/بیانناسە/
زنجیرەی بیانناسە ٣٩- جمال الدین الأفغاني
: 455
2018-04-07
ناوی (محمد جمال الدين ی كوڕی السيد صفتر الحسيني یان الأفغاني یان الأسد آبادي)ه، مێژووناسان جیاوازییه‌كی زۆریان هه‌یه سه‌باره‌ت به ناوی و ،وڵاتی له دایكبوونی و، مه‌زهه‌بی ، بۆیه هه‌ندێكیان پێیان وایه ئێرانییه‌و هه‌ندێكیان به ئه‌فغانی ده‌زان و ، هه‌ندێكیان جه‌خت له‌سه‌ر ئه‌وه ده‌كه‌نه‌وه شیعه بووه و،هه‌ندێكیان ده‌ڵێن به دڵنییایی سوننی بووه .
له ساڵی (1838ز) له دایكبووه‌و له ساڵی 1897ز وه‌فاتی كردووه. له بنه‌ماڵه‌یه‌كی ناوداری ئه‌فغانی بووه كه پله‌و پایه‌ی كۆمه‌ڵایه‌تی دیاریان هه‌بووه.
له سه‌رده‌می خۆیدا به یه‌كێك له كه‌سایه‌تیه ناوداره‌كانی میسر و جیهان داده‌نرا وهاوكات به یه‌كێك له‌سه‌رانی ڕابوونی ئیسلامی ده‌ناسرا له جیهاندا .گه‌شتی زۆری له ژیانیدا ئه‌نجامداوه بۆ هندستان و میسر و ئه‌ستانه و ئه‌وروپا ، به هه‌ڵوێسته‌كانیشی دژ به داگیركاری ئینگلیزه‌كان ناسراوه، به‌ڵام ڕۆڵ و كاریگه‌ری گه‌وره‌ی زیاتر له میسردا ده‌ركه‌وت به تایبه‌ت پاش ئه‌وه‌ی (محمد عبده) په‌یوه‌ندی پێوه كرد و بوو به یه‌كێك له قوتابیه نزیكه‌كانی.
جمال الدین سه‌ره‌ڕای كه‌سایه‌تی به هێزی و كاریگه‌ری له‌سه‌ر بارودۆخی سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تی ئه‌و وڵاتانه‌ی كه تێیدا ده‌مایه‌وه ، به‌ڵام ئه‌و كه‌سایه‌تییه‌كی ته‌مومژاوی بوو كه‌س به ته‌واوه‌تی نه له ئاڕاسته و نه ره‌چه‌له‌ك ونه ورده‌كاری ژیانی تێنه‌ده‌گه‌شت ، ته‌نانه‌ت خۆیشی له‌هه‌ر وڵاتێك به شێوازێك ناوو نازناوی خۆی ده‌گۆڕی وه‌كو : (الأفغانی)(الإستانبولي) و(الكابلي) و(الروسي) و(الطوسي)، و(الأسدأباذي)! هه‌روه‌ها له جل و به‌رگیشیدا به هه‌مان شێوه له ئێران مێزه‌ری ڕه‌شی ده‌پۆشی و له توركیا مێزه‌ری سپی و له حیجاز عه‌گاڵی له‌سه‌ر ده‌كردو له ئه‌وروپا ته‌ربوشی له‌سه‌ر ده‌كرد!
زۆربه‌ی قۆناغه‌كانی ژیانی قوتابێتی له قوتابخانه‌و حه‌وزه‌كانی شیعه ته‌واو كردووه له قه‌زوین و تاران و شوێنه پیرۆزه‌كانی شیعه له عێراق ، مامۆستاكانیشی به گشتی شیعه بوونه ، علي الوردي له كتێبی «لمحات اجتماعية في تاريخ العراق الحديث» زۆر هه‌وڵی سه‌لماندنی شیعایه‌تی ئه‌و ده‌دا كه وه‌كو وتمان ئه‌و مه‌سه‌له جێگای ڕاجیایی نێوان مێژووناسانه. ئه‌وڕاستیه‌ش وه‌كو ده‌وترێت بۆ سوڵتان عبدالحمید ئاشكرا بوو ده‌رباره‌ی ئه‌فغانی كه مه‌زهه‌بی سوننی ته‌نها وه‌كو په‌رده‌یه‌ك به كار ئه‌هینێ بۆ به‌دیهێنانی ئامانجه‌كانی.له‌وانه‌شه ئه‌گه‌ری شیعه‌بوونی ئه‌فغانی بچووكترین ئه‌و تۆمه‌تانه بێت كه له‌سه‌رێتی!
