#شەرحی_كتێبی_زغل_العلم_ی_الذهبي: (6) ڕەخنەكانی لە شوێنكەوتووانی مەزهەبی حەنەفی لە دوای ئەوەی تێبینی و رەخنەكانی سەبارەت بە شوێنكەوتوانی مەزهەبی مالیكی خستەڕوو و بەتایبەتی ڕەخنەكانی ئاراستەی موفتی و قازییەكانی سەردەمی خۆی كرد، ئینجا دێتە سەر خستنەڕووی تێبینییەكانی لەسەر مەزهەبەكانی تر، بە پێی دەستنووسەكان هەندێ جیاوازی لە پێشخستن و پاشخستیاندا هەیە، دەڵێت: 1- فەقیهو شەرعناسەكانی سەر بە مەزهەبی ئەبو حەنیفە، وردبوونەوەو ژیریی و ڕاوبۆچوونی پەسەندیان هەیە، ئەگەر لە حیلەی شەرعی لە مەسەلەی سوو و بەتاڵ كردنی زەكات و دەنوكدانی ناو نوێژوو وكاركردن بەو مەسەلانەی كە لە فەرموودەدا پێچەوانەیان هاتووە ڕزگاریان بێت، ئەم قسانەی ذهبي ش لە ڕاستیدا ستایشێكە لە پۆشاكی زەم و سەركۆنەكردندا نمایشی كردووە! چونكە ئاماژە بۆ ئەوە دەكات كە هەندێك لە فەقیهە حەنەفییەكانی سەردەمی خۆی حیلە شەرعی بۆ خەڵكی دەدۆزنەوە بۆ شەرعاندنی سوو خواردن و دەربازبوون لە زەكاتدان و كاركردن بە هەندێ مەسەلە بە پێچەوانەی ئەوەی لە سوننەتدا هاتووە، بەداخەوە ئەمەش لە هەمو سەردەمێكدا هەر هەیە و كەسانیك بە ئایینەوە بازرگانی دەكەن و هەمیشە خەریكی شەرعاندنی كاری ناشەرعین بۆ خەڵكی . 2- لێرەدا وەك دەبینین ذهبي بە مەدح و ستایش دەستی بە باسكردنی زانا حەنەفییەكان كردووە، بەڵام یەكسەر بەدوایدا دەستی كردووە بە باسكردنی لادان و فێڵ و حیلە شەرعییەكان، ئەمە مەنهەج و ڕێبازی ئەوە لە زۆربەی كتێبەكانیدا، زۆر جار هەوڵی داوە نەیار و خەڵكی بەعام لە خۆی نەوروژێنێت و هیچ نەبێت پەیوەندییەكی لاوازیش بێت لەگەڵ هەمواندا بیبەستێتەوە ، بەبی ئەوەی لە دینەكەشیدا تەنازول بدات، وەكو هەندێك دەڵێن ذهبي بەرانبەرەكەی بە لۆكە سەردەبڕێت! ئەمەش خاڵی جیاوازی بوو لە نێوان خۆی و (ابن تیمیة)ی مامۆستایدا، كە ڕەخنەی ئەوەی لێ دەگرت هەمیشە لە گەڵ نەیارەكانیدا توندە و سازش ناكات، بەرانبەرەكەی بریندار دەكات و دواتر كە دەیەوێت ساڕێژی برینەكەی بكات دیسان ئازاری دەدات وەكو هەندێك دەڵێن! ژهبي پێی وابوو ئەگەر ابن تیمیة ی مامۆستای هەندێك لەو نەرمییەی بنوێنایە هەموان ملكەچی كەسایەتی و زانستەكەی دەبوون. 