#وانەكانی_مێژوو: 7   أحمد زینی دحلان و هەڵوێستێكی! سەبارەت بە ڕۆڵی ئەم زانایە لە دژایەتی بانگەوازی تەوحید وناشیرینكردنی بە ئەنقەست بۆ بانگخوازانی و خستنەرووی هەندێ باس و خواسی ئەو سەردەمەی كۆتایی دەولەتی عوسمانی، هەوڵ دەدەین بە گەڕانەوە بۆ چەندین سەرچاوەی متمانە پێ كراو، ئەم باسەمان لە چەند خاڵێكی كورتدا بخەینە ڕوو: 1- أحمد بن زَيْني دَحْلان (١٢٣٢ - ١٣٠٤ هـ = ١٨١٧ - ١٨٨٦ م) زاناو مێژوونووسە لە مەككە لە دایكبووە و لە مەدینە وەفاتی كردووە، لە كۆتایی سەردەمی عوسمانییەكاندا موفتی شافیعییەكان بووە لە مەككە و هەر لەو كاتانەدا یەكەم چاپخانە هێنراوەتە شاری مەككە أحمد دحلان یش هەندێ لە كتێبەكانی خۆی تێیدا چاپ كردووە، جا یەكێك لەو كتێبانەی بریتی بووە لە : (الدرر السنیة في الرد علی الوهابیة). 2- ئەحمەد زێنی دەحلان ، هەموو ژیانی زانستی خۆی بۆ بەرپەرچدانەوەو ناشیرینكردن و ڕووبەڕووبوونەوەی بانگەوای شێخ محمد بن عبدالوهاب تەرخان كرد و ناویشی لە سەرووی هەموو ئەوانەوە دێت كە لە دژی ئەو بانگەوازە وەستاونەتەوە و كتێبیان نووسیوە، دیارترین كتێبی ئەوەیە كە ئاماژەی پێكرا و هەلی هێنانی یەكەم چاپخانەی بۆ مەككە قۆستەوەو ئەو كتێبە كە پڕی كردبوو لە درۆ و بوختان لە دژی شێخ محمد بن عبدالوهاب لەسەر ئەركی هەندێ لە ئەمیرەكانی مەككە چاپی كرد و لە ڕێگەی حاجییەكانەوە بە هەموو لایەكدا ژمارەیەكی زۆری لێ بڵاو بوویەوە و بەهۆی جەهلی خەڵكی لەو سەردەمەدا و هەڵوێستی عوسمانییەكان لەو بانگەوازە كە پێشتر جەنگیان لەدژیان كردبوو و قەتڵ و عامی زانایان و خەڵكی نەجد و ئەو شوێنانەیان كردبوو كە شوێنكەوتووی شێخ محمد بن عبدالوهاب ی تێدا بوو، بۆیە ناوەڕۆكی كتێبەكە كە زیاد لە بیست بوختان و هەلەی زانستی لە دژی شێخ محمد تێدا بوو بە تەواوی لەلای خەڵكی چەسپا، تەنانەت تاكو ئێستاش لە لای خەڵكانێكی زۆر ئەو بوختانانە هەر دەستاودەستی پێدەكرێت و وەكو حەقیقەت باس دەكرێت. 3- یەكێك لەوانەی كە بەرپەرچی ئەو كتێبەی دەحلانی داوەتەوە شێخ محمد بشیر السهسواني الهندي یە، كە بەخۆی لەگەڵ أحمد دحلان دا لە مەككە دانیشتووە و دەربارەی كتێبەكەی قسەی لەگەڵدا كردووە و پاش گەڕانەوەی بۆ هندستان هەڵساوە بە نووسینی كتێبی: (صیانة الإنسان عن وسوسة الشیخ دحلان) و ڕەددی داوەتەوە لە هەموو ئەو خاڵانەی كە شێخ محمد ی پێ تۆمەتبار كردووە. 