#شەرحی_كتێبی_زغل_العلم_ی_الذهبي: (2) كورتەیەك لە ژیاننامەی دانەری كتێبەكە ناوی (محمد بن أحمد بن عثمان بن قایماز)ی توركمانی دیمەشقی شافیعی، ناسراو بە شمس الدین الذهبي، یەكێكە لە گەروە حافظ و زاناكانی سەردەمی خۆی و سەردەمانی دوای خۆیشی، لە ساڵی 673ی كۆچی لە دیمەشق لە دایكبووە، لە قۆناغی منداڵیدا لە خیزانێكدا پەروەردە بوو كەسە نزیكەكانی ئەهلی عیلم بوون، تەنانەت پوری كە شیردەری بو خاوەن ئیجازە بوو لە قورئان و زانستی شەرعیدا، هەروەها خاڵی و مێردی پووری لە ئەهلی عیلم بوون و زانستی لێ وەردەگرتن. هەر لەسەردەمی منداڵیدا بە باپیری كاریگەر بوو كە پیاوێكی دارتاش بوو و زۆر ئەهلی عیبادەت بوو، باوكیشی كە پیشەی زەرەنگەری هەبوو و حاڵی مادی زۆر باش بوو، گرنگی زۆری بە زانستی شەرعی دەدا، وەكو خۆشەویست كردنی زانستیش لەلای كوڕەكەی هەندێ جار كە ئامادەی كۆڕەكانی (ابن عساكر) دەبوو شمس الدین الذهبي كوڕیشی لەگەڵ خۆی دەبرد، بۆیە هەر لە تەمەنی منداڵییەوە قورئانی لەبەر كرد و كاتێك گەیشتە تەمەنی پانزە ساڵی لە زۆرێك لە زانستە شەرعییەكان بە شێوەیەكی باش شارەزایی پەیدا كردبوو وخۆی دەڵێت لەو تەمەنەدا عیلمم لەلا زۆر مەزن بوو. بۆ وەرگرتنی زانست گەشتی بۆ قاهیرەو ئیسكەندەرییە وچەندین شارو شوێنی تر كردووە ، بەڵام لەبەر ئەوەی باوكی پێی خۆش نەبوو لێی دووربكەوێتەوە و گەشتی زۆر بكات بۆیە زۆر دوور نەدەكەوتەوە و زۆریشی پێ نەدەچوو لەو دەڤەرانەی گەشتی بۆ دەكرد. لە سەرەتای بیستەكانی تەمەنیدا لە زانستی قیرائاتی قورئانیدا بەتەواوەتی شارەزا بوو، تەنانەت لە الجامع الأموي لە دیمەشق بازنەیەكی زانستی گەورەی لەو زانستەدا پێ سپێدرا. الذهبي لە درێژایی ژیانیدا سەرەڕای زۆریی مامۆستاكانی بەڵام پەیوەندییەكی تۆكمە و تایبەت لەگەڵ سێ مامۆستادا هەبوو: أبو الحجاج المزي، تقي الدین ابن تیمیة، علم الدین البرزالي، لە نێوان خۆیاندا جگە لە پەیوەندی مامۆستا و قوتابی، هاوڕێ و خۆشەویستی یەكتریش بوون. بەڵام ئەو كاتەی الذهبي لە سەرەتای لاویدا بوو، ابن تیمیة - وەكو بشار عواد معروف دەڵێت - كەسایەتی زانستی و ئیسلامی تەواو پێگەیشتبوو و زانایەكی ناودار بوو. بۆیە هیچ كات تاكو لە دونیا دەرچوو ئەو لێی دانەبڕاو ڕێزو وهەیبەتێكی زۆری لەدڵیدا هەبوو. ڕێزو خۆشەویستی دوو هاوڕێكەی تریان واتە: البرزالي و المزي بە هەمان شێوە كەمتر نەبوو بۆ ابن تیمیة ، بەڵكو ڕەنگە المزي كە لە بەتەمەنتریش بوو خۆشەویستی و سەرسام بوونی بە ابن تیمیة لەوان زۆرتر بووە؟ شمس الدین الذهبي گەورەترین پلەوپۆستی زانستی سەردەمی خۆی وەرگرتووە، وەكو سەرۆكایەتی و مەشیەخەی هەندێ قوتابخانەی گەورەی ئەو سەردەمە كە لە ئاستی زانكۆ ناودارەكانی ئەم سەردەمەی خۆماندا بووە، وەكو (دار الحدیث النفیسیة) و(دار الحدیث التكیزیة) و(تربة أم صالح) و شوێنی تر. وەكو ئاماژەمان پێكرد مامۆستای گەلێك زۆر بووە، لەوانە: ابن دقیق العید و الدمیاطي و جمال الدین المزي و ابن تیمیة، بەڵكو الصفدي لە كتێبی (أعیان العصر وأعوان النصر)دا وتوویەتی ژمارەیان دەگاتە 1300 مامۆستا و خودی (الذهبي) هەڵساوە بە ئەژماركردنی دیارترینیان لە كتێبی: (معجم الشیوخ) و (المعجم المختص بالمحدثین) دا. الذهبي لە ژیانیدا خاوەن ڕێزو پلەو پایەی زۆر بووە لە لای خەڵكی و زانایانی سەردەمی خۆی دانیان بە زانست و لێهاتوویی ئەودا ناوە، بەڵكو لەدوای سەردەمی خۆیشی دەگێرنەوە زانایەكی گەورەی وەكو ابن حجر العسقلاني ئاوی زەمزەمی بە نیەتی ئەوە خواردووەتەوە كە الله بیگەیەنێت بە پلەی الذهبي لە زانستدا. الذهبي لە زانستە شەرعییەكاندا و بەتایبەتی لە فەرموودە و لە مێژوو و لە علم الرجال گەیشتبوو بە بەرزترین ئاست و پلەوپایە، مەتنی زانستی زۆری لەبەر بوو، كەسێكی ڕاستگۆ و خاوەن كەسایەتی بەهیز بووە، ئەوەی بەحەقی بزانیایە دەیكرد و لەپێناو هیچ شتێكدا تەنازولی نەدەكرد، كاتێك الحافظ المزي وەفاتی كرد جێگەكەی لە سەرۆكایەتی (دار الحدیث الأشرفیة) كە لایەنێكی زانستی گەورە و بەناوبانگ بوو، كەس نەبوو لە ئاستی الذهبي شاییستەی سەرۆكایەتی ئەو شوێنە بێت، جا لەو سەردەمە لەبەر ئەوەی دەسەڵات لەلای ئەشعەرییەكان بووە، هیچ پلەو پایەیەكی زانستی وا گەورە بەكەس نەدەدرا ئەگەر ئەشعەری نەبێت ، بەڵام الذهبي ڕازی نەبوو بە وشەیەكیش بۆ ڕازیكردنیان بڵێت ئەشعەریم و ئەو پلەو پایە ئیداری و زانستییە گەورە وەربگرێت، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ئەو لەگەڵ ابن تیمیةدا شێوازی كاركردنی بۆ خزمەتی ئیسلام جیاواز بوو، حەزی لەڕرووبەڕووبوونەوەی دەسەڵات نەبوو، هەمیشە بە نەرمی و بەبێ وروژاندنی خەڵكی لە خۆی خەریكی وەرگرتن و بەخشینی زانستی شەرعی بوو، زۆربەی كاتەكانیشی بە نووسینی كتێب بەسەر دەبرد، بەڵكو جۆرێك لە گۆشەگیری پ]وە دیار بوو كە دەرەنجامیش سەدان بەرگ كتێبی نووسی بۆ نموونە كتێبی (تاریخ الإسلام) كە زیاتر لە 50 بەرگە. هەر لەبەر ئەو نەرمی و دوورییەی لە ڕووداوەكانی سەردەمی خۆی، دەبینین سەرەڕای سەرسام بوونی بە این تیمیة ی مامۆستای، هاوشێوەی ابن القیم و قوتابییەكانی تری شیخ الاسلام بەشدار نەبوو لە بەرگری كردن لێی و لەگەڵیدا زیندان نەكرا و پشكی لەو میحنەتە بەرنەكەوت. لەگەڵ ئەوەشدا و لەبەر هەڵوێستی لە ابن تیمیة لە چەندین پلەوپۆستی زانستی گەورە مەحروم كراو و لە سەردەمی خۆی و لەسەردەمانی دوای خۆیشی ئەشاعیرە و سۆفی و كەسانی تر بەوە تۆمەتباریان كرد كە لەژێر كاریگەری مامۆستاكەیدا بووە لە نووسینەكانیدا. الذهبي كتێبی زۆری نووسیوە و تا ئێستاش موسوڵمانان لەسەر ئاستی دنیا سوودی لێ دەبینن، بۆ نموونە: تاریخ الإسلام، سیر أعلام النبلاء، میزان الاعتدال، معرفة القراء الكبار، تلخیص المستدرك للحاكم، تذهیب التهذیب، المنتقی من منهاج السنة النبویة، العلو للعلي الغفار...