3- لە كوردستانی لای خۆیشمان، ئیستا و لە ڕابردوویشدا چەند شێوازێكی فێڵ و حیلە شەرعی هەیە بە زەقی لە هەندێ بواردا لە لایەن كەسانی دین فرۆشەوە ئەنجام دەدرێت: وەكو حەڵاڵ كردنی ژن بۆ مێردەكەی كە سێ بەسێ تەڵاقی داوە ئەوەی كە لەناو خەڵكیدا بە (مارە بە جاش) ناودەبرێت، هەروەها چاككردنی جۆرەكانی تری تەڵاق بە فێڵ و بەپینەوپەڕۆ و ، شەرعاندنی پێدانی زەكات بە حیزب و كەناڵی ئاسمانی و ڕێكخراو بە بەهانەی سەهمی (في سبیل الله) كە ئەو موفتیانە خۆیان زۆر باش دەزانن ئەو كارەیان خۆخەڵەتاندن و لادانە لە ئایەت و فەرموودەكان و قسەی هەموو زانایان لەو بارەوە ، هەروەها شەرعاندنی هەندێ جۆری مامەڵە كردن بەڕیبا، وەكو كڕینی سەیارە بە قیست سەرەڕای هەبوونی لایەنی سێیەم لە نێوان كڕیارو فرۆشیاردا كە بانكە و ئەوە مامەڵەكە حەرام دەكات و زۆر شێوازی تر وەكو زیادبوونی نرخەكە یا دانانی غەرامە لە كاتی دواكەوتنی قیستەكە كە ئەمانە هەمووی حەرامە و كەچی بە فەتواش دەكرێت و دەشەرعینرێت! كە بەداخەوە ئەوانەی ئەو كارانە ئەنجام ئەدەن وەكو حەنەفییەكانی زەمانی الذهبي، بەناو دینەوە قسە ئەكەن و جوببەو عەمامەیان پۆشیوە و جێگای باوەڕی ئەو خەڵكە داماوەن كە لە هەموو شتێكدا شارەزان وكەس لێیان ناباتەوە جگە لە دینەكەیاندا نەبێت داماون و هیچی لێ نازانن ! 4- لە درێژەی تێبینی و ڕەخنەكانی لە فوقەهای حەنەفی، شمس الدین الذهبي دەڵێت: ئەوەی جێگەی گومانە وازی لێبێنە بۆ ئەوەی كە لێی دڵنیایت و گومانت لێ نییە، ئیحتیاتیش بۆ دینەكەت بكە و با هەموو خەمێكت هەر ئەوە نەبێت لە مەزهەبەكەت لا نەدەیت! با فیقهەكەت بۆ دواڕۆژ بێت و بۆ بەرژەوەندی دونیا نەبێت، ئەگەر سبەینێ لەبەر دەستی پەروەردگارتدا ڕاوەستایت و وتت لە پێناو تۆدا زانست فێربووم، پێت نەوترێت:(كذبت إنما تعلمت لیقال عالم وقد قیل ثم یؤمر بك مسحوبا إلی النار) واتە: پێت بوترێت درۆت كرد! بەڵكو بۆ ئەوە زانست فێر بووی پێت بوترێت زانایە و واوترا و ئینجا بەرەو دۆزەح ڕابكێشرێیت. بۆیە وا مەزانە مەزهەكەبەت چاكترین مەزهەبە و لەلای الله پەسەندترینە، چونكە نە تۆ و نە بەرانبەرەكەشت هیچ بەڵگەیەكتان لەسەر ئەو قسەیەتان نییە، بەڵكو پێشەوایان لەسەر خێرو چاكەیەكی زۆرن، ئەگەر لە بۆچوونێكیاندا بیپێكن دوو پاداشتیان هەیە و نەشیپێكن یەك پاداشتیان هەر هەیە. بەوەش ئاماژە بۆ فەرموودەیەك دەكات لە سەحیحی بوخاریدا كە دەفەرموێت: ( إِذَا حَكَمَ الحَاكِمُ فَاجْتَهَدَ ثم أَصابَ فله أَجْرَان، وإِذا حَكَمَ فَاجْتَهَدَ ثم أَخْطَأَ فله أَجْرٌ)، بەڵام بێگومان وەكو ئەهلی عیلم باسیان كردووە ئەم فەرموودە بۆ كەسێكە هەموو ڕێگەكانی بەدواداچوونی گەیشتن بە حەق بگرێتەبەر و دوای ئەوە سەركەوتوو نەبێت بە گەیشتن بە حەق، واتای ئەوە نییە هەركێ هەڵسێت و لە دیندا قسە بكات پێكای دوو پاداشتە و نەیپێكا هەر یەك پاداشتی هەیە! چونكە لەو حاڵەتەدا گومڕا و نەفعییەكانیش دەگرێتەوە! 