#شەرحی_كتێبی_زغل_العلم_ی_الذهبي: (12) تێبینییەكانی لەسەر زانستی بنەماكانی ئایین لەسەردەمی خۆیدا پێشەوا شمس الدین الذهبي لەو بارەوە دەڵێت: بنەماكانی ئایین ناوێكی مەزنە و لەسەر پاراستنی كیتاب و سوننەت جێبەجێ دەبێت، چونكە تەنها ئەو دوو سەرچاوەبریتین لە بنەماكانی ئایینی ئیسلام، بەڵام وەكو ناوی زانستەكە بەلای هەر كۆمەڵێكەوە ناوێكی جیاوازی هەیە. مەبەستی ئەوەیە بە علم التوحید و علم العقیدة وأصول السنة و الفقه الأكبر و الشریعة دەناسرێت، لەلای غەیری ئەهلی سوننەش ناوی تری هەیە وەكو الإلهیات وعلم الكلام و ما وراء الطبیعة و ناوی تر. دوای ئەوە دەڵێت: بنەماكانی دینی سەلەف بریتییە لە باوەڕ بە الله عزوجل و، بەو كتێبانەی كە ناردوونی و، بە پێغەمبەرەكانی علیهم السلام و، بە مەلائیتەكانی و، بە سیفاتەكانی و، بەقەدەر و، بەوەی كە اله تعالی قورئانی دابەزاندووەو مەخلوق نییە، هەروەها پاڕانەوە لە الله تعالی كە لە هەمو هاوەڵان ڕازی بێت و تاكو كۆتایی بنەماكانی تر كە ئیمام ئەحمەد لە كتێبە بەناو بانگەكەیدا (أصول السنة ) ڕوونی كردوەتەوە. دەڵێت: بەڵام بنەماكانی دینی خەلەف واتە ئەوانەی بەسەردەمێك دوای سەلەف هاتن، بریتییە لەوەی كە لە كتێبەكانیاندا هاتووە و لەسەر عەقل و مەنتیق دامەزراوە. لێرەدا بە ڕونی دەردەكەوێت كە زەهەبی زانستی عەقیدەو بنەماكانی ئایین دەكاتە دوو بەشەوە: بەشێكی ئەوەیە كە لە هاوەڵان و لە شوێنكەوتوانیان لەسەدە باشەكانە كە لەسەر بنەمای كیتاب و سوننەت وەرگیراوە ئەوە پێویستە وەربگیرێت و موسوڵمان دەبێت لەسەر ئەو ڕێبازە بێت. بەشێكی تریشی ئەوەیە كە لە ڕیگەی ئەهلی بیدعەوە هاتووە و لە جیاتی ئەوەی كیتاب و سوننەت بكەن بە پێشەنگ و پێشەوای خۆیان، عەقڵ و مەنتیقیان كردووەتە پێشەنگی خۆیان و زاڵیان كردووە بەسەر دەقەكاندا، بەتایبەتی موعتەزیلە و ئەشاعیرە عەقڵ دەكەنە بنەمایەك دەگەڕێنەوە بۆی و ئەوەشی لە رێگەی پێغەمبەرانەوە هاتووە علیهم السلام دەیكەن بە پاشكۆی، جا هەرچی لەگەڵ عەقڵیاندا گونجا وەریدەگرن و ئەوەشی كە نەگونجا تەئویلی دەكەن و ڕەتیدەكەنەوە. ئەمەش بە پێچەوانەی ئەهلی سوننەت و جەماعەت كە دەڵێن بنەمای دینداری دەقەكانە و عەقڵ پاشكۆی ئەو دەقانەیە، ئەگەر پێچەوانەكەشی راست بوایە وەكو تاقمە گومڕاكان دەڵێن ئەوا لە ڕاستیدا پیویستییەك بۆ ڕەوانەكردنی پێغەمبەران علیهم السلام و دابەزینی