#شەرحی_كتێبی_زغل_العلم_ی_الذهبي: (4) تێبینییەكانی لەسەر زانستی فەرموودە لە پاش ئەوەی كۆمەڵێك ڕەخنە و تێبینی توندی ئاراستەی قورئانخوێنانی سەردەمی خۆی كرد و خاڵە لاواز هەڵەكانی ئەو بوارەی دەستنیشان كرد، ئینجا ڕوو دەكاتە بەشێك لەوانەی سەرقالی زانستی فەرموودەن و پەردە لەسەر هەڵە و لادانەكانیان لە ڕاستەڕێگای سونەت لادەدات و پێیان دەڵێت: زۆربەی ئەوانەی كە خەریكی سەماع و گوێگرتنی فەرموودەن هیچ خەمێكیان نییە ئەو فەرموودانەی دەیبیسن ڕاست بێت یان لاواز و هەڵبەستراو بێت، بەڵكو تاكە خەمێكیان تەنها ئەوەیە ئیجازەی سەماع بەدەست بهێنن و شەهادەو بڕوانامەكانیان بە دەربڕینی ئەم سەردەمەی خوامان زیاد بكەن! هەروەها بۆ ئەوەی بڵێن ئیمە شێخ و مامۆستای زۆرمان هەیە. ڕەخنە لەو جۆرە كەسانە دەگرێت و دەڵێت ئەوانە واتاو ئاكارەكانی ئەو فەرموودانەی دەیبیسن و دەیخوێننەوە لە خۆیاندا جێبەجێ ناكەن، بەڵكو لە كاتی گوێگرتن و دانیشتندا لەو بازنانە دەبینی دانیشتوان بە شتی ترەوە سەرقاڵن و تەنها ئەوەیان لەلا گرنگە لە كۆتایی كۆڕەكەدا ئیجازەی خۆیان وەربگرن و بڵێن ئیجازەمان لە فڵانە كتێبی فەرموودەدا وەرگرت. ئینجا زیاتر بیریان لای ئەوەیە كە كتێبێكی فەرموودەیان بیست بتوانن بیڵێتەوە و فێرخوازانی زانست ڕوویان تێبكەن. ئینجا الذهبي دەڵێت من گوتارم بۆ تۆ نییە ئەی ئەو فێرخوازەی بە دوای بڕوانامە و ئیجازەدا وێڵیت و كردەوە بە فەرموودەكان ناكەیت! بەڵكو گوتارم بۆ ئەو مامۆستایە كە وانەی فەرموودە دەڵێتەوە تۆیش وەكو من خۆت بێ بەش مەكە و وەكو من خۆت بەدبەخت و شوم مەكە، دەڵێت من شومم و ڕقم لە شوومەكانە! بێ گومان ئەم قسەیەش لە تواضع و خۆ بەكەمزانینی ئەو پێشەواوە سەرچاوە دەگرێت. ئینجا دەڵێت ئەی فێراخوازی زانست ئەگەر دەتەوێت سوود لە زانستی فەرموودە وەربگریت و لەجیاتی ئەوەی بچیتە لای هەندێ مامۆستای ناشارەزا و تەنها بڕوانامەی بێ ناوەڕۆك و زانست بەدەست بهێنێت، پێویستە كتێبێكی كۆكردنەوەی هەردوو سەحیحی بوخاری موسلیم بخوێنیتەوە وەكو (الجمع بین الصحیحین) كە زیاتر لە كتێبێك بەو ناونیشانەوە هەیە، هەروەها دەڵێت باشترە بە وردی هەندێ كتێبی وەكو (أحكام عبدالحق) و(الضیاء) بخوێنیتەوە، كە ئەو كتێبانە بۆ سەردەمی ئێمە ڕەنگە قورس بن، بەڵام دەكرێت بگۆردرێن بە كتێبێكی باش و متمانە پێكروای وەكو (عمدة الأحكام)ی عبدالغني المقدسي كە هەم فەرموودەو هەم فیقهە لە یەك كاتدا..