ماڵپەڕی فەرمی مامۆستا احسان برھان الدین
موجامەلەو درۆ موویەكیان بەینە!
لە نێو كۆمەڵگای كوردی و لە زۆربەی بوارەكانی ژیاندا، خەڵكی موجامەلە بەرانبەر یەكتری دەكەن، ڕێزو خۆشەویستی زۆر زیاتر لەوەی كە لە راستیدا هەستی پێ دەكەن بۆ یەكتر دەردەبڕن، لەوانەیە هەردوولاش بزانن ودڵنیابن لەوەی ئەو بڕە زۆرە لە ڕێزو خۆشەویستی كە بۆ یەكتری دەردەبڕن هەمووی ڕاست نییە وبەڵام بەبیانووی موجامەلەوە ڕێگایان بەخۆیان داوە، ئەمەش – بەتایبەتی كە خەریكە دەبێتە دیاردە- جۆرێكە لە درۆی دەمامكدار و نیفاقی كۆمەڵایەتی، بەردەوام بوونی ئەو دیاردەیە نیشانەی بارودۆخێكی دەروونی و كۆمەڵایەتی ناهاوسەنگ و ناتەندروستە، پێویستی بە چاكسازی هەنووكەیی هەیە، مرۆڤی خاوەن كەسایەتی بەهێز و ڕاستگۆ لەگەڵ خۆی و دەوروبەریدا ناتوانێت لەو حاڵەتە ناتەندرووست ونالەبارەدا ڕۆبچێت، بەلێ ڕەنگە وەك چۆن بڵێی بە ئەندازەی خوێی هەویر بوونی هەبێت مەجالێكی تێدایە، بە تایبەتی ڕووخۆشی و خەندە بەڕووی بەرانبەردا كارێكی باشە، بەڵام كاتێك كار دەگاتە ڕێككەوتن و پێككهاتنی ناڕاستەوخۆی زۆربەی چین و توێژەكانی كۆمەڵگا لەسەر دەربڕینی هەست و نەستی ناڕاست بەرانبەر یەكتر، یان نیشاندانی هەڵوێست پیاوانە و جوامێرانەی خاڵی لە ناوەڕۆك، ئەوە نەخۆشییەكی كوشندەیە پێویستی بە چارەسەرە، چونكە لە ڕووی دینی و دونیاییەوە ئەو ڕێزو خۆشەویستییە ساختانە وبەو ڕێژە زۆرە ڕەنگدانەوە نییە بۆ ڕێزو سۆزو میهرەبانی مرۆڤەكان بەرانبەر بە یەكتر، ئەوەندەی كە ڕەنگدانەوەیە بۆ حاڵەتێكی ناتەندرووست كە ڕەنگە وەكو كێشەیەك لە ڕەوشتدا پۆلێن بكرێت، ئەگەرچی ئەو كار و قسەجوانانە بەڕواڵەت وەكو گوڵێكی جوان دەردەكەون، بەڵام لە ڕاستیدا وەكو گوڵێكە لە نایلۆن و لە باغە درووست كرابێت و هیچ بۆنێكی خۆشی نەبێت.
من دەزانم ژیان هەمووی بەسەراحەتی پەتی و بەبێ هیچ موجامەلەیەك ناڕوا بەڕێوە و باسەكەم لەسەر ئەو ڕێژە كەمە نییە كە لە موجامەلەی مەعقولدا خۆی دەبینێتەوە، بەڵكو مەترسییەكە لەوەدایە ڕۆژ لە رۆژ شێوازەكانی ئەو دیاردە ناشیرینە لە زیادبووندایە و دواجار كەسایەتی مرۆڤەكان ناشیرین دەكات و خۆیان بە هەست و نەستی ساختە فریو دەدەن.
كۆمەڵگای كوردی سەدان نموونەی لەو شێوەی تێدایە پەیدا بووە:
– وەكو ئەوەی لە كاتی یەكتر بینیندا زۆر جار خوڵكی یەكتر دەكەن بۆ نانخواردن و بۆ ماڵی یەكتر لەكاتێكدا زۆر تەنها قسەیەكی زارەكییە و لەڕاستیدا مەبەستی دەعەوەتكردن نییە تەنها قسەیەكەو فڕەی دەدات، جا لەبەر ئەوەی تەنها قسەیەكە و جێبەجێكردنی بەدوادا نایەت جاری وا هەیە كەسێك داوا لە كۆمەڵێكی زۆر دەكات و فەرمووی نانخواردنیان لێ دەكات، لە كاتێكدا خۆی و ئەوانەش كە بانگهێشت دەكرێن دەزانن ئەوە تەنها قسەیەكە نە زیاتر.پوختەی ئەم خاڵە: ( كە جدی نەبوویت و لە هەمو ڕوویەكەوە ئامادە نەبووی خەڵكی بانگهێشتی نانخواردن بكەیت هەرگیز بە شێوەیەكی زارەكی ئەو كارە مەكە).
– یان كەسی وا هەیە بە خێزانەكەی، یان بە كەسێكی تر كە چێشتێكی لێناوە و دەیەویت دەستخۆشی لێ بكات پێی دەڵێت لە ژیانمدا خواردنی وا خۆش و بەتامم نەخواردووە، ئەمە گوایە موجامەلە دەكات خۆی دووچاری درۆو گوناهباری دەكات بە بیانووی دڵخۆشكردنی بەرانبەر، پوختەی ئەم خاڵە: (موجامەلە بكە بەڵام نەك وابزانیت موجامەلە بەبێ درۆ ناكرێت، درۆ حەرام و ناشیرینە با دڵی بەرانبەریشی پێ خۆش بكەیت).