وەحی نەدەما. لەمە بەدوا قسەكانی شمس الدین الذهبي جۆرێك لە ناڕوونی مەبەست و تیكەڵ بوونی دەربڕینەكانی تێدا درووست دەبێت، هەروەها جۆرێك لە سیاسەت نیشان دەدات بەوەی كە قسەیەك دەكات زیاتر لە واتایەك هەڵدەگرێت، بەتایبەتی سەبارەت بە (ابن تیمیة)ی مامۆستای جارێكی تر لێرە ڕەخنە و ستاشی بۆی تێهەڵكێش كردووە، نازانیت مەدحی دەكات یان زەم! دەربارەی ئوسوڵییەكان لەسەر مەنهەجی خەلەف دەڵێت: هەركەسێك لەگەڵ ڕواڵەتی ئایەت و فەرموودەكاندا بێت پێی دەڵێن (مجسم) و(حشوي). ئەوەشی لە هەموو مەسەلەیەكدا تەئویل بكات پێی دەڵێن: (جهمي) و(معتزلي). ئەو كەسەش هەندێكی تأویل بكات و هەندێكی جێگیر بكات پێی دەڵێن (متناقض) واتە بەوە تۆمەتباری دەكەن قسەكانی دژ بەیەكن وخۆیشی نازانێت چی دەڵێت! بۆیە الذهبي دەڵێت: (العافیة أولی بالمرء). كە بێگومان ئەو عافیة و سەلامەتییەی باسی دەكات ئەوەیە دەست بە كیتاب و سوننەتەوە بگریت و هەمو شتێك بكەیتە پاشكۆی ئەو دوو بنەمایە. ئینجا ڕوو دەكاتە ئەو كەسەی كە سەرقالە بەو زانستەوەو دەیەویت لە عەقڵ و نەقڵ و لە دەقەكانی كیتاب و سوننەت و قسەی ئەهلی كەلامدا جۆرێك لە گونجاندن درووست بكات، پێی دەڵێت: ئەگەر تۆ لە بنەماكانی ئایین و پاشكۆكانیدا وەكو مەنتیق و حیكمە بووی بە كەسێكی لێهاتوو، لەگەڵ ئەوەشدا دەستت بە كیتاب و سوننەت و بنەماكانی سەلەفەوە گرت و(ولفقت بین العقل والنقل) واتە هەوڵتدا عەقڵ و نەقڵ تێهەڵكێش بكەیت بۆ خزمەتی ئیسلام، پێی دەڵێت ئەگەر بەو مەنهەج و ڕێبازەوە كار بكەیت، هەرچەند بەتواناو كارامە بیت، وا نازانم بگەیتە ئاست و پلەو پایەی شێخ تقي الدین ابن تیمیة بەڕەحمەت بێت، لەگەڵ ئەوەشدا بینیت ئەو چی بەسەردا هات و چەند هێرشی توند و ناشیرینی كراوە سەر، لەكاتێكدا ئەو پێش ئەوە لەسەر ڕێبازی سەلەف بوو، مەبەستی ئەوەیە كە ئەحمەد و پێشەوایانی تری سەلەف تەنها بە قال الله و قال الرسول قسەی دەكرد، بەڵام دوای ئەوە شێوازی تری گرتە بەر، بۆیە دەڵێت ابن تیمیة بە هۆی ئەوەوە لەلای كۆمەڵانێك بە دەججال ودرۆزن و كافر ناودەبرا، لەلای كەسانێكی تری زاناو بەڕێزیش ابن تیمیة موبتەدیعیكی بەڕێز و بەتوانا بوو! مەبەستی ئەوەیە بە هۆی ئەوەی كە توانی عەقڵ بۆ پشتگیری سونەت بەكاربێت و بەهەمان چەكی بیدعەكاران لەو موبتەدیانەیدا! دەڵێت بەلای یاران و هاوەڵانیشیەوە بەرگریكار بوو لە بنەما و سنوورەكانی