەدەگمەن شارەزاییان لە زانستە شەرعییەكاندا هەبێت، ئەمە كۆتایی ئەو شەرح و پەراوێزانە بوو كە بە كورتی لەسەر كتێبی (زغل العلم) ی پێشەوا شمس الدین الذهبي نووسیمان، هیودارم بە سوودبووبێت بۆتان و لە نزای چاكەتان بێ بەشمان نەكەن. إحسان برهان الدین 24 شوال 1443 2022-5-25