4- لە ڕاستیدا وەكو شێخ محمد رشید رضا دەڵێت كتێبەكەی دەحلان لە دوو تەوەر پێكدێت: یەكەمیان بریتییە لە درۆ و بوختان و قسە هەڵبەستن بۆ شێخ محمد بن عبدالوهاب و شوێنكەوتووانی، دووەمیش برتییە لە تێنەگەیشتن و جەهل و دەمارگیری، بە كورتی ئەو ناوبراوە هەموو تواناكانی كۆكردەوە بۆ كوژاندنەوەی ڕوناكی ئەو بانگەوازە، بەڵام لەو كارەیدا وەكو ئەو كەڵە كێوییە بوو كە بە شاخەكانی دەیویست تاوێرێكی گەورە بشكینی، بەڵام ئەوەی كە شكا شاخەكانی بوو. 5- سەبارەت بە كتێبەكەی شێخ محمد بشیر (صیانة الإنسان)، لە ڕاستیدا ئەوە هەر كتێبێك نەبوو بۆ وەڵامدانەوەی دەحلان، بەڵكو لەبەر ئەوەی هەمووی لەسەر بنەمای بەڵگەو ڕەددانەوەی زانستی نووسراوە بوو بە كتێبێكی سەرەكی بۆ وەڵامدانەوەی گومانەكانی هەموو لادەر و گۆڕپەست وبیدعەكارەكان لە دوای خۆی و من بە حوكمی ئەوەی ئەو كتێبەم بە وردی خوێندووەتەوە، ئامۆژگاری هەموو موسوڵمانێكی بەرێز دەكەم بیخوێنیتەوە چونكە لە بواری عەقیدە و سوننەت و سەنەد و رجال یشدا دا زۆر كتێبێكی بە سوودە. 6- أحمد دحلان - وەكو نووسەری كتێبی (الانحرافات العقدیة و العلمیة في القرنین الثالث عشر و الرابع عشر) دەڵێت تۆمەتێكی زۆری دابوویە پاڵی شێخ محمد تەنانەت لەو كتێبەیدا هاتووە كە گوایە شیخ محمد بە نیازی بانگەشەی پێغەمبەرایەتی بووە بەڵام لە ترسی خەڵكیدا نەیتوانیوە ئەوە دەربخات، یەكێكی تریش لە بوختانەكانی دەڵێت شێخ محمد بە شوێنكەوتووانی وتووە من ئاینێكی نوێم بۆتان هێناوە و هەرچی ئەو خەڵكەی لە ژێر ئاسماندان هەموویان كافر بوونەتەوە، جگە لەوانەش دەحلان وتوویەتی شێخ محمد لە نەوەی ذي الخویصرة التمیمي بووە كە لە ڕووی پێغەمبەر دا صلی الله علیه و سلم وەستاوەتەوە و زۆر بوختانی تری بۆی كردووە كە هەمووی درووستكراوی خۆی و ناحەزانی ئەو بانگەوازە بووە بە مەبەستی ناشیرینكردنی و لەبەرچاوخستنی لەلای خەڵكی لە ڕێگەی ئەو حاجیانەی كە ساڵانە دەهاتنە مەككە و مەدینە و بۆ وڵاتەكانیان دەگەڕانەوە و ئەو هەواڵ و كتێب و نامیلكانەیان لە دژی شیخ محمد و بانگەوازەكەی بڵاو دەكردەوە. 7- ئەوەشی جێگای داخ و سەرسوڕمان بوو ئەوە بوو، كە هەموو ئەو بوختان و تۆمەتانەی كە دەحلان بۆ شیخ محمد و شوێنكەوتوانی هەڵیبەستبوو، هەمووی لە وڵاتەكاندا وەكو حەقیقەت و ڕاستی وەرگیرا و لە لای خەلكی چەسپا، زانایان پێش عەوامی خەڵكی دەستاودەستیان پی دەكرد و بیدعەكارانیش كاریان لەسەر گەورەكردنەوە و بڵاوكردنەوەیان دەكرد، بەشێوەیەك زۆرینەی خەلكی لەو سەردەمە باوەڕیان بەوە كردبوو كە ئەو كۆمەڵە بۆ دژایەتی كردنی ئیسلام هاتوون و ئایینێكی تریان هێناوە. 