هتد. ئینجا توانایەكی زۆری لە پوختەكردن و كورتكردنەوەی سەرچاوە زانستییە گەورەكاندا هەبوو، ئەوەش نەبێت تەنها كورتكردنەوە بیت و تەواو! بەڵكو بە ئیزافە و پەراویز و ڕوونكردنەوەو رادەربڕین پوختەو كورتكراوەكانی لە كتێبە ڕەسەنەكان بەسوودتر و سەرنج راكێشتر دەكرد. تەنها بۆ نموونە كاتێك كتێبی (المستدرك علی الصحیحین)ی الحاكم ی كورت كردەوە، حوكمیدا لەسەر نیوەی ئەو فەرموودانەی لەسەر بوخاری استدراك كرابوو كە حوكمێكی هەڵەیە و هاوڕا نەبوو لەگەڵیدا، تەنانەت وای حاڵ بەوە گەیشت ئەگەر وترا (صححه الحاكم) خوێنەر چاوەڕوانی ئەوەیە بزانە بەدوایدا نووسراوە (ووافقه الذهبي) بۆ ئەوەی وەربگیرێت! شایانی باسە ئەم زانایە كە لە فروعدا شافیعی مەزهەرب بووە بەبێ دەمارگیری و وابەستەبوون بە هەموو ڕاوبۆچوونێكی مەزهەبەكە، لە عەقیدەو بیروباوەڕیدا سەلەفی بووە لەسەر مەزهەبی أحمد بن حنبل بووە و لەبەر ئەوەش كە قوتابی ابن تیمیة بووە ئەوە كاریگەری زۆری لەسەری هەبووە و بەوە ناسراوە كە بەرگری لە عەقیدەی سەلەف كردووە و لە كتێبەكانیدا دژایەتی موعتەزیلە و فەلاسیفە و موبتەدیعەكانی كردووە، بەو هۆیەش ئەشاعیرە حەزیان لێ نەكردووە و محمد زاهد الكوثري لە هاوچەرخەكاندا هێرشی دەكاتەسەر و دەڵێت كارێكی خراپی كردووە كە كتێبی (العلو)ی نوسیوە و خۆزگە ئەو كتیبەی هەر نەنووسیبا! ئەشاعیرە پێشەوا الذهبي تۆمەتبار دەكەن بەوەی كە بەهۆی خۆشەویستی زۆری و سەرسامبوونی بە ئیبنوتەیمییەی مامۆستای حوكمەكانی لەسەر ناودارانی مێژوو لە كتێبەكانیدا بەتایبەتی میزان الاعتدال كە یەكیكە لە مزنترین كتێبەكانی دەلێن كەوتووەتە ژێر كاریگەری ئەو و حوكمی ئەو لەسەر ئەو ناودارانە مەبەستیان زانایانی مەزهەبی ئەشعەرییە. الذهبي حەوت ساڵ پێش وەفاتی بەهۆی نەخۆشییەكەوە بینایی چاوی لەدەستدا، لە تەمەنی حەفتاو پێنج ساڵیدا لە دیمەشق لە سالی 748 وەفاتی كردووە. لە پاش خۆی كچێك و دو كوری بەجێهێشت، كچكەی ناوی (أمة العزیز) بوو، لە ژیانی باوكیدا هاوسەرگیری كرد و كوڕێكی بەناوی عبدالقادر هەبوو زانستی لە باپیری وەرگرت و ئیجازەی گێڕانەوەی كتێبی (تاریخ الاسلام) یشی لێ بەدەستهێنا. دوو كوڕەكەشی ناویان (عبدالله و عبدالرحمن) بوو، لە ئەهلی عیلم بوون و ئیجازەی زۆرێك لە كتێبەەكانی باوكیان وەرگرتبوو. بۆ شارەزابوونی زیاتر دەربارەی ژیاننامە و بەرهەمەكان و زۆر پرسی تر دەربارەی الذهبي، دەتوانیت بگەڕێیتەوە بۆ لێكۆڵینەوەكەی توێژەر دكتۆر بشار عواد معروف لە سەرەتای تەحقیقی بەرگی یەكەمی كتێبی (سیر أعلام النبلاء) توێژینەوەیەكی تێروتەسەلی زانستیانەی وردی لەو بارەوە كردووە. إحسان برهان الدین 12 شوّال 1443 2022-5-13