ئەگینا دەڵێت چ سوودێك دەبینی لەو كۆڕانەی فەرموودەی تێدا دەبیسیت و دانیشتوانی كۆڕەكە خەریكی قسەی خۆشن و دەنگی مناڵ و ژن و پێكەنین لەناو كۆڕەكەدا دەبیسترێت. ئەوەی الذهبي باسی دەكات لە ڕاستیدا لەسەردەمی خۆیشماندا بوونی هەیە، بەڵام هێشتا بە تەواوی نەگەیشتووەتە لای خۆمان و من بە چاوی خۆم ئەو كۆڕانەم لە هەندێ وڵاتی عەرەبی بینیوە لە دەرەوەی كوردستان، شەیخێك دانیشتووە و كۆمەڵێك قوتابی بەدەوریدا دانیشتوون و یەكیك بۆ نموونە سەحیحی بوخاری یان هەر كتێبێكی تر بە خێراییەكی زۆر دەخوێنێتەوە و گوێگران جاری واهەیە خەویان لێ دەكەوێت و بگرە مامۆستاكەش خەوی لێ دەكەوێت و ئاگای لە مەجلیسەكە نامێنیت و بەو شێوە لە چەند ڕۆژێك گوێگرتنی بەردەوامدا سەحیحی بوخاری و مسلم و هەر كتێبێكی تر لە ماوەیەكی دیاری كراوی كەمدا تەواو دەكەن، چونكە جاری وا هەیە دە سعات بەسەر یەكەوە گوێ دەگرن و خوینەری ئەو كتێبانەش بە شێوەیەكی زۆر خێراو پەلە و نامۆ دەیخوێنیتەوە، مەگەر بۆ نوێژو نانخوارد لە كۆڕەكە داببڕێن، ئیتر بەو شێوە و بە ماوەیەكی كەم بۆ نموونە شەش كتێبەكانی فەرموودە و لەوانەش زیاتر دەبیسن و بە خەت و مۆری شەیخەكە ئیجازەیان پێ دەبەخشرێت، بەڵام ئایا جگە لەو ئیجازە كە ڕەنگە هەڵیواسن یان خۆیانی پی هەڵبنێن لە شوێناندا، ئایا فەرموودەكانیان لەبیر دەمێنێت كە بەو خێراییەو بەبێ شەرح و ڕوونكردنەوە بۆیان خوینراوەتەوە؟ بێگومان نەخێر، ئیتر هەم لە مامۆستایان و هەم لە فێرخوازان هەیە ئەوە پیشەیانە و بەبەردەوامی خەریكی ئەو گوێگرتن و ئیجازەدان و ئیجازە وەرگرتنەن، بێ گومان ئەوەش سوودێكی زۆری نابێت و جۆرێك لە ئیدمانی بێ سوود لەسەر ئەو حاڵەتە درووست دەبێت، جا الذهبي بێزاری و ڕەخنەی توندی خۆی بەرانبەر ئەو جۆرە حاڵەتە لە زانستی فەرموودەدا دەردەبڕێت و بە هەڵەیەكی زانستی گەورەی دەزانێت. الذهبي ڕوو دەكاتە ئەو جۆرە مامۆستا و فێرخوازانە كە هەموو خەم و مەبەستێكیان هەر كۆكردنەوەی بڕوانامە وئیجازەیە و پێیان دەڵێت: (خلونا ! فقد بقینا ضحكة لأولی المعقولات ، یطنزون بنا ویقولون: هۆلاء أهل الحدیث) واتە: لێمانگەڕێن! ئێوە ئێمەشتان كرد بە گاڵتەجاڕ و بنێشتەخۆشەی دەمی خەڵكی پێمان دەڵێن ئەوانەن فەرموودەناسان! ئینجا دەڵێت ئەگەر دەتەوێت بزانی زانستی فەرموودە چییە و لە كێ وەردەگیرێت بڕۆ لە سەرچاوەكانی خۆی وەریبگرە و ئینجا ناوی كۆمەڵێك لە سەرانی هاوەڵان و تابیعین و فەرموودەناسانی گەورە دەبات و دەڵێت لە دوای سەدەی چوارەمی كۆچی ئەو زانستە بەراورد بەسەدەی سێیەم كەمی كرد و تەنانەت دەڵێت چەندین زانا لەسەردەمانی پیشوودا بە زانستی فیقهو شەرع ناوبانگیان دەركردبوو، بەڵام لە فەرموودەدا لە فەرموودەناسانی دوای خۆیان شارەزاتر بوون، تاكو دەگاتە ئەوەی ناوی هەندی لە زانایان و فەرموودەناسانی سەردەمی خۆی دەهێنیت وەكو (ابن دقیق العید) و(شرف الدین الدمیاطي) و( جمال الدین بن الظاهري)، هەر وەها ناوی چەند كەسێك دەبات لەوانەی بوونەتەبار بەسەر