8- هەموو ئەو بوختان و تۆمەتانەش كە باسمان كرد لە كاتێكدا بوو كە ئەوان جگە لە دژایەتی كردنی شیرك و بیدعە و بەرزكردنەوەی تەوحید و عەقیدەی ڕاست و درووست هیچ بەرنامەیەكی تریان نەبوو، تەنانەت كتێبی التوحید كە بەناوبانگترین كتێبی شێخ محمد بن عبدالوهاب بوو، هەموو باس و بابەتێكی بریتیە لە ئایەت و فەرموودەیەك و ڕوونكردنەوەیەكی كورت بۆ وشەكانی و هەروەها ئەو حوكم و وانانەی كە لێیان وەردەگیرێت، كتێبەكانی تریشی بەهەمان شیوەیە. 9- بەڵام لەبەر ئەوەی دەوڵەتی عوسمانی بە شێوەیەكی فەرمی ئەركی جەنگ و دژایەتی كردنی ئەوانی لە هەموو ڕوویەكەوە لە ئەستۆ گرتبوو، لە ڕووی ڕاگەیاندن و وروژاندنی ڕای گشتی لە دژیان و تەنانەت لە ڕووی سەربازی و لەناوبردنیان، كە لە ڕێگەی سوپاكەی ئیبراهیمی كوری محمد عەلی پاشاوە كوشتارگەیەكی گەورەو دڕەندانەیان بۆ كردن و زۆرێك لە زاناكانیان كوشت و هەڵواسی و هەندێكیشیان كە زۆر داخ لە دڵ بوون بەرانبەریان لە كورەزاكانی شێخ محمد بن عبدالوهاب خرانە بەر لوولەی تۆپ و بە گوللەكەی پارچە پارچە كران. 10- هەروەها لەبەر ئەوەی خەڵكی لەو سەردەمەدا وەكو بە شیكراوەیی لە نووسینیكی تردا دەربارەی هۆكارەكانی ڕووخانی دەوڵەتی عوسمانی ئاماژەمان پێكردووە، بەتەواوی لە عەقیدەی ئیسلامی دور كەوتبوونەوە و بە ڕاستی ئەو سەردەمە سەردەمی غەریبی مەنهەج و بیروباوەڕی ئیسلام بوو، بۆیە زۆر بە ئاسانی پڕوپاگەندەكان لە دژیان تەشنەی دەكرد و ڕق و كینەو دژایەتی بەرانبەریان لە زۆربووندا بوو. 11- دەشتوانم بڵێم كتێبەكەی دەحلان لەو كاتەدا گەورەترین هۆكار و كاریگەری خراپی لە دژی ئەو بانگەوازە درووست كرد، كە تەنها بانگەوازی خەڵك بانگكردن بوو بۆ لای كیتاب و سوننەت و عەقیدەی پاك ودژایەتی كردنی شیرك و بیدعە، چونكە وەكو وتم یەكەم جار بوو چاپخانە بێتە شاری مەككە و ئەو كتێبەی أحمد زیني دحلان وەكو نۆبەرە تێیدا چاپكرا و بە هەموو وڵاتانی دونیادا لە ڕیگەی حاجیانەوە بڵاو بوویەوە و پێناسەیەكی نادروست و ناشیرینی لە هەموو وڵاتەكاندا بۆ بانگەوازی شێخ محمد درووست كرد. ئەگەر هەندێ زانای گەورەی وەكو پێشەوا النووي، بۆ نموونە كتێبێكی وەكو (ریاض الصالحین)ی نووسیوە و خزمەتێكی گەورەی بە ئیسلام و بە موسوڵمانان لە هەمو سەدەكاندا كردووە و ڕەنگە تا ڕۆژی قیامەتیش پاداشتی بۆ دانەرەكەی و بەرچاوڕوونی بۆ تەواوی موسوڵمانان بەردەوام بیت، ئەوا ئەحمەد زەینی دەحلان بە پێچەوانەوە كتێبێكی لێوان لێو لە بوختان و جەهل وكینە لە دژی عەقیدەو بیروباوەڕی ڕاست و هەڵگرانی ئاڵای تەوحید نووسی و خەڵكانێكی زۆری - بە ئێستاشەوە- لە ڕێگەی ڕاست لادا و نە خۆی و نە ئەوانەش كە پێی هەڵدەخەڵەتێن لە بەروبووم و كاریگەرییە خراپەكانی بە دوور نابن. إحسان برهان الدین 28 جمادى الآخر 1443 2022/1/31