5- مەزهەبی ئەبو حەنیفە وەكو هەر مەزهەبێكی فیقهی تر مەعسوم نییە و كۆمەڵێك هەڵە و نەپێكانی تێدایە و كاتێك كە حەق بۆ موسوڵمان بە بەڵگەی كیتاب و سوننەت دەركەوت، ئیتر هیچ پاساوێكی نییە بە بەهانەی ئەوەی وابەستەی ئەو مەزهەبەیە كار بە سوننەت و بە فەرموودەی سەحیح نەكات، الله عزوجل لێمان قبوڵ ناكات واز لە سوننەت و فەرموودەی سەحیح بهێنین بۆ ڕاوبۆچوونی هیچ كەسێك ئەگەر هاوەڵیش بێت، چجای زانایەك بێت كە دواجار مرۆڤە و قابیلی هەڵە كردنە. بۆ نموونە كە بۆت دەركەوت هیچ بەڵگەیەكی سەحیح نییە پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم دەستنوێژی لە بەركەوتنی دەستی لە دەستی خیزانەكانی شكاندبێت، یان لە هەموو نوێژێكی بەیانیدا قونوتی خوێندبێت، یان دەستی لە خواری ناوكەوە لە ناو نوێژدا گرتبێت و زۆر مەسەلەی تر، مادام بەڵگەی لەسەر نییە ئیتر ئەوە دادت نادات بلێی لە مەزهەبی فڵانە ئیمامدا وایە منیش ئەبێت وا بكەم، ئەو ئیمامە خۆی فەرمویەتی: (إذا صح الحدیث فهو مذهبي) واتە هەر مەسەلەیەك فەرموودەیەكی سەحیحی لەسەر بێت ئەوە مەزهەبی منە واز لە قسەی من بهێنن و بچنە سەر حوكمی فەرموودەكە! دینداری بە ئایەت و بە فەرموودەی سەحیح دەكرێت، هەروەها كرداری سەلەفیش كە جێگر بێت و نیشانەی ئەوە بێت لە پێغەمبەرەوە صلی الله علیه و سلم وەرگیرابێت، نەك ئیجتیهادێكی خۆی بێت و هەڵەی تێدا كردبێت. 6- بەڵام لێرەدا شایانی باسە بوترێت كە فەرموودەناسان جۆرێك لە یەك دەنگی لە نێوانیاندا هەیە لەسەر لاوازی ئەبوحەنیفە لە بواری فەرموودەدا، بۆیە ڕوویان لێ وەرگێڕاوەو هیچیان لێ وەرنەگرتووە. جگە لەوەش ئەبو حەنیفە كێشەیەكی تری بووە سەبارەت بەوەی كە ئەهلی عیلم بە ئیرجائی فوقەها ناویان بردووە كە ئەبو حەنیفە عەمەل و كردەوەكانی لە ئەسڵی ئیمان دەركردووە و بە مەرجێكی تەواوكەری داناوەو بەمەش جیاوازی لە نێوان ئەوو زانایانی سەلەف و ئەهلی سوننەت و جەماعەتدا درووست بووە،تا ئێستاش هەندێ لە فیرقەكان وەكو ماتوریدییەو فیرقەی تر بەڵگە لە قسەی ئەبو حەنیفە دەهێننەوە بۆ بیدعەكەیان لە پیناسەی ئیماندا. بەڵام سەبارەت بەوەی كە هەندێ لەسەلەف ئەویان تەكفیر كردووە لەسەر ئەوەی باوەڕی بە خەلقی قورئان بووە، یان یان هەندێ مەسەلەی تر كە پێی تۆمەتبار دەكرێت، ئەوەیان زۆربەی زانایانی گەورەی ئیسلام ڕەتیان كردووەتەوە، ڕەخنەیان لە ئەبوحەنیفە