بیروبۆچوونی پێچه‌وانه‌ی بیروباوه‌ڕی ئیسلامی زۆر هه‌بوو ، به‌كرداریش سه‌لماندوویه‌تی، له‌وانه:
هه‌میشه بانگه‌شه‌ی نزیكبوونه‌وه‌ی ئایینه‌كانی پێكه‌وه ده‌ركرد، هه‌روه‌ها بانگه‌شه‌ی نزیكبوونه‌وه‌ی هه‌ردوو مه‌زهه‌بی سوننه‌و شیعه‌ی ده‌كرد كه ته‌نها سوننه له‌و بیرۆكه‌یه زیانیان به‌ركه‌وت،هه‌روه‌ها له بواری ته‌سووفیشدا باوه‌ڕی به وحدة الوجود هه‌بوو ،باسێكی تریشی هه‌بوو هه‌میشه بانگه‌شه‌ی بۆ ده‌كرد كه بریتی بوو له اشتراكیة الإسلام!
بۆ هه‌ر وڵاتێك ده‌چوو زانایانی ئه‌و وڵاته ڕووبه‌ڕووی ده‌بوونه‌وه وهه‌وڵی ده‌ركردنیان ده‌دا ، ئه‌فغانی یه‌كه‌م كه‌سه كه بیرۆكه‌ی «اشتراكية الإسلام»ی داهێنا ،هه‌روه‌ها ده‌یووت:لا مانع عندي من السفور إذا لم يؤد إلى الفجور! واته: لاشه‌ده‌رخستنی ئافره‌تی به‌لاوه ئاسایی بووه به مه‌رجێ ئافرته‌كه داوین پیسی نه‌كات! قه‌ناعه‌تیشی وابوو ده‌قه‌كانی قورئان پێویسته تأویل بكرێن ئه‌گه‌ر له گه‌ڵ زانستی سه‌رده‌مدا تێگیران(خۆی و محمد عبده ی قوتابی به شێوه‌یه‌كی كردار ئه‌م بیرۆكه‌یان كرده واقیع كه نوسینه‌كانیاندا ، بۆ نموونه محمد عبد طیرا أبابیل به نه‌خۆشی ئاوڵه تأویل ده‌كات و زۆر شتی تریش)، وێڕای ئه‌مانه‌ش جگه‌ره كێشێكی ئالوده بوو به ئه‌ندازه‌یه‌ك كه به شێرپه‌نجه‌ی پووك وناوده‌می وه‌فاتی كرد.هه‌موو ئه‌مانه‌ش به لایه‌ك ئه‌وه‌شی به‌لایه‌كی تر كه یه‌كێك بوو له‌سه‌رانی ماسۆنیه‌ت له جیهاندا به دانپێدانانی خۆی و یه‌كده‌نگی مێژوونوسان له‌و باره‌وه، زۆرێك له زانایانیش له كۆن و نوێدا ڕایان ده‌رباره‌ی ئه‌فغانی زۆر خراپ بووه ، ته‌نانه‌ت كه پرسیاریان له شێخ سفر الحوالي كرد ده‌رباره‌ی جمال الدین الأفغاني وتی: ده‌توانین بڵێین هیچ په‌یوه‌ندییه‌كی به ئیسلامه‌وه نییه! پاساویشی بۆ ئه‌و بۆچوونه‌ی به‌مانه‌ی خواره‌وه هێنایه‌وه:
11- بانگه‌شه‌ی ده‌كرد بۆ شوێنكه‌وتنی ڕۆژئاوا به به‌هانه‌ی تازه‌گه‌ری له ئیسلامدا.
2- بانگه‌شه‌ی ده‌كرد بۆ ئازادی و ده‌ربازبوون له كۆتی شه‌رعی.
33- بانگه‌شه‌ی ده‌كرد بۆ یه‌كگرتنه‌وه‌ی هه‌رسێ ئایینه‌كانی ئیسلام و مه‌سیحی و یه‌هودی.
4- بانگه‌شه‌ی ده‌كرد بۆ یه‌كگرتنه‌وه‌ی ڕۆژهه‌ڵات به هه‌موو نه‌ته‌وه‌كانیه‌وه.