– یان كاتێك دووكەس بەیەكتر دەگەن، خۆیان بەقوربانی یەكتر دەكەن وبەچاوەكەم و بە ڕوحەكەم قسە لەگەڵ یەكتر دەكەن و ناخیشیان مەرج نییە وابێت، جاری وا هەیە كەسێك بەوەی تر دەڵێت ماڵ و مناڵم لە خزمەتتدایە و داوای چاوم بكەیت پیتی دەدەم!؟ لە ڕاستیشدا ئەو كەسەی ئەو قسانە دەكات ڕەنگە ئامادە نەبێت پەنجەیەكی لە پێناو ئەو كەسەی كە پێی دەڵێت (قوربانت بم ) ئازاری پێ بگات چجای خۆی بە قوربانی بكات. پوختەی ئەم خاڵە: ( زیاد لەوەی كە هەستی پێ دەكەیت بۆ بەرانبەرەكەت دەرمەبرە، بە قسەی ڕاست دڵگران بیت لەوە باشترە بە قدرۆ و موبالەغە دڵخۆشی بكەیت).
– یان كە دەچینە هەر دوكان و فرۆشگایەك و دەتەوێت پارەی ئەو كاڵا و شتومەكە بدەیت كە كڕیوتە دەبینیت خاوەنەكەی دەڵێت پارەكەت هەڵگرە وبا لە حیسابی خۆم بێت و چەند جاریش ئەوەت لێ دوبارە دەكاتەوە و ڕاستیش ناكات، چونكە جاری وا هەیە شتەكە زۆر بە نرخە و كەچی چونكە ڕاهاتووە و ئەوە بە ئەتەكێتێكی ئاسایی دەزانێت ، دەبینیت ئەو قسە ناڕاستە هەر دووبارە دەكاتەوە، تەنانەت چەندین كەس بە مەبەستی ئیحراج كردن پێیان دەڵێن باشە دەستخۆش و پارەیان نەداوە، بەڵام خاوەن دوكان و فرۆشگاكە دوای كەوتووە پێی وتووە من مەبەستم ئەوە نەبوو بەڕاستەوە پارە نەدەیت بەڵكو تەنها ویستم ڕێزت لێ بگرم ! بە كورتی واتە بەدرۆی بووە نەك بەڕاستی، ئەمەش بووەتە حالەتێكی گشتی و تەنانەت زۆر لەوانەش كە بە وابەستەبوون بە دینەوە دەناسرێن ئەوانیش ئەم خووە ناشیرینە هەر ئەنجام دەدەن! پوختەی ئەم خاڵە:(ئەگەر ڕاستگۆ نەبووی لەوەی ئەو شتومەك و كاڵایە بەبێ بەرانبەر بەو كڕیارە بدەیت هەرگیز ئەو موجامەلە ناڕاستە مەكە و مەڵێ با لە حیسابی خۆمان و میوان بە و ئەو جۆرە قسانە! چونكە ئەوە درۆیە و پێی گوناهبار دەبیت و لەلای بەرانبەریش نابیتە جێگای ڕێز).
سەرچاوەی ئەم دوو نموونەش بەدیاریكراوی پێم وایە ئێرانە، چونكە بە بیرەوەری من لە هەشتاكاندا ئەوە دیاردە لەلای خۆماندا نەبوو، بەڵام لەناو ئەواندا ئەو دوو حاڵەتە گەلێك زۆرن دەڵێن(قوربانت، یان قوربونت برم) بیان دەڵێن(قابیلی نییە، یان قابل ندارد) كوردیش وەكو چۆن ناوی مناڵەكانیان بەناوی شارو شارۆچكەو لادێكانی ئێرانەوە دەنێن بۆ نموونە (بانە و مەریوان و مهاباد وجوانڕۆ وشنۆ و نەغەدە و تەورێزو گەیلان و سەردەشت و تەنانەت تاران و ئەسفەهان و زۆر ناوی تر) دیارە بەهەمان شێوە لە جیاتی كاریگەر بوون بە عادەتە باشەكانیانەوە دەچن عادەت وخووە خراپەكانی كۆمەڵگای ئەوان وەردەگرن، هۆكاری ئەو كاریگەر بوونەش بێگومان بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە هەمیشە میللەتە لاوازەكان دەكەونە ژێر میللەت و دەسەڵاتە لە خۆیان بەهێزترەكان و بەشێك لەوەی ابن خلدون لە پێشەكییە بەناوبانگەكەیدا لەو بارەوە باسی كردووە بەسەر ئێمەی كورد و فارسەكاندا جێبەجێ دەبێت كە لە درێژایی مێژوودا ئێران و فارس بە گشتی بۆ كورد هەمیشە وەكو نموونەیەكی بەرز و پێشەنگ تەماشا كراوە.
كورتەی هەموو باسەكە ئەوەیە، ڕووخۆشی و موجامەلە كردن لە گەڵ بەرانبەردا درووستە و پێویستیشە، بەمەرجێك درۆی تێدا نەبێت، خاوێن كردنی كۆمەڵگاش لە عادەت و خووی نا شەرعی و ناشیرین بەرپرسیارێتی هەموانە و نكۆڵی نەكردن لە دیاردە هەڵەو ناشیرینەكان جۆرێكە لە چەسپاندنی ئەو دیاردانە.
إحسان برهان الدین
6 محرّم 1444