ئایین و هەڵگری ئاڵای ئیسلام و داكۆكیكار ر بووە لە سوننەت. لە یەكێك لە نوسخەكانی كتێبەكەشدا بەدوای ئەو دەربڕینە دەڵێت: (هو ما أقول لك) واتە منیش لەگەڵ ئەوانەدام كە ئەویان بە پێشەواو بەرگریكار زانیوە لە ئایین و لە سوننەت. پێشتر ئاماژەمان بۆ ئەوە كرد كە زەهەبی ڕای جیاوازی هەبوو لەگەڵ ابن تیمیة ولەگەڵ ڕووبەڕووبوونەوەو ئەو شێوازە نەبوو لە ململانێ كە ابن تیمیة و هاوەڵانی ئەنجامیان دەدا، ئینجا لێرە ڕەخنەیەكی تریشی لێ دەگرێت، ئەویش ئەوەیە كە ابن تیمیة بۆ ڕەددانەوەی موبتەدیعەكان ناچار بوو خۆی فێری علم الكلام بكات و هەروەها خۆی لە منطق و لە فلسفة شارەزا بكات بۆ ئەوەی بەو چەكەی كە ئەوان شەڕی پێ دەكەن بە ڕوویان بوەستێتەوە، ئەمەش جێگای ڕەخنە بوو لەلای الذهبي كەدەڵێت: باشتر بوو هەر لەسەر مەنهەجی سەلەف و دوور لە شێوازەكانی (متكلمین) بەرگریت لە سوننەت بكردایە و خۆت نەخستایەتە ناو ئەو كێشمەكێشەوە كە دواجار ڕێگەت بەواندا هەر لە قسەكانی خۆتەە كە ڕەدیان دەدیتەوە وابەستەی هەندی بۆچونی ترت بكەن ئەوەی كە بە (الإلزامات الباطلة) ناوی دەبات. هاوكات زەهەبی سەرەڕای ڕەخنەگرتنیشی لە مامۆستاكەی ئەو ئیلزاماتەی نەیارەكانیشی رەتدەكاتەوە و دواجار بە شێوەیەك لە شێوەكان پشتی مامۆستاكەی هەر بەرنادات، بەڵام ڕەخنەی لێدەگرێت و دەڵێت خۆزگە خۆتت نەخستایەتە نێو ئەو دۆحە ناخۆشەوە، بێگومان ئەوە ڕاوبۆچوونی زەهەبی خۆیەتی و ئەوەی من باوەرم پێیەتی لەم بارەوە ئەوەیە ڕێبازی ابن تیمیة تەواوتر بوو لەبەرگری كردن لە ئیسلام و لە سوننەت و پوچەڵكردنەوەی باتلی تاقمەكان، بەو هەڵوێست و غیرەت و كۆششەی زۆرەی لە پێناو ئیسلامدا، ابن تیمیة بوو بە هێما و پێشەواو پێشەنگێك الله أعلم تا ڕۆژی قیامەت زۆرێك لە موسوڵمانان وەكو مامۆستا، بەڵكو وەكو قوتابخانەیەك تەماشای دەكەن كە سەدان و هەزاران مامۆستا و نووسەر و بەرگریكاری لەئیسلام لێ دەرچوون. تەنانەت خودی الذهبي ناوی لە مێژوودا وەكو زاناو نووسەرێكی گەوە پارێزراوە، بەڵام ابن تیمیة ناوی لە مێژوودا چەسپا وەكو زانا و نووسەر سەركردەو كەسایەتییەكی ئازا و بەغیرەت كە بە نەزەری و بە كردەیی هەموو ژیانی لە پێناو بەرگریكردن لە دینەكەی بەسەر برد و لەو پێناوەشدا باجی گەلێك قورسیدا، هەر بۆیە بەو گەورەییە لە مێژوودا ناوی بە پارێزراوی مایەوە. إحسان برهان الدین 23-شوال-1443 2022-5-24