55- بانگه‌شه‌ی ده‌كرد بۆ قه‌ومیه‌ت و ئیشتراكیه‌ت و نه‌ته‌وایه‌تی و ڕوتی ئافره‌ت به مه‌رجێ داوین پیسی نه‌كات!
66- ته‌فسیره‌كانی بۆ قورئان به ڕاشكاوی ته‌فسیرێكی باطني و دیموكراتی و ئیشتراكی و لابردنی ڕواڵه‌ته‌كانی بوون بۆ واتای تر.
77- باوه‌ڕیشی به سوننه‌ت نه‌بوو ، به ڕاشكاوی له چه‌ندین جێگه‌یه‌دا ئه‌وه‌ی دووباره ده‌كرده‌وه ،وه‌كو خۆی ده‌ڵێت:"القرآن وحده سبب الهداية، أما ما تراكم عليه وتجمع حوله من آراء الرجال واستنباطهم ونظرياتهم، فينبغي ألا نعول عليه كوحي وإنما نستأنس به كرأي، ولا نحمله على أكفنا مع القرآن في الدعوة إليه وإرشاد الأمم إلى تعاليمه، لصعوبة ذلك وتعسره وإضاعة الوقت في عرضه، ألسنا مكلفين بالدعوة إلى الإسلام وحمل الأمم على قبوله؟ وهل تمكن الدعوة من دون ترجمة تعاليم الإسلام إلى لغة الأقوام الذين ندعوهم؟
هل في طاقة سكان البرازيل -مثلاً- إذا أردنا دعوتهم إلى الإسلام أن يفهموا كنه الإسلام من ترجمة علماء الإسلام وآرائهم المتشعبة في تفسير القرآن والحديث؟
ألق نظرك على فهرست أحد الكتب الدينية الكبرى، وتأمل فيها ما الذي يمكن عرضه والدعوة إليه من أحكامه وتعاليمه وما لا يمكن تجد أن ما لا يمكن العمل به ولا الدعوة إليه ولا تطبيق مفاصلة أصبح عبئاً يجب الاستغناء عنه بما يمكن والممكن هو ما في القرآن وحده" كه‌واته قورئانیه‌كی دژه سوننه‌تی په‌تیش بووه پێش ئه‌وه‌ی احمد صبحي منصور له دایك ببیت به‌سه‌دیه‌ك!
بێگومان باسكردنی لادانه‌كانی جمال الدین الأفغاني پێویستی به كتێبێكی سه‌ربه‌خۆ هه‌یه بۆ ئه‌وه‌ی به به‌ڵگه‌وه ڕاستیه‌كان بخرێنه ڕوو ، ئه‌وئامانجه‌ش له‌م كورته باسه‌دا ناپێكرێت ، له كۆتاییشدا پێم باشه بڵێم له گه‌ڵ ڕێزم بۆ جه‌نابی دكتۆر محسن عبد الحمید هه‌وڵێكی زۆری داوه به‌رگری له ئه‌م پیاوه بكات له كتێبی (جمال الدین الأفغاني الرجل المفتری علیه) به‌ڵام ئه‌وه بۆچوونی خۆیه‌تی و به‌رگری كردن له بۆچوونه‌كانی ئه‌فغانی وه‌كو هه‌وڵی ئه‌و كه‌سه‌یه گیان به‌به‌ری مردوویه‌كدا بكات پاش ئه‌وه‌ی مۆمی ژیانی بكوژێته‌وه و لاشه‌ی سارد بێته‌وه.
بۆ زانیاری زیاتر بڕوانه:
- «صحوة الرجل المريض»
- "الجماعات الإسلامية في ضوء الكتاب والسنة"
- «دعوة جمال الدين الأفغاني في ميزان الإسلام»
- «جمال الدين الأسدأباذي»
- «لمحات اجتماعية في تاريخ العراق الحديث» (3/313).
- «حقيقة التنظيم الخاص ودوره في دعوة الإخوان المسلمين» محمود الصباغ.
- «المذاهب المعاصرة وموقف الإسلام منها»
-«لعبة الشيطان» للصحفي الأمريكي روبرت دريفوس.
- «خاطرات جمال الدين» لمحمد المخزومي
2018-04-08
2023-11-22
2024-04-14
2024-02-05
2024-03-08
2023-11-15
2024-01-28