گرتووە بەڵێ، بەڵام تەكفیریان نەكردووە و (ابن تیمیة)ش بەرەحمەت بێت لە كتێبی (رفع الملام عن الأئمة الأعلام) هیچ جۆرە تۆمەتێكی گەورە ناداتە پاڵ ئەبوحەنیفە لە مەسەلەی كوفر وئیماندا، لە هاوچەرخەكانیشدا سلیمان العلوان كە زانایەكی ورد و بەتوانایە دەڵێت بەدواداچوونم بۆ ئەو تۆمەتانە كردووە كە دەخرێتە پاڵ أبو حنیفة بۆم دەركەوتووە سێ جۆرن: جۆرێكیان ڕاست نین و ئەسڵیان نییە، جۆرێكیان ڕاستن وەكو سەنەد بەڵام تۆمەت نییە و كە لێی ورد دەبیتەوە هیچی تێدا نییە پشتی پێ ببەستریت بۆ تۆمەتباركردنی ئەو لە دین و ئیمانیدا، جۆرێكیشیان دەڵێت وەكو سەنەد ڕاست و جێگیرە و لە هەندێ كتێبی وەكو (السنة )ی عبدالله ی كوڕی ئیمام ئەحمەد دا هاتووە بەڵام ئەو كەسەی ئەوی تۆمەتبار كردووە خۆی هەڵە بووەو نەیپێكاوە.الخطيب البغدادي لە كتێبی ( تاريخ بغداد )دا لە پێشەوا أحمد دەگێڕێتەوە كە وتوویەتی:( لم يصح عندنا أن أبا حنيفة كان يقول بخلق القرآن) واتە: لە ڕێگەیەكی ڕاستەوە پێمان نەگەیشتووە كە كە ئەبو حەنیفە باوەڕی وابووبێت كە قورئان مەخلوفە. بە كورتی لە قسەی زانایاندا ئەوە دەدرەكەوێت ئەبوحەنیفە هەندێ هەڵە و نەپێكانی بووە لە مەسائیلی ئیماندا، بەڵام كار بە تەكفیر ناگات با هەندێ لەسەلەفیش ئەو بۆچوونەیان بووبێت. 7- جگە لە (إرجاء الفقهاء) كە ئاماژەمان پێكرد، أبو حنیفة لە مەسەلەكانی تردا لەسەر عەقیدەی كیتاب و سوننەت بووە وبیروباوەڕی وەكو بیروباوەڕی سەلەف بووە: * باوەڕی بە هەموو جۆرەكانی تەوحید بووە و هەوڵی داوە بەهانەی هەموو شركێك ببڕێتەوە. * ناووسیفەتەكان الله ی بەو شێوە كە لائیقە بە پەروەردگارەوە جێگر كردووە. * بەرزی الله و بینینی لە ڕۆژی قیامەتدا جێگیر كردووە. * ئیمانی بە هەر چوار پلەوپایەكەی قەدەر بووە: (العلم، والكتابة، والمشيئة، والخلق). * بەڵام باوەڕی وابووە كە ئیمان تەنها بریتییە لە باوەڕهێنانی دڵ و قسەكردنی زمان، نە زیادیش دەكات و نەكەم دەكات، ئەنجامدەری تاوانی گەورەشی بە ئیمانداری ئیمان تەواو زانیوە. لە كۆتاییشدا سەرنجتان بۆ تێبینییەكی زۆر گرنگ ڕادەكێشم ئەویش ئەوەیە هەرچی دەوترێت ئەوە مەزهەبی ئەبو حەنیفەیە -یان هەر مەزهەبێكی تر - مەرج نییە بۆچوونی خودی ئەبوحەنیفە و پێشەوایانی تری مەزهەبەكان بێت! بەڵكو لەوانەیە بۆچوون وڕای فەقیهو زاناكانی ئەو مەزهەبانە بێت لە دوای مردنی پێشەوای یەكەمی مەزهەبەكە، بەڵام دواجار هەر لەسەر ئەو مەزهەبە پۆلێن كراوە. إحسان برهان الدین 17 شوّال 1443 2022-5-18