زانستی فەرموودەوە و ئینجا سوپاسی الله دەكات لەسەر ئەوەی لەو سەردەمەی خۆیدا كەسانێكی وەكو (الحافظ المزي) و(تقي الدین ابن تیمیة) و(علم الدین البرزالي) و(ابن سید الناس) و(تقی الدین السبكي) و(الحافظ العلائي) و زانای تر بوونیان هەیە و خزمەتی زانستی فەرموودە دەكەن. بەڵام لە پاش مردنی ابن تیمیةبەڕەحمەت بێت لە دەستنووسێكی تری (زغل العلم)دا، هەندێ دەستكاری ئەو ناوانەی كردووە و لێی لابردوون و بۆی زیاد كردوون، لەوانەشە هۆكاری ئەوە بێت دەسەڵاتی ئەو سەردەمە زۆر توند بووە بەرانبەر ئەوانەی كە لە ابن تیمیة و لە فیكری ئەو نزیك بوونە و تەنانەت ئەم كتێبەشی بە نهێنی دەستاودەستی پێدەكرا. بە كورتی پێشەوا الذهبي دەیەوێت بڵێت: تەماشای ئەوانە مەكە كە ناوی فەرموودەناس و مامۆستای فەرموودەیان لەخۆیان ناوە و شایەستەی نین، بەڵكو تەماشای ئەو زانا گەورەو فەرموودەناسانەی پێشینان بكە كە پێشەنگی ئێمەن لە فەرموودەناسیدا و ڕێچكەی ئەوان بگرە. الذهبي دەردەكەوێت لە قسەكانیدا كە متمانەی زۆری بەزانایانی پێش سەردەمی خۆی هەیە و دەڵێت ئەگەر زانایانی سەردەمی خۆت لە بنەماكانی زانستی شەرعی لایاندا و ئاكاری زانایانیان هەڵنەگرت، بگەرێرەوە سەر زانستی رەسەن لە لای زانایان و فەرموودەناسانی سەلەف و ئەوان بكە بە پێشەنگی خۆت و بیانكە بەپێوەر بۆ ناسینی زانایانی دوای ئەوان. سەردەمانێك بوو ئەوانەی دەیانزانی زۆر بەباشی لە كوردستاندا قورئان بخوێنن زۆر ژمارەیەكی كەم بوون، هەرچەند بەداخەوە ئێیستاش زۆربەی مامۆستایانی ئایینی و پێشنوێژەكان سورەتی الفاتحة بەتەواوی ناتوانن بخوێننەوە! بەڵام بە شێوەیەكی گشتی الحمدلله ئێستا ئەو كێشە تا ڕاددەیەك چارەسەر بووە و خەڵكانێكی زۆر بەجوانی و بە پێی بنەماكانی تەجوید قورئان دەخوێنن، بەڵام بەداخەوە لەسەر حیسابی دووركەوتنەوە لە ناوەڕۆكی قورئان و بایەخنەدان بە بواری عەقیدەو تەوحید، لە الله تعالی بپاڕێنەوە ئەگەر بەو جۆرەی پێشەوا الذهبي باسی دەكات و بەو شێوەی كە من لە هەندێ وڵات بینیومە نەیەتە كوردستان و مۆدێلی گەڕان بەدوای ئیجازەو مەجلبسی سەماعدا سەرهەڵنەدات كە زانستی فەرموودەش بكرێت بەزانستێكی بێگیان و بێ ناوەڕۆك لە كوردستاندا ،ئەگینا چۆن خەریكن قورئان لە جەوهەر وناوەڕۆكەكەی خاڵی دەكەن و هەمووی لە تەجوید و لە ڕواڵەتی دەربڕینی وشەكان و بەمەقامات خوێندن قەتیس دەكەن، فەرموودەش بەو دەردە دەبەن و لە جەوهەر و لە ناوەڕۆكەكەی خالی دەكەن، لە جیاتی ئەوەی پێشبڕكێ بۆ كارپێكردنی ناوەڕۆكەكەی وبەرجەستەكردنی عەقیدەو بیروباوەڕەكەی درووست ببێت، پێشبڕكێ بۆ وەرگرتنی ئیجازەی بێ سوود و بڕوانامەی بێ خێر سەرهەڵدەدات. إحسان برهان الدین 14 شوّال 